Skip to main content

Full text of "INSTITUTIONES IURIS NATURALIS"

See other formats 


This  is  a  digitai  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legai  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  originai  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  bave  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercìal  use  of  the  file s  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  from  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legai  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legai.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  stili  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


/  J  ,■ 


no;  2,o»y*».*  '' 


^QRARY 


PHIL080PHIA  LACEN8I8 


SITE 

SERIES  mSTITUTIONUM 

PHILOSOPHIAE  SCHOUSTICAE 

EDITA 

A  PBESBYTEBIS  SOCIETATIS  JESU 

IN  COLLEGIO  QUONDAM  B.  MARIAE  AD  LACUM 

DIBCIPLmAS  PHILOSOPHIGAS  PBOFESSIS. 


lUS  NATURALE. 

PAB8  n. 
lUS   NATURAE    SPECIALE. 


FREBURGI  BRISGOVIAE. 
SUMPTIBUS    HERDER, 

TTPOGRAPHI  EDITORIS  PONTIFIGH. 

MCM. 

VnOH  TI,  MOKACHU,  S.  LUDOVICI  AXSRIGAE. 


INSTITUTIONES 

lUEIS  NATUEALI8 

SBU 

PHILOSOPHIAE  MORALIS  UNTVERSAE 

SECUNDUM  PRINCIPIA 

S.  THOMAS  AQUINATIS 

AD  USUM  SCHOLAREM 

ADOBNAVIT 

THEODORUS  HETER  S.  J. 


IN  ns  QUAB  AOTTNTTJB  FU  TOLlTllTATrai 
BKOULA    PBOXIMA    K8T    BATIO    HTJMAVA,    BZ- 
OULA  AUTXM  8UPBKMA  BBT  IXX.  AXTKBNA. 
8.  THOM.  AQ. 


PABS  II. 

lUS  NATURAE  SPECIALE. 


CUM  APPROBATION^**»rtr^qHlgfl_ÌR" 


\^L/E 


■  ìar^j 

FRffiURGI  ~BMSeOTlSE. 
SUMPTIBUS    HERBE  B, 

TZPOaEAPBI  EDITOBIS  PONTIFICn. 

MCM. 

TINSOBONAE,  ABOSNTOBATI,  UONAOHn,  B.  LUSOTIOI  AMSBIOAE. 

Xh±s     One 


K3CS-69C-7GLG 


Gnm  opus,  cai  tìtulas  est: 

.Institationes  iuris  natoraliB  Bea  philosophiae  moralis  anìversae,  II*, 
aactore  P.  Theodoro  Meyer  S.  J.,  aliqoi  eiosdem  societatis  revisores,  qoibos  id 
commìssam  fuit,  recognoverint  et  in  lacem  edi  posse  probaverint,  facoltatem 
concedimas,  at  typis  mandetar,  si  ita  iis,  ad  quos  pertinet,  videbitor. 

In  quonun  fidem  has  litteras  manu  nostra  sabscrìptas  et  sigillo  moneris 
nostri  manitas  dedimas. 

Exaeten,  die  13.  Augosti  1899. 

Henricus  Haan  S.  J., 
Praep.  Prov.  Germ. 


Imprimatur. 

Fribur^  Brisgoviae,  die  25.  Mail  1900. 

4^  Thomas,  Archiepps. 


Salvo  iure  proprietatis  et  translationis. 


TypU  HerderiAids  Fribnrgi  BritgOTiM. 


Conspectus  rerum. 


^ 


Prooemium 3 

Pars  IL  lus  naturae  speciale. 

Sectio  prima.  Ins  individnale  sen  absolutnm. 

Idber  unicus.     De   officiis   et    iuribus   hominis   absolute 
spectati. 

Prólogus 5 

Capnt  I.    De  officiis  hominis  erga  Deum. 

Articnlusl.    De  religione  generatim. 

§  1.    De  obiectivo  religionis  conceptu.  —  Definitio.  —  Distin- 

gaendi  ratio 6 

§  2.    Natura  et  origo  religionis  secundom  inventa  «modemae* 

scientiae 8 

§  3.    De  exsistentia  religionis  natoralis  obiectivae    .  13 

Thesis  I.     Exstat  religio  natoralis  obiectiva,   non  solum  theoretica,  sed 

etiam  practica  ;  immo  officia  religionis  ceteris  omnibus  antecellunt        13 

Corollaria 15 

Notanda  ad  solvendas  diffictUtates 17 

§  4.    De  religionis  revelatae  possibilitate 18 

Thesis  n.    Possibilis  est  divina  revelatio  tum  generatim  spectata  tum 
in  specie  mysteriorum  sen  veritatum,  quae  captum  humanae  mentis 

transcendunt 19 

Notanda  ad  solvendas  difficuUates 21 

Articulus2.    De  religionis  officiis  in  specie 22 

§  1.    De  cultu  Dei  intemo.  —  Varia  intemi  cultus  officia,  tum 

affirmativa  tum  negativa 22 

Thesis  in*    Ad  Dei  et  verìtatum  religionis  cognitionem   convenienter 

perficiendam  naturaliter  obligamur 24 

Corollaria 25 

Notanda  ad  solvendas  diffictUtates 25 

§  2.    De  cultu  Dei  extemo 26 


VI  Conspectos  rerum. 

Thesls  IT.    Debetor  Deo  iure  natnrae  coltus  externus  ....  26 

Notando  ad  solvendas  difficuUates 29 

§  3.    De  specialibus  quibosdam  cultus  diyini  actibus  29 

A.  De  sacrificio 30 

B.  De  voto 31 

G.  De  iaramento 33 

Capnt  n.    De  officiis  homìnis  erga  se  ipsum. 

Articalusl.    A  quo  sommo  principio  deriventor.  —  De  ordinato  sui 

amore 35 

Articnlas  2.    Officia  hominis  erga  se  ipsum  circa  itnimnm         .     »  .        37 

§  1.    Circa  intellectum 37 

Thesis  T.  Unusquisqoe  eas  notiones  acquirere  tenetur,  quae  ad  essen- 
tialem  hominis  sapientiam,  i.  e.  ad  finem  sibi  a  creatore  praestitu- 
tum  rite  cognoscendum  et  tuto  proseqoendum,  necessariae  sunt  37 

Coronaria 38 

Scholiutn,  Duplex  ordo  in  evolvendis  animi  facultatibus  distin- 

guendus,  alter  dignitatis  alter  physiologicus  et  paedagogicus        38 

§  2.    Circa  voluntatem 39 

Thesis  TI.  Suam  quisque  voluntatem  ad  amplectendum  ordinem  moralem 
reddere  expeditam  ac  pronam  ideoque  debitum  illi  in  appetitus  in- 

feriores  imperium  vindicare  tenetur 39 

CoroUaria 39 

Notandutn  ad  solvendas  difficuUates 39 

Articulus  3.    Officia  hominis  erga  se  ipsum  circa  corpus  ...        40 

§  1.    Officia  negativa.  —  De  autochirìa 40 

Thesls  TII.  Autochirìa  proprie  dieta  tamquam  intrinseco  mala  legi  na- 
turali repugnat 41 

Coronaria 44 

Notanda  ad  solvendas  diffietUUUes 45 

§  2.    Officia  affirmatiya 47 

Thesifl  YUI.  Positive  etiam  servare  vitam  et  corporis  sanitatem,  gene- 
ratim    tamen    non   mediis   extraordinarìis  aut  quavis    condicione, 

tenemur 47 

Coronaria 49 

Articulus  4.    Officia  circa  bona  status  extemi 50 

Thesls  IX*  Bona  status  extemi  in  tantum  curare  tenemur,  in  quan- 
tum ad  finem  moralem  huius  vitae  necessarìa  sunt;  praeter  hunc 
respectnm  ad  moralitatem  vero  aliquam  per  statum  extemum  pro- 
sperìtatem  quaerere   non  obligamur,   immo  generatim  nobilius  est 

eam  neglegere 50 

Scholium.    Evangelica  Consilia  et  philosophia  mondis    .  51 

Capnt  in.    De  officiis  hominum  mutuis  inter  se. 

Articulus  1.    De  generali  officio  amoris  erga  proximnm    ...        52 


Conspectus  rerum.  vn 

Thesis  X.    Tenetur  homo  amare  prozimum  suum  sicat  se  ipsom  52 

Coronaria 53 

Scholium,  Regula,  qaae  vnlgo  ,lex  natorae'  dicitnr:  «Quod 
tibi  fieri  non  vis,  alteri  ne  feceris*  —  et:  ,Qaod  tibi  vis 
fieri,  alteri  facias".  —  O^cia  amoris  erga  prozimum  alia 
sunt  piane  analoga  hominis  o^ciis  erga  se  ipsum,  alia 
autem  aliquem  iustitiae  respectum  continent  vel  admix- 

tum  habent.    De  bis  tantum  bic  agendum        ...  54 

Articulus  2.    De  officiis  mutuis  circa  bona  animae     ....  55 

§  1.    Circa  bona  intellectus 55 

A.  De  mendacio.  —  Yerus  eius  conceptns        ...  55 
Thesis  XI.     Omnis  deliberata  centra  mentem  locutio  legi  naturali  con- 
traria est 57 

Coronaria 59 

J                Notanda  ad  sólvmdaa  difficuUatea 59 

6.  De  affirmativo  veracitatis  officio.  —  lus  et  obligatio 
arcani.  —  Gelandae  veritatis  industriae,  quae  et  qua- 

tenus  licitae? 60 

C.  Quaestio  iuris.  —  Quomodo  mendacium  se  habet  ad 

iustitiam? 62 

§  2.    Circa  integritatem  et  perfectionem  moralem     ...  63 

A.  De  damno  spirituali  per  privationem  illato  ...  64 

B.  De  scandalo 64 

Articulus  3.    De  officiis  mutuis  circa  vitam  et  integritatem  corporis.  — 

lus  congem'tum  personalis  integritatis.  —  Quae  buie  directe  ad- 

versentur.  —  Uli  congruum  ius  defensionis  respondet    ...  65 

Thesis  XU.    Violenta  vitae  defensio,   immo  et  cruenta,  si  opus  fuerit, 

centra  aggressorem  iniustum,  servato  «moderamine  inculpatae  tu- 

t^lae'',  iure  naturae  licita  est 67 

Coronaria 69 

Notanda  ad  solvendaa  diffictdtates 69 

Scholium,   Aggressio  quando  vere  actuàlis?  ....  70 

Articulus  4.    De  officiis  mutuis  circa  bona  status  eztemi                  .  71 

§  1.    Circa  honorem 71 

A.  Honoris  notio 71 

B.  De  iure  circa  honorem  et  famam         ....  72 

C.  Quibus  modis  honor  et  fama  laedantur        ...  73 

D.  De  defensione  honoris  generatim          ....  75 

E.  De  duello 76 

rhesis  XIII*    Duellum  sub  titulo  satisfactionis  prò  laeso  honore  suscep- 

tum  legi  naturali  repugnat 78 

Notanda  ad  solvendas  diffictUtates 83 

Scholium,    Simulatio  duelli,  etsi  innocua,  non  licet        .        .  83 

§  2.    Circa  libertatem  extemam 83 

A.  De  libertate  extema  universim 83 


Tm  Conspectas  rerum. 

ThedB  XIT.    Omni  homìnì  in  actìonibos  extemis  iadependentia  ab  alio- 

rum  arbitrio  iore  connato  competit 84 

CoroUaria 84 

Noianda  ad  solvendas  diffieuUatea 85 

B.  De  libertate  conadentiae.  —  Varia  acceptio  et  abaaoB 

huius  Yocis.  —  Libertas  conscientiae  stricte  dieta  85 

Theais  XT.  Omni  homini  libertaa  conscientiae  stricU  dieta  simol  com 
libero  eiua  usa  iore  absolnto  et  inalienabili  competit;  qoae  antem 
nlterios  extenditor,  extemae  limitationi  ex  iore  obnoxia  esse  potest        86 

Corollario 87 

G.  De  libertate  religionis  (com  libertate  conscientiae  connexa)        88 

I.  Libertas  religionis  intema 89 

n.  Libertas  religionis  extema 89 

Seholium.  Ratio  redditor,  ob  qnam  boios  Articoli  §  8:  De 
officiis  mutois  circa  res  extemas  et  opes  —  hoc  loco  prae- 
termittator.  De  eadem  qnippe  materia  fdsins  agendom  in 
iure  sociali  privato 89 


Sectlo  secnnda.    Ins  sociale  priYatnm. 

PtoìoguB 91 

Liber  prìmus.    lus  domesticum. 

Caput  I.  De  societate  coniugali. 

Articalasl.  De  fine  matrimonii.  —  Finis  principalis  —  fines  secundarii        92 

Theslf  XTI.    Finis  prìmarius  matrimonii  in  condigna  hnmani  generis  pro- 

pagatione  per  bonestam  prolis  generationem  et  edncationem  consistit        93 

Articulas2.    De  necessitate  matrimonii 94 

Theils  XTIL    Nalla  natorao  lex  per  se  obstat,  qnominos  quia  prae 

matrimonii  stato  caelibatum  eligat 94 

Seholium 96 

ArticulusB.    De  natoralibus  reqoisitis  ad  legitimom  matrimoninm    .  96 

t  1.    Philosophicom  eorom  fondamentom 96 

I  2.    Qualis  sit  inro  natorae  matrimonii  onitas         ...  96 
I  8.    Qualis  sit  iare  natorae  matrimonii  stabilitas     ...  97 
Thesls  XYIII.    Vinculom  matrimonii  iure  natorae  ita  per  se  indisso- 
lubile est,   ut  nonnisi  divina  interveniente  aoctoritate  solvi  possit  98 
Coronaria 100 

Articulu8  4.    Do  inribus  et  officiis  coniogum 100 

Caput  II.    De  societate  parentali 

Articolusl.    De  officio  et  iore  parentom  edocandi  soos  liberoa.  — 

Qoaestio  praevia 101 


Gonspecios  rerum.  ix 

Pag. 
§  1.   De  officio  educaidonìs 108 

Thesis  X£X«    Parentes  ad  saomm  liberomm  educationem  stricto  natu- 
rali officio  tenentur 103 

§  2.  De  iure  educationìs 105 

A.  In  ordine  naturali 105 

Diesis  XX.    Parentes  munus  educandi  buos  liberos,  qua  naturale  est, 

ezclusiyo  iure  sibi  vindicare  possunt 105 

Coronaria 106 

B.  In  ordine  iuris  divini  positivi.  —  Consectaria  quattuor  107 

irticalus  2.    De  mutua  sociali  relatione  inter  parentes  et  liberos  .  108 

§  1.  De  parentali  potestate  et  oboediendi  officio  liberomm  108 

§  2.    De  officiis  pietatis  filialis Ili 

)apnt  ni.    De  sodetate  herilì. 

^rticulus  1.    £ius  notio  et  naturalis  condicio 112 

SehoUum.    Remedium  a  natura  provisum  contra  modemam 

calamitatem  pauperismi 115 

rticalus  2.    De  servitute 116 

§  1.    Praeviae  notiones 116 

§  2.    Quaestio  iuris  naturalis  de  statu  servitutis              .        .        117 
hesis  XXI.    Servitus  proprie  dieta,   quantumvis  mitigata,  humanae 
dignitati  minus  conformis  et  gravibus  periculis  obnoxia  est;   iuri 
autem  naturae  per  se  et  intrinsecus  repugnat,  si  ita  homo  alterius 
dominio  subiicitur,  ut  hic  nullo  iuris  officio  erga  illum  teneatur  .         118 
§  3.    De  titulis  servitutis  usurpari  solitis.  —  Quaeritur,  utrum 
et  quatenus  iuri  naturae   consentiant,    in  specie  titulus 
nativitatis 119 

ipnt  IT.    De  domo  seu  famìlìa  completa. 

Prologus 122 

ticulus  1.    De  fine  sociali  domestico 123 

ticulus  2.    De  auctoritate  domestica 124 

esls  XXn.  Patei:familias  qua  naturale  caput  domesticae  societatis 
a  cunctis  eius  membris  oboedientiam  in  iis,  quae  administrationem 
et  disciplinam  domus  respiciunt,  iure  naturae  exigere  potest       .        124 

CoroUaria 125 

SchoUum,    Soli  religioni  christianae  debetur  emancipatio  uzo- 

rum  ex  indigna  servitute 125 

"ler  Secundus.     De  iure  proprietatis. 

Prologus 126 

put  I.    Necessaria  huius  discursus  praeambula. 

ticulus  1.    De  originaria  hominis  potestate  in  res  extemas  .        128 

§  1.    Si  absolute  et  in  abstracto  consideratur  .        .        .        128 


X  Coiu^ectiiB  rerum. 

nesls  XXni.    Omni   hominì  ina   competit  assolatimi  ad  rebns  ez- 

temis  utendom 129 

Coronaria 129 

§  2.    Quid  in  concreto  haec  potestas  importet                 .  180 
nesls  XXIY.    Vi  ioris  absolnti  rebus  atendi  anosqaisqae  rem  qoam- 
libet  in  individuo  spectatam  ex  iis,  quae  nondum  ab  aliis  aequali 
iure  assumptae  fuerint,   in  suum  usum  sibi  deligere  et  usurpare 

legitime  potest 180 

Coronaria 181 

Articulu8  2.   De  notione  et  elementis  domimi 132 

ArticulusS.    De  commnnìsmo  et  socialismo 135 

§  1.    Utriusqae  natura  declaratur 185 

§  2.    Socialismi  evolutio  et  phases  historicae  .                .  189 
§  3.    De  novissima   (.scientifica*)   forma  socialismi  in  specie 

notanda 147 

A.  Fundamentalia  illius  principia  philosophica        .  148 

I.  Historiam  materialistice  concipi  vult  tamquam  pro- 

cessum  evolutionis 148 

II.  Perfecta  iorium  aequalitas  onmium  hominum  ;  eius 

duplex  interpretatio 149 

III.  Finis  idealis  supremus  vitae  hominis  et  humanae 

societatis  ad  oeconomiam  productivam  et  propor- 

tionatam  fruitionem  reducitnr    ....  149 

IV.  Omnis  religionis  contemptus         ....  149 

B.  Socialistica  documenta  ab  oeconomia  sociali  quaesita  149 

I.  ,Lex  aenea  mercedis*  (Lassalle)  ....  150 

II.  Nova  theoria  de  rerum  valore  (Werththeorìe,  Marx)  151 

G.  Idea  novi  ordinis  oeconomico-socialis ,  quem  socialis- 

mus  proxime  postulat 158 

D.  Socialismus  agrarius  a  communi  forma  quomodo  recedat  154 

Capnt  n.    lus  domimi  privati  qua  inviolabilis  institutio  socialis 
thetice  et  critice  adstruitur. 

Prologus 154 

Articulus  1.    Rationes,  quibus  hoc  ius  invicte  praeiudicatur    .  155 

§  1.    Ratio  oeconomico-socialis 155 

Thesis  XXY*    Privata  rerum   dominia  prò  praesenti  saltem  naturae 

humanae  statu  generatim  loquendo  necessaria  snnt                       .  155 

A.  Si  honorum   communium   administratio  publica  uni- 
versim  spectatur 157 

B.  Si  eadem  in  sensu  Mandi  limitata  accipitur  158 
Notanda  ad  solvendas  difficuUates 161 

§  2.    Ratio  historìco-iuridica 162 

Thesis  XXTI*    Origo  ìuridica  privati  rerum  domimi  neque  a  primaevo 

aliquo  pacto  neque  a  civili  populorum  legislatione  repeti  potest  .  165 


Conspectos  rernm.  xi 

hesis  XXTII.    Yeros  orìginarins  tìtulus  stabilis  proprìetatis  rerum 
ipsnm  est  ins  congenìtum  rebus  atendi,   finibas  vitae  socialìs,  im- 

primis  domesticae,  accommodatnm 168 

Coronaria 170 

Notanda  ad  solvendas  difficuUates 172 

r  tic  al  US  2.    Specialia  Marxii  docamenta  critice  examinantar  180 

§  1.    Ad  principia  philosopliica 181 

§  2.    Ad  principia  oeconomica 182 

ipnt  m.    De  variis  dominii  condicionìbus. 

rticalas  1.    De  modis  acqairendi  dominiam 187 

§  1.    De  modis  orìginariis 188 

A.  De  occupatione.  —  Eam  esse  vere  orìginariam  mo- 
dum  acqairendi  eamque  principalem,    asseritar  Oo<^ 
theseos)  tamquam  evidens  CoroUarium  thea.  xxvTT  188 
Eias  requisita 188 

Notanda  ad  solvendas  difficuUates 189 

B.  De  accessione 191 

§  2.    De  modis  derìvativis 192 

A.  Traditio 192 

esis  XXYIII*    Translatio  dominii  per  modam  traditionis  immediate 

in  iure  naturae  fandatur 192 

Corollario 193 

B.  Hereditaria  successio 193 

»8Ì8  XXIX.    Saccessio  hereditaria  generatim  ex  ultimae  yolontatis 

dispositìone  facta,   inter  parentes  et  liberos  vero   etiam   ,ab  in- 
testato", per  se  iure  naturae  valida  est 196 

Scholium  L    Haec  doctrina  perfecte  conciliatur  cum  fine  et 

necessitate  legislationis  positivae  circa  hanc  materiam  .  198 
Scholium  IL  Socialistae  impugnant  ius  hereditarium  tamquam 

„  inseparabile  elementum*^  ipsius  iuris  proprìetatis  prìvatae  198 

Notanda  ad  solvendas  diffiadtates 199 

C.  Praescriptio.  —  Eius  condiciones        ....  200 

liculus  2.    De  ex  tensione  et  limitibus  iuris  proprìetatis                .  201 

§  1.    De  dominio  circa  opera  ingenii 201 

9Ì8  XXX.    Ius  utendi  opere  ingenii  ad  fructus  industriales  com- 
parandos  per  se  eius  auctorì,   per  derìvationem  autem  ei,  cui  ab 

auctore  traditum  fuerìt,  iure  naturae  exclusive  competit      .        .  203 

Notanda  ad  solvendas  difficuUates 204 

§  2.  De  amissione  dominii 205 

A.  Ex  voluntate  domini 205 

B.  Absque  voluntate   domini.  —  De  rebus  inventis.  — 

De  thesauro  invento 205 

§  3.    De  morali  limitatione  dominii.  —  Tres  gravissimae  con- 

clusiones 206 


XII  Conspectus  remm. 

§  4.    De  YÌolatione  domimi 208 

À.  QuiboB  modis  Tioletur 206 

B.  De  legitima  defensione  contra  Tiolentam  inyasionem  209 

C.  Inioste  laesus  in  siiis  bonis  ins  habet  ad  restìtotioDem  209 

Caput  IT.    De  contractibus. 

Articnlas  1.    De  contractibas  in  genere 210 

§  1.    Eonim  notio  et  naturale  fdndamentom    ....  210 

§  2.    De  requisitÌB  contractom  constitnentibas  211 

A.  Personae  habiles 212 

B.  Materia  possibilis 212 

C.  Consensos  —  verna  —  liber  —  mntuns  —  ntrimqae 
suMcienter  manifestatns 212 

§  3.    De  forma  accidentali  contractnnm.  —  Condicio  —  modus 
—  dies  —   causa  —  demonstratio  —  disiunctio  — 

arrha,  poena,  iuramentnm 214 

Scholium.    A  forma  naturali  contractuum  distingnendae  snnt 

formae  legales,  iure  positivo  inductae       ....  216 
§  4.  De  vi  obligandi  contractuum.  —  Obligatio  ex  iustitia  — 

quamdiu  subsistat 216 

Articulu8  2.    De  contractibus  in  specie 218 

§  1.    De  eorum  partitìone 218 

§  2.    De   contractibus  gratuitis.  —  Promissio  —  donatio  — 

commodatum  —  mutunm  —  depositum  —  mandatum  219 

§  3.    De  pactis  onerosis  in  communi  notanda  ....  221 

A.  Eorum  natura  et  iustitiae  regula        ....  221 

Thesis  XXXI.    Ift  contractibus  permutatoriis  communis  regula  et  con- 
dicio iustitiae  in  servanda  aequalitate  inter  datum  et  acceptum 

moraliter  aestimata  consistit 221 

Notanda  ad  solvendas  difficultates 222 

B.  De  pecunia  ut  est  medium  permutationis.    Definitio 

et  varìae  notiones  —  proprius  valor  pecuniae  .  222 

§  4.    De  praecipuis  speciebus  contractuum  onerosorum   .  224 

I.  Permutatio  strictius  accepta 224 

n.  Emptio  et  venditio.  —  Merx  —  pretium  224 
in.  Locatio  et  conductio  —  Emphyteusis  et  feudum  — 

locatio  et  conductio  operae  hnmanae  226 

IV.  Census  seu  constitutio  annuorum  redituum    .  227 

V.  Contractus  fenebris.  —  Status  controversiae  .  227 

VI.  Cambium 282 

VII.  Varia  negotiatio  de  syngraphis  publicis  283 
VIII.  Sponsio,  sors  et  ludus  —  emptio  spei  —  olla  for- 

tunae,  ,loteria*,  —  licitatio 238 

IX.  Cautio  :  fideiiussio,  oppigneratio,  assecuratio  .  234 

X.  Transactio 285 


Gonspectns  rerum.  xm 

P»g. 

§  5.  De  contractibuB  societatÌB 235 

I.  Contractos  societatis  Btrìcte  dictus  seu  associatio        286 

II.  Gontractus  «triniis' 236 

m.  Associatio  anonyina  (Actiengesellscliaffc)  237 


Sectio  tertìa.    Ins  sociale  pnblicnm. 

Proloffus 240 

ber  primus.     lus  civile  publicum  intemum. 

put  I.    Fundamenta  physìologica  ìurìs  cìvilis  publici. 

tic  al  a  s  1.    De  origine  societatis  civilis 241 

§  1.    De  origine  historica 242 

A.  Documenta  historica 242 

B.  Gonclusiones  historico-philosophicae    ....  246 
§  2.    De  origine  philosophica 247 

A.  Varia  doctrinae  systemata 248 

L  Radicalismos  socialis 248 

II.  Theoria  pacti  socialis 248 

ni.  Systema  successivae  aggregationis  privatae  .  250 

rV.  Fatalismus  historiciis 250 

V.  Legitimismus  historico-rationalis  251 

B.  Vera  doctrina  critice  adstruitur 251 

XXXn.     Obligatio  iuridica,  per  quam  coetos  politicus  oniver* 

i  formaliter  exsistit,  a  pacto  sociali  deduci  non  potest     .  252 
sis  XXXTn#    Supposita  multitudine  simul  vivente,  sive  ea  pania- 
tim  naturaliter  et  organico  erta,  sive  libero  Consilio  ex  hominibus 
independentibus  collecta  sit,   obligatio  stabilis,   per  quam  civitas 

iuridice  ezsistit,  inmiediate  ex  lego  naturali  oritur       .        .         .  256 

Coronaria 261 

Notanda  ad  aolvendas  diffictUtates 264 

:iculus  2.    De  fine  societatis  civilis 266 

§  1.    Praevius  quaestionis  conspectus.  —  Variae  sententiae  et 

opiniones,  secundum  varia  principia  philosophica       .  266 

§  2.    De  fine  societatis  civilis  formaliter  considerato       .        .  272 

A.  Theoriae  quaedam  critice  signantur    ....  272 
l.  Theoria  rationalistico   iuris   individualismo  accom- 

modata  (Rechtsschutztheorie)          ....  272 
XIY*    Finis  societatis   civilis   formaliter   completus  non  in  mera 
personarum  et  iurium  securitate  seu  externa  harmonia  communis 

libertatis  procuranda  consistit 272 

Scholium.     ^Liberalismus*^  et  civilis  libertas                         .  274 
II.  Theoria   , moderni  Status  **    per  excellentiam   dicti 

(Culturstaatstheorie) 276 


Tbetb  JLULf.    Keqwe  stttM  pdbfid  tiriitM  pnftor  se  ezàrtii  acque, 

coDsderata,  flUiiB  propràs  ìbs  e«ae  pottrt 276 

CarolUHm 278 

m.  Abtolntaft  ìt^hamm  memamt  nrà  iTwtgeadnittene 

Tlwds  XXXTL  Finis  propnos  — cift»l«t  pdbliae  me  ad  ipsom  q[iii- 
dem  ,iiiiÌB  ordineiD'  ex  toco  €C  co  semsm  cvaBdom  se  eztesdit, 
ot  ameUe  exteriorìs  ritMe  rebctiaBes  tmmqmMm  poshÌTe  ordìnandae 

eins  potcsUti  direci»  gnhJifWMtr 278 

Coronaria 281 

B.  Veins  finis  theCioe  adstnùtnr 282 

L  Veri  finis  aiterà  sea  rMfniaiU  necesBsrà  282 

Thesis  XXXTIL  finis  sodelatis  cirilis  sh  necease  est  :  1.  boonm 
comnnme;  2.  per  se  extemam  et  intra  praeamtis  ▼ìtae  tenninos 
coDclnsom  ;  3.  qnalitatÌTe  iMnom  hnmanam  coaupleiam  :  4.  soli  et 
omni  societati  civili  propriom  :  5.  eaaentiali  in  lòs  terrà  sopremo 
homimun  fini  sabordinatom    ........        282 

Notanda  ad  sohendas  diffiemUaUè 284 

ScMium 287 

II.  Determinata  finis  ennntìa&di  formala    .  288 

Thesis  XXXyuI*  Finis  sodetati  civili  natoraliter  propositQS  est:  tom 
ordinem  sodalem,  qaem  natnrae  rationalis  dignttas  et  organica  sode- 
tatis  stmctnra  postolant,  efficaciter  folcire,  tom  —  intra  limites  eios- 
dem  ordinis  —  omnimodae  dvilis  prosperitatis  sodaliter  proseqaen- 
dae  condicìones  extemas,  pabUce  necessarias,  harmonice  providere        288 

Coronaria 292 

§  3.    De  fine  sodetatis  dvilis  materialìter  considerato    .  298 

A.  An  et  qoatenas  morom  honestas  et  religio  ad  coram 
pnblicam  pertinere  possint 293 

B.  An  finis  sodetatis  dvilis  sob  lege  Christiana  exten- 

sive  aliqoam  mntationem  sobierit       ....        295 

C.  An  idem  finis  a  grada  dvilis  coltorae  qaantitatiye 
dependeat 298 

Thesis  XXXrX,  Quo  magis  et  oniversalios  in  aliqao  popolo  vel  ali- 
qoa  aetate  genoina  dvilitas  animiqoe  coltora,  et  per  eam  socialis 
dviom  spontaneitas  evolota  foerit,  eo  angostioribos  limitibos  gene- 
ratim  loqoendo  qoantitativa  extensio  finis  poblid  secondom  osom 

actoalem  et  practicom  circomscribìtor 299 

CoroOaHum 299 

Scholium  1 299 

Scholium  2 800 

Articolos  8.    Notio  societatis  civilis  ab  elementis  eam  constitoentibos 

petita 801 

§  1.    De  elemento  constitotivo  materiali  seo  de  corpore  sode- 
tatis dvilis 801 


Conspectos  rerum.  xv 

P»g. 

A.  De  popolo 802 

I.  De  elementis  nationalibiis  popoli  —  tripUx  esse 

potest  popoli  ad  oationalitates  relatio    .  808 

Quaestio  prima.  Nom  dentur  qoaedam  natoralia 
iora  gentiom  (anatìonalitatom*^),  qoae  etiam  in 
caso  politicae  onionis  com  alia  natione  potentiore 

inviolabilia  censori  debeant? 304 

liesis  XL«  Qoaeyis  natio  vel  nationis  pars,  etiam  civiliter  subordinata, 
ios  habet  naturale  soae  particolaris  nationalis  exsistentiae ,  in 
specie  soae  lingoae  conservandae  et  in  commoni  saltem  sociali 

commercio  osorpandae 805 

Schólium  1,    De  spontanea  assimilatione       ....        806 
Schólmm  2,    De  assimilatione  vel  commixtione  providentiali        806 
Qoaestio  altera:  Nom  varia  elementa  eiosdem  na- 
tionis, historice  et  politico  disioncta,  vi  iurìs  nato- 
ralis  facoltatem  sibi  vindicare  qoeant  in  onom  corpos 
politicom  coalescendi?  (^Principiom  nationalitatis*)        807 
Bespondetur  per  qoinqoe  doctrinae  capita     ....        808 
II.  De  reliqois  elementis  organicis  popoli    .        .        .        809 

B.  De  territorio 814 

I.  Doplex  error  reiicitor 814 

IL  Dobiom  solvitor 815 

Schólium.    De  ideali  ambito  corporis  politici  .        .  816 

§  2.    De  elemento  formali  societatis  civilis      ....  817 

A.  In  qoo  eios  forma  sita  sit 817 

B.  Qoaedam  consectaria 819 

I.  Moltitodo  an  et  qoatenos  sit  persona  ioridica  819 

n.  Statos    poblicos    (der   Staat)    qoomodo    differat   a 

«societate" 820 

ticalas  4.    De  idea  completa  et  definitione  societatis  civilis         .  821 
§  1.    Varia  referontur  eios  schemata;   —   qoorom  generales 

qoaedam  classes  distingoi  possont 822 

§  2.    Gonveniens  societatis  civilis  descriptio  concloditor  .  831 

Schólium  1 832 

Schólium  2 882 

Schólium  3 333 

it  U.    De  suprema  politica  auctoritate  seu  de  prin- 
cipio organismi  politici. 

Prologus 834 

i  col  OS  1.    De  auctoritate  politica  in  se  seo  absolote  spoetata. 

§  1.    De  natora  aoctoritatis  politicae 384 

XLI.    Soprema  civilis  potestas  in  se  spoetata  ios  est  essentia- 
iiter  diversum  tom  ab  independente  herili  dominio,  tom  a  potestate 

domestica  com  dominio  fondorum  conioncta 336 

CoroUarium 839 


XYi  Conspectos  rerum. 

§  2.    De  origine  anctoritatis  politicae 

Thedfl  XIII.  Saprema  civilis  potestas  in  se  spectata  ex  nollo  fonte 
homano,  sed  a  Deo  ut  anctore  natorae  immediate  descendit 

CoraUaria 

§  3.    De  obiectiva  comprehensione  politicae  auctoritatiB 
SchoUum.    Fundamentom  dignitatis  in  officio  subiectionis  ci- 
vilis, simulqne  condicio  necessaria  omnia  verae  libertatis 
civilis 

Articala8  2.   De  originaria  determinatìone  subiecti  anctoritatis  civilis 

Prologus 

§  1.    Status  controversiae  exponitor 

A.  Prima  sententia  (asserens  ius  humanom)  . 

Bellarmini  Card. 

Soarezii 

B.  Sententia  altera  (asserens  ius  divinnm) 

§  2.    Examen  criticum 

A.  Praeiadicia  qnaedam  falsa  praenotantor 

Thesis  XLIU.  Doctrina,  qoam  de  origine  politicae  potestatis  Bellar- 
minos  et  Soarezios  cum  aliis  multis  gravissimis  doctoribos  profite- 
bantur,  essentialibos  notis  ab  ea  differt,  qnae,  a  Rousseavio  exculta, 

«saprematia  popnli'  vulgo  appellatur 

E.  Theoria  veterum  critico  examinatur    .... 

Theslfl  XLIY.  Veterum  theoria  —  qnatenus  per  eam  simpliciter  et  prò 
quacumque  historica  hypothesi  asseritur  :  soli  popnlo  qua  tali  im- 
mediate per  Deum  ut  auctorem  naturae  supremam  civilem  potesta- 
tem  conferri,  regibus  autem  et  principìbus  determinate  sumptis 
eam  per  se  alio  iuris  titnlo  competere  non  posse  nisi  titulo  trans- 
lationis  per  consensum  ipsiusmet  communitatis  aut  per  iustam 
eius  privationem  factae  —  a  recentiore  iuris  philosophia  merito 

derelinquitur 

Notando  ad  sclvendas  difficultatea 

§  8.    Positive  asseritur,  quae  sententia  tenenda  videatur 

Thesis  XLT*  Causae  subiectum  potestatis  civilis  primitus  determinantes 
generatim  loquendo  causis  ipsum  corpus  civile  historice  constituenti- 
bus  analogae  sunt;  quapropter,  etsi  semper  multiplicem  humanae 
libertatis  cooperationem  partim  directam  partim  indirectam  sup- 
ponunt,  non  tamen  semper  et  necessario,  sed  prò  analoga  tantum 
historica  origine  et  condicione  reipublicae,  consensum  socialem 
quasi  electivum  ad  formalem  iuris  effectum  requirunt  ;  alias  eodem 
organico  socialis  naturae  influxu,  quo  corpus  sociale  paulatim  for- 
matur,  non  raro  citra  omne  praeveniens  consilium,  ius  regiminis 
omnibus,  qui  einsdem  corporis  membra  esse  velint,  reverendum 
inducitur 

Coronaria 

ScMium,  De  diverso  charactere  , iuris  novi'  et , iuris  antiqui '^ 


Conspectas  reram.  zvn 

P»g. 
Articalns  3.    De  variis.  formis  regiminiB  civilis         ....        405 

§  1.    De  eanim  partitione 405 

SchoUum,    De  recentìus  tentata  classificatione  civìtatum  par- 

tìm  philosophica  partim  historìca 413 

§  2.    Aestimatio  philosophica  trìplicis  formae  regiminis  415 

A.  ntmm  omnes  iustae? 415 

hesi8  XLYI.    Regìmen  tum  monarchicom  tom  aristocraticain  tnm  de- 

mocraticnin  per  se  iustom  dicendom  est 415 

Corollarium 416 

Notanda  ad  solvendaa  diffictUtcUea 416 

B.  Trìplicis  formae  comparativa  aestimatio     .        .        .  .418 

XLYU*  Nnlla  ex  enomeratis  formis  regiminis  ahsolate  et  sim- 
pliciter,  sed  onaqaaeque  relative,  i.  e.  consideratis  cuiusque  po- 
poli adionctis,  ceteris  praeferri  potest 421 

Coronaria 422 

Scholium,    Sententia  S.  Thomae  Aq 424 

aput  lU.    De  lege  fundamentali  seu  «constitutìone*  so- 

cietatis  civilis. 
rticalas  1.    De  lege  fondamentali  in  genere 426 

§  1.    Generalis  notio 426 

§  2.  De  fonte  iurìdico  legis  fondamentaUs  ....  428 
Generale  principium:  Lex  fondamentalis  («con- 
stitutio'^)  primitos  civilem  societatem  constituens  evi- 
denter  inde  legitime  emanat,  unde  ipsa  civilis  societas 
in  individuo,  adeoqae  cum  certa  regiminis  forma, 
legitime  ut  talis  exsistere  incipit       ....        428 

Coronaria 429 

Scholium,    De  exaggerato  quodam  „conservatismo''  politico         430 
§  3.    De  mutatione  legis  fundamentalis  seu  ^constitutionis''  iam 

stabilitae 432 

esis  XLyill.  Constitationem  legitime  stabilitam  abrogare  aut  in  re 
essentiali  mutare  per  se  neque  arbitrìo  multitudinis  ncque  soli 
placito  supremae  potestatis  competit,  sed  ex  iure  ordinano  ad 
universum  corpus  politicum  pertinet,  i.  e.  ad  consensum  omnium 
ordinum  civilium,  quibus  illud  secundum  totalitatem  moraliter  re- 
praesentatur 434 

Bsis  XL£X*  Per  accidens,  scilicet  ob  extraordinariam  et  urgentem 
necessitatem  publicam,  suprema  civilis  auctoritas  aliquando 
non  iniust^  aliquam  potestatem  in  ipsam  legem  fundamentalem 
sibi  assumit,  sive  ad  eam  prò  casu  particulari  vel  ad  tempus 
suspendendam  sive  etiam,   ubi  extrema  necessitas  exigeret,   im- 

mutandam 437 

Coronaria 439 

Scholium.    Gravia  in  hac  re  perìcula  cavenda      .        .        .        439 
Meyer,  las  naturale.   IL  b 


irni  Conspectus  rerum. 

Articala8  2.    De  fimdamentali  lege  saccessionis  in  specie  441 

Thesis  L*  Soccessio  in  regimine  monarchico  generatim  longe  felicios 
secondam  principiom  hereditatis  qaam  secundnm  principium  elee- 

tionis  ordinator 442 

Notanda  ad  solvendas  diffictUtates 444 

ArticulasS.    De  «systemate  constitutionali'' 447 

§  1.    Praeviae  notiones  historicae 447 

§  2.    Critica  sjstematis  aestimatio 454 

A.  Consideratio  generalis 454 

ThesLs  LI*  «Systema  constitutionale*,  quod  vulgo  vocant,  per  se  et  ex 
natura  sua  sanis  principiis  socialibus  nullatenus  congruit  ;  prò  stata 
tamen  abnormi  societatis  civilis,  qui  illius  initia  praecedebat  et 
comitabatur,  per  decursum  saeculi  XIX  generatim  loquendo 
neque  practica  utilitate  neque  relativa  opportunitate  caruisse  di- 

cendum  est 456 

Scholium,  Fine  politico  piane  diverso  diversas  partes  poli- 
ticas  ,constitutionalismnm''  probasse  constat;  bine  eiuB- 
dem  historicae  modificationes  apud  varios  populee  .        4d0 

B.  De  quibusdam  ^constitutionalibus"  principiis  in  specie     .        462 
I.  De  principio  .separationis  potestatum'         .  .        462 

ThesLs  LII.    Separatio    ac  distributio  potestatum   inter    diversa    sub- 
iecta  talis,  qua  vitalis  unitas  supremae  auctorìtatis  civilis  eiusque 
proprii  subiecti  realiter  solvitur,  iure  naturae  reprobatur              .        462 
CoroUarium 463 

Thesis  Lin.  Est  autem  omnino  conveniens,  immo  ad  finem  boni  ac 
moderati  regiminis  generatim  necessarium,  ut  diversa  illa  munia 
auctorìtatis  publicae,  salva  huius  vitali  unitate,  quoad  exercitium 
stabili  institutione  totidem  subiectis  inter  se  distinctis  inhaereant        464 

Notanda  ad  solvendo»  difficultates 465 

n.  De  «repraesentativa**  populi  cooperatone  469 

1.  De  vano  fine  obiectivo,   ad  quem  «repraesentatìo*^ 
populi  ordinatur 470 

2.  De  vana  sociali  structura  populi  repraesentandi  472 
Conclusio  duplex  de  modo  repraesentandi  popnlum  .        479 

Scholium 479 

Caput  IV.  De  iuris  relatione  inter  caput  et  membra  so- 
cietatis civilis. 

Prologus 480 

Articulus  1.  lurìs  relatio  inter  caput  et  membra  in  genere  con- 
siderata    481 

Conclusiones   (ex  iam  probatis)  fundamentales  instar 

thesium  exponuntur 482 

Notanda  ad  soltendas  difficultates 485 


Gonspectos  remin.  xix 

icalns  2.    De  eadem  relatione  in  hypothesi  .asnrpatioiiìs'. 

§  1.    Notìo  et  criterium  usurpatioms 487 

A.  De  praetenso  ,inre  facti  completi"     ....        489 

UT.    Nullam  factum  humanum  ea  sola  ratione,  qnod  historìce 
completum  exstat,  vim  iuris  legitimi  confort         ....        491 
CaroUarium 493 

B.  Utrum  omnia  possessio  potestatis  pnblicae  .soffiragio 
populi"  legitimetui*  ? 494 

JY.  Alienae  legitimae   ditionis  «annexio"  formali   titulo  ,8uf- 
fragii  popularis"  facta  ab  usurpationis  nota  nnllatenns  ezimitur  .        496 
Scholium.    Nova  liberalismi  industria 498 

C.  Utrum   ex   usurpatione   potestas   legitima    aliquando 

oriri  possit? 499 

§  2.   De  insta  civium  ad  usurpatorem  habitudine    .  502 

i8Ì8  ITI.  Regimini  usurpatoris  iam  pacifica  possessione  stabilito 
ci?es  in  iis  omnibus  civilem  oboedientiam  praestare  tenentur, 
qaae  ad  servandum  ordinem  publicum  et  ad  ordinarìam  reipublicae 
adminìstrationem  in  bonum  corporis  socialis  pertinent  ;  actibus  au- 
t«m  pablicis,  qui  directe  ipsam  usurpationem  centra  ius  legitimum 
obfirmandam  respiciunt,  positive  cooperarì  nec  debent  nec  per  se 

licite  possunt 503 

CoroUarium 505 

icQlus  3.    De  hypothesi  tyrannici  abusus  potestatis  in  se  legitimae  506 

§  1.    Documentum  praevium 506 

§  2.    De  rebellione 509 

A.  Definitio;   non  quaevis  etiam  activa  resistentia  cum 
rebellione  confundenda  est 509 

B.  Quaestio  iuris.  —  S.  Thomas.  —  Scholastici      .        .  509 

IjTII.    Omnis  rebellio  proprie  dieta  iurì  naturae  repugnat         .  516 

Carottarium 519 

§  3.    De  iuris  praesidio  centra  abusum  potestatis    .        .        .  520 

A.  De  resistentia  passiva 521 

LViil.    Resistentia  passiva  contra  quemlibet  abusum  potestatis 
ìdium  est  praddce  fere  semper  aptissimum     ....        522 

B.  De  resistentia  activa 523 

UX*    Ea  aliquando  rerum  condicio  evenire  potest,   qua  et  ac- 
iva  resistentia  contra  abusum  potestatis  publicae  per  se  spoetata 

ori  naturae  contraria  non  sit 524 

Notanda  ad  solvendas  difficultates 528 

Summa  doctrinae  huius  articuli  instar  coroUarii  subiicitur        533 
Scholium  1.  Indoles  politica  „ liberalismi**  per  decursum  sae- 

culi  mutationem  subiit 534 

Scholium  2.    Verum  remedium  contra  quoslibet  intemos  mor- 

bos  politicos 535 

b* 


xz  Conspectus  reram. 

Caput  T.  De  vitali  activitate  organismi  politici  seu  de 
functionibus  publicae  auctorìtatis. 

Prologua 

Articnlasl.    De  fanctionibus  potestatis  legiferae      .... 
§  1.    De  legislatione  civili 

A.  De  natura  et  dignitate  legislatìonÌB  civilis.  —  Con- 
clusiones  alìqoae 

B.  De  necessitate  legislationis  civilis      .... 
G.  De  fanctionibus  ad  legislatìonem  praeparatoriis 

I.  De  cognitìone  legislatoria 

II.  De  deliberatione  legislatoria 

§  2.    De  lege  civili 

A.  De  materia  legis  civilis 

I.  Materiae  limitatìo  ex  ambita  potestatis 

Thesifl  LX«    Qaidqaid  ad  finem  societatis  civilis  specifice  propriam  nalla 

ratione  refertar,  cam  iaris  effecta  materia  legis  civilis  esse  neqait 

CoroUaria 

II.  Materiae  limitatio  per  naturam  actaam 

B.  De  forma  extema  legis  civilis 

I.  De  forma  enuntiandi  legem 

ThesLs  LXI.  Verba  legis  talia  sint  oportet,  qnae  V  intentìonem  legis- 
latoria stabiliter  obligandi  commanitatem  safficienter  ezprimant, 
et  2<*  materiam  obligatìonis  qaantam  fieri  potest  clare  ac  deter- 
minate sea  exclasa  ambigaitate  definiant 

CoròUarium 

II.  De  promalgatìone  legis 

Thesifl  LXn.  Assertìo,  qaa  per  modam  principii  generalis  affirmatar 
legem  civilem  legitime  promalgatam  nonnisi  per  acceptatìonem 
pepali  perfecte  constitai  et  vim  obligandi  obtinere,  vero  fonda- 
mento caret  et  recto  ordini  civili  adversatur         .... 

C.  De  forma  intema  legis  civilis 

I.  De  vi  obligandi  legi  civili  propria.   —  Tradantar 
principia 

IL  De  obligatione  mere  poenali  .... 

ThesLs  LXin.    Esse  posse  leges  civiles  etiam  mere  poenales  recte  ad- 

mittitur 

Coronaria 

III.  Utmm  lex  civilis  valeat  ^irritare*"  actos  ceteram 
natoraliter  validos 

D.  De  sabiecto  legis  civilis.  —  Duplex  requisita  condicio 
Corollarium 

E.  De  interpretatione  legis  civilis 

I.  Quotuplex  distingaatar 

II.  De  interpretatione  doctrinali.  —  Regala  servanda 


.^ 


Conspectus  rerum.  xxi 

SchoUum.    De  privilegio 581 

F.  De  consaetadine  vim  legis  habente     ....  582 

I.  Quid  et  quotuplex  consuetudo?     ....  582 

II.  Gondiciones  consuetudinis  legitimae  583 

icalus  2.    De  functìonibus  potestatis  iudiciariae  ....  584 

Prclogus 584 

§  1.    De  administratione  iustitiae  generatim     ....  585 

A.  De  tribunalibus  publicis 586 

I.  Finis  tribunalium  proprius  et  ambitus  competentiae  586 

Coronaria 586 

n.  Yarii  modi  constituendi  tribunalia         .  .  587 

B.  De  obiectiva  iudicii  ferendi  norma      ....  589  - 
Is  LXrr.    Ex  officio  index  secondum  legem  scriptam  indicare  te- 

netor  ;  per  accidens  tamen  aliqnando  ab  ea  deviare  vi  einsdem 

officii  et  potest  et  debet 589 

CoroUarium 591 

§  2.    De  administratione  iustitiae  civilis 591 

A.  Qua  ratione  in  iure  naturae  fundetur         .  591 

B.  De  natura  et  elementis  iudicii  civilis.  —  Orde  iudicia- 

rius  —  personae  —  sententia 593 

§  3.    De  administratione  iustitiae  criminalis     ....  596 

A.  Notiones  fundamentales 596 

Coronaria 598 

B.  De  obiecto  iustitiae  criminalis.  —  Delieta  —  crimina  600 

C.  De  poenis 602 

I.  De  vario  poenarum  genere 602 

II.  De  poena  mortis 605 

1<»  Quaestio  iuris 606 

8  LXY.    Suprema  civilis  potestas  in  se  ius  comprehendit  poenam 

mortis  infiigendi 609 

Notando  ad  solvendas  difficuUates 611 

2^  Quaestio  utilitatis  et  opportunitatis  .  .  618 

8  LXTI.    Piena  legalis  abolitio  poenae  mortis,  etiam  prò  hodiema 
condicione  societatis  civilis,  nulla  sufficiente  ratione  sive  politicae 

opportunitatis  sive  utilitatis  suadetur 619 

SchoUum  1.    De  constantì  non-exsecutione  poenae  mortis  622 

Scholium  2,    De  modo  instituendi  iudicii  criminalis      .  623 

cui  US  3.    De  functionibus  potestatis  exsecutivae  et  gubemativae  624 

Prologus 624 

§  1.    De  administratione  disciplinae  publicae  (^politiae")        .  626 

A.  De  huius  officii  natura  et  proprio  fine  .  626 

I.  De  cura  securitatis  publicae  ....  628 

n.  De  cura  positiva  utilitatis  publicae  .        .  631 

B.  Gautiones  ad  recto  administrandam  disciplinam  publi- 

cam  necessaiiae 634 

yer,  Iob  Datnrale.  n.  b  ** 


xz  Gonspectos  reram. 


Caput  V.    De  vitali  activitate  organismi  politici  seu  de 
functionibus  publicae  auctoritatis. 

Prologus 5IM 

Articulasl.    De  fimctionibas  potestatis  legiferae      ....  5S9 

§  1.    De  legislatione  civili SS9 

A.  De  natura  et  dignitate  legislatìonÌB  civilis.  —  Con- 
clusiones  aliqoae 589 

B.  De  necessitate  legislationis  civilis       ....  541 

C.  De  fanctionibns  ad  legislationem  praeparatoriis  544 

I.  De  cognitione  legislatoria 545 

II.  De  deliberatione  legislatoria 548 

§  2.    De  lego  civili 551 

A.  De  materia  legis  civilis 552 

I.  Materiae  limitatio  ex  ambita  potestatis  552 

Thesis  LX«    Qoidqaìd  ad  finem  societatis  civilis  specifico  propriom  nolla 

ratione  refertor,  com  ioris  effectn  materia  legis  civilis  esse  neqoit  552 

Coronaria 558 

II.  Materiae  limitatio  per  natoram  actaom  555 

B.  De  forma  extema  legis  civilis 559 

I.  De  forma  enontiandi  legem 559 

Thesis  LXI.  Yerba  legis  talia  sint  oportet,  quae  1**  intentionem  legis- 
latoria stabiliter  obligandi  commonitatem  sofficienter  exprimant, 
et  2**  materiam  obligationis  quantum  fieri  potest  dare  ac  deter- 
minate sea  exclosa  ambigoitate  definiant 559 

CoroUarium 560 

II.  De  promulgatione  legis 560 

Thesis  LXn.  Assertio,  qua  per  modum  principii  generalis  affirmatur 
legem  civilem  legitime  promulgatam  nonnisi  per  acceptationem 
populi  perfecte  constitui  et  vim  obligandi  obtinere,  vero  funda- 
mento  caret  et  recto  ordini  civili  adversatur         ....        562 

C.  De  forma  intema  legis  civilis 567 

I.  De  vi  obligandi  legi  civili  propria.   —  Traduntur 
principia 567 

U.  De  obligatione  mere  poenali  ....        569 

ThesIs  LXin.    Esse  posse  leges  civiles  etiam  mere  poenales  recte  ad- 

mittitur 570 

CoroUaria 572 

III.  Utrum  lex  civilis  valeat  , irritare"  actns  ceterum 
naturaliter  validos 57S 

D.  De  subiecto  legis  civilis.  —  Duplex  requisita  condicio  577 
Corottarium 577 

E.  De  interpretatione  legis  civilis I 

I.  Quotuplex  distinguatur 

II.  De  interpretatione  doctrinali.  —  Regula  semnia 


Conspecius  remnL  zzi 

SchoUum.    De  privilegio         ....  $£ 

F.  De  consuetudine  vim  legis  habente    .  ^2l 

I.  Quid  et  qaotnplex  consaetudo?     .  ^± 

II.  Condiciones  consaetadinis  legitimie  ^ 

Artica lu 8  2.    De  fanctionibns  potestatis  iadiciariae  .  5*- 

Frologxis -  5^ 

§  1.    De  admimstratione  institiae  generatim  1& 

A.  De  trìbonalibfis  pobticis      ....  iìK 

I.  Finis  trìbnnalioni  proprina  et  ambimi  eiaB^elflBtME        59 
Coronaria .53? 

n.  Vani  modi  constztBcudi 

B.  De  obiectiTa  iodidi  ferȣ 
lesis  LXIT.    Ex  officio  index  secj 

netur  ;   per   accìdens  tamen  alif|niaéii  a* 

officii  et  potest  et  debet 3ifr 

CoroUarium "SàC 

§  2.    De  administratioDe  irwtftìif  orui  .  ^iC 

A.  Qoa  ratione  in  inre  Mtaat  ùaàtac  ^*C 

B.  De  natura  et  elemenlB  iméòL  «rniaL  —  ^jam  màam- 

rius  —  personae  —  — ^-— «m    .  z^ 

§  3.    De  administratione  insdtìae  "^"^"i^m  ótff 

A.  Notiones  fundamentalea  -^ 
Coronaria -5^ 

B.  De  obiecto  ìustitiae 

C.  De  poenis    . 

I.  De  vario  poenamm  \ 

II.  De  poena  mortis    . 
1°  Quaestio  iuris    . 

8Ì8  LXT.    Suprema  civilis  potestas  in  se 

mortis  infligendi 

Notanda  ad  solvendas  difficuUata 
2°  Quaestio  utilitatia  ce  1 
Bsis  LXYI.    Piena  legalis  aboliti©  poenae  : 
condicione  societatis  civilis,  nulla  1 
opportunitatis  sive  utilitatis  snadeinr 
SchoUum  1.    De  constanti  non-4 
SchoUum  2.    De  modo  instituenfi  ì 

t  i  e  u  1  u  8  3.    De  functionibus  potestatk  < 
Prologtis         .... 


§  1.    De  administratione  é 

A.  De  huius  officii  n 

I.  De  cura  secu 
n.  De  cura  p«      va 

B.  CautioT»***»  "d  re 


XXII  Conspectus  rerum. 

I.  Gaationes  ex  parte  ipsius  administrationis  .  ( 

U.  Cautiones  legales t 

§  2.    De  re  militari 6 

A.  De  origine  et  fine  rei  militaris ( 

B.  Qua  ratione  res  militaris  in  iure  naturae  fnndetur    .  &4X 

Thesls  LXTII.  Quemadmodum  generalis  obligatio  civium  est,  ut  ad 
patriam  bonumque  commune  ab  intemis  et  extemis  hostibus  de- 
fendendum  fideliter  concurrant,  ita  ius  et  officium  est  supremae 
auctoritatis  civilis,  tum  ea,  quae  ad  efficacem  defensionem  ne- 
cessaria sunt,  quo  minore  fieri  potest  privatorum  bonorom  dispen- 
dio, mature  previdero  ac  praeparare,   tum  ipsam  defendendi  ac- 

tionem  imperio  ordinare  ac  dirigere 642 

CoroUaria 643 

G.  De  yariis  modis  et  formis  in  ordinanda  re  militari 

usitatis 643 

I.  Expositio  historica 643 

II.  Critica  aestimatio 647 

Scholium.    Verum  remedium  centra  militarismum  648 

§  8.    De  cura  et  administratione  redituum  publicorum    .  649 

A.  De  fontibus  redituum  publicorum  in  genere  649 

L  Fontes  primarii 650 

U.  Fontes  secundarii  seu  subsidiarii   ....        658 

B.  De  contributionibus  publicis 654 

I.  De  iure  exigendi  tributa 654 

Thesifl  LXYIII.  Ad  ius  supremae  auctoritatis  civilis  pertinet,  ut  re- 
dituum publicorum  insufficientiam  ad  necessarios  reipublicae 
sumptus  per  imposita  civibus  tributa  compiere  legitime  possit, 
servatis  tamen  condicionibus  lege  fundamentali  sancitis  654 

Coronaria 656 

IL  De  vario  contributionum  systemate  657 

III.  Resultans  consideratio  practica    ....        668 
G.  De  debitis  publicis 669 

I.  Notiones  praeviae 669 

II.  Quaestio  iuris  et  politicae  honestatis  .        670 
§  4.    De  generali  providentia  publica  ad  prosperitatem  civilem 

positive  promovendam 672 

A.  De  cura  publica  circa  ,oeconomiam  nationalem*        .  678 

I.  Notio  oeconomiae  nationalis  ....  678 

II.  Principia  obiectiva,  quibus  omnis  oeconomia  natio- 
nalis dirigi  debet 674 

III.  De  variis  formis  oeconomiae  nationalis  677 

IV.  De  necessaria  publica  interventione  in  praesenti 

causa  oeconomico-sociali 682 

Thesis  LXIX.  In  causa  oeconomico-sociali  bis  temporibus  agitata  su- 
prema civilis  anctoritas  ex  iure  et  officio  proprio  partim  primario 
partim  secundarìo  intervenire  potest  ac  debet       ....        688 


Conspectus  rerum.  xxni 

Pag. 

Coronaria 689 

Schólium,    Assidue  recolenda  illustrìs  Encyclìca  Leonis  XIII 

,De  condicione  opificum"  15  Mail  1891  .  689 

B.  De  cura  publìca  circa  culturam  animorum  689 

I.  Praenotatur  obiectiva  eius  limitatio  —  partim  ex 

iure  natui-ae,  maxime  autem  ex  iure  divino  positivo        689 
II.  De  liberiate  religionis  seu  cultus  .  692 

Thesis  LXX.    Imperium  civile  iure  naturae  circa  religionem  nullatenus 

indifferens  esse  potest 698 

Coronaria 695 

Thesis  LXXI.  Ubi  in  universo  corpore  civili  actu  viget  unitas  cultus 
verae  religionis,  nefas  est  inducendo  libertatem  cultus  illam  de- 
struere;  ubi  autem  aliunde  iam  diversa  religionis  professione 
popalus  ceteroquin  politico  unitus  in  se  divisus  est,  prò  ratione 
argentis  politicae  necessitatis  et  ad  maius  malum  vitandum  libertas 
cnltus,  tametsi  numquam  in  se  probari,  tamen  ut  minus  malum 
sapienter  tolerari  potest  ac  plerumque  debet         ....        696 

Coronaria 698 

Notanda  ad  solvendas  difficuUates 699 

Schólium,    Officium  circa  honestatem  publicam  700 

m.  De  cura  publica  circa  scholarem  pueroi'um  institu- 

tionem 701 

1.  De  scholls  generatim  praenotanda  .  701 

2.  Quo  iure  in  scholas  politica  potestas  polleat    .        704 
hesis  liXXn.    Potestati   politicae   iure   proprio   nequaquam  talis  in 

scholas  infiuxus  competit,  quo  illa  ipsum  munus  educandi  pueros 

sibi  directe  assumere  censori  possit 704 

^esis  LXXm.  Civili  potestati  circa  scholarem  institutionem  puero- 
rum  duplex  cooperatio  ex  officio  competit,  altera  negativa,  quae 
in  publica  iurium,  etiam  personalium,  tutela  consistit,  altera  posi- 
tiva, sed  externa  et  subsidiaria,  quatenus  ad  fundandas  et  susten- 
tandas  scholas  necessarias  socialis  spontaneitas  oneri  impar  publico 

succursu  indigeat 711 

Coronaria 714 

3.  Utrum  et  quatenus  scholarum  usus  legali  coac- 

tieni  subiici  possit? 719 

esis  LXXIT.  Scholarìs  institutio  puerorum  ab  omni  compellente 
interventu  libera,  in  se  considerata,  eo  quidem  non  inune- 
rito  commendatur,  quod  iis,  ad  quos  solos  cura  educationis  iure 
pertinet,  liberam  sui  iuris  exercendi  facultatem  relinquit  ;  in  praxi 
tamen  generatim  gravi  inconmiodo  obnoxia  est  .  .  .  .  720 
B8ÌS  LXXT.  Obiective  revera  exstat  aliquod  ius  efficaciter  obligandi 
et  hinc,  quantum  opus  fuerit,  compellendi  pueros  christianos 
ad  subeundam  institutionem  singulis  necessariam;  verum  hoc  ius 
primario  et  tamquam  proprium  ad  ecclesiasticam,  secundario  tan- 
tum et  subsidii  instar  ad  civilem  auctoritatem  pertinet        .  722 


xxiT  Conspectns  rerum. 

P«t. 
Hbcsb  LXXTL  Ubi  de  insthatiotie  et  interna  directioiie  Bchobunm 
cirilia  aoctoritM  cmn  ecclesiastica  sincere  cooeordat.  moderata 
aliqoa  le^ealis  disciplina  consentìente  Ecclesia  pnblice  sancita,  qoa 
tiyu  pmerìlis  aetas  ad  osiun  scholamm  efficaciter  obligetor,  practice 
omnimodae  scholarì  libertati  longe  praeferenda  est  ;  ex  inTcno  con- 
tfarium  potins  dicendnm,  nbicnmqae  srstema  scholare  coactÌTam, 
tamqnam  institutio  exclnsiTe   cìtìIìs.    illis  condicionibns   omnino 

caret 724 

Ci^dlaria 726 

IT.  De  cura  pnblica  circa  scientias  et  aries  727 

1.  Praeriae  notiones 727 

2.  Condosiones  :  negativae  —  et  posidvae   .  731 
SékoLiwm.    De  necessitate  liarmonicae  cnltorae  animorom     .        785 

Liber  SdCUndnS.    lus  civile  publicum  extemum  seu 
ias  intemationale. 

Froioffut 786 

Capnt  I.    De  iure  internationali  in  genere. 

Articolasi.    De  natorali  exsistentia   et   obiectiva   comprehenaione 

ioris  intemationalis 788 

§  1.    Estne  aliqaod  ios  intemationale  vere  naturale?  788 

A.  Opinio  negans  expenditur 788 

B.  Sententia  affirmans  probator 748 

Thesis  LXXTII.    Exstant  officia  et  iora  natoralia,  quibos  diversae  so- 

cietates  civiles  inter  se  moraliter  et  ioridice  devinciontor    .  748 

§  2.    De  officiis  et  ioribos  gentiom  originariis  745 

A.  Officia  gentiom  originaria 745 

Thests  LXXTIII*    Praeceptom  natorale,   qoo  individoi  hominis  se  in- 

vicem  amare  tenentor  (cf.  n.  49),  pari  modo  ad  societates  civiles 

qoa  tales  pertinet 745 

Coronaria 746 

B.  Iora  gentiom  originaria 749 

Thesis  LXXIX.    Omnis  gens  tamqoam  societas  civilis  constitota  eo 

ipso  ios  habet  personalitatis   politicae,   simol   com  ioribos  logice 

consectariis 749 

Corollario 749 

§  8.    De  ioribos  gentiom  natoralibos  acqoisitis       .  .        758 

A.  Praenotanda 758 

B.  Titolos  acquircndi  dominiom  nationale  iore  natorae 
legitimos.  —  Eo  pertinentia  ioris  natoralis  principia         759 

C.  Ios  natorae  ex  laesa  iostitia  commotativa  contingen- 

ter  ortom 768 

Articolos2.    De  paotis  intemationalibos  et  foederibos     .  768 

§  1.    De  natora  vi  oho  parti  intornationalis     ....        763 


Gonspectns  rerum.  xxv 


766 
766 
771 
773 
773 


§  2.    De  essendi  condicionibns  pactonun  intematìonaliam 

A.  De  requìsitis  ad  pactmn  validiiin 

B.  De  solutàone  pactorom  intemationaliam 
§  3.   De  vi  obligandi  pactonun  intemationaliam 

A.  De  vero  pactitiae  obligationis  fondamento 

Theste  LXXX.    Quemadmodom  vis   perfecte  sea  ioridice  obligandi, 

omni  valido  pacto  insita,  in  solo  iure  natorae  fondator,  ita  niai 

sopponator  iu8  naturae  tamqnam  suprema  lex  universi  ordinis 

socialis  omnes  nationes  immediate  iuridice  óbligans,  ipsi  quoque 

iuri  positivo,  inter  gentes  liberas  quocumque  titulo  communis  con- 

sensus  erecto,  obiectivum  vere  obligandi  fundamentum  subtrahitur        776 

Seholium.    Indoles   „  moderni   iuris'^,   cuius  libertas   ,evolu- 

tionis'    eo  magis  augetnr,    quo   magis   a  iure  naturae 

emancipatur 778 

B.  De  accessoriis  contractuum  publicorum  firmamentis  .        780 

Capnt  n.    De  iure  internationali  tempore  belli. 

Articulus  1.    De  bello  in  se  spoetato 785 

§  1.    De  belli  definitione  ac  divisione 785 

§  2.    Num  bellum  per  se  sit  moraliter  malum?  .        .  788 

Thesis  LXXXI.    Bellum  in  se  consideratum  naturaliter  prohibitum  cen- 

seri  nequit 788 

Articulus  2.    De  legitimo  belli  usu 791 

§  1.    Condiciones  ad  bellum  licitum  requisitae  .  791 

Thesis  LXXXn«    Ad  bellum  licite  suscipiendum  haec  triplex  condicio 
requiritur:   1.  Auctoritas   supremae    civilis   potestatis,    2.   causa 

insta  et  necessaria,  3.  intentio  recta 791 

Coronaria 793 

Seholium,    Nuperrima  studia  firmandi  pacem  intemationalem 

aut  certe  minuendi  frequentiam  bellorum  797 

§  2.    De  ipso  modo  bellum  gerendi 798 

A.  De  belli  initio 798 

B.  De  actione  bellica 799 

C.  De  belli  exitu 802 

Thesis  LXXXin.    „  Ultima*^  Victoria  post  bellum  etiam  iustum  nullum 

victori  novum  iurìs  titulum  in  hostem  devìctum  parit,  sed,  supe- 
rata iam  iniusta  resistentia,  expeditam  dumtaxat  facultatem  prae- 
bet  sua  iura  aliunde  fundata,  ab  hoste  hactenus  laesa  vel  detenta, 
cum  aequa  satisfactione  efficaciter  repetendi  necnon  in  posterum, 

si  opus  sit,  cautione  muniendi 804 

Coronaria 807 

Notanda  ad  solvendaa  difficultates 810 

Seholium.  Regulae  christianae  de  bello  secundum  doctorem 
scholasticum  Victoria,  —  Accedunt  regulae  „humanitatis**, 
quas  hodiema  societas  generatim  a  belligerentibus  exigit  ; 


XXYI  Conspectus  rerum. 

in  specie  huc  refenmtar   «Actes   de   la   conférence   de 

BruxeUes  1874'* 81^ 

Caput  III.    De  sociali  problemate  gentium. 

Articalus  1.    De  obiectivo  fondamento  talis  problematis  ...  814 

§  1.    Ratio  empirica 814 

A.  Sensns  fere  commonis  peritorum        ....  814 

B.  Realis  intemationalis  necessitas          ....  816 
§.  2.  Ratio  philosophica  sea  idealis 818 

Thesis  LXXXIT.  Organica  societatis  homanae  stmctora  secundum 
ideam  et  directionem  naturae  nequaquam  per  solum  nomerom  so- 
cietatam  civiliom,  cam  aequali  libertate  et  independentia  sibi 
coexsistentiam,  sed  oltimatim  per  eammdem  oniversalem  aliquam 

90ciaUm  unUatem  terminator 818 

CoroUaria 821 

Articulos2.  De  condicionata  reali  possibilitate  societatis  intematio- 
nalis          822 

§  1.    Condicio  natoralis 822 

§  2.    Condicio  positive-proyidentialis 824 

§  8.    Aliqoa  consectaria 827 

ArticulusS.    De  partiali  solotione  problematis  ....  828 

§  1.    Urgens  necessitas 828 

§  2.    Consilia,   qoae   a  pbilosophia  Christiana  in  hoc  negotio 

SQggeruntur 881 

A.  I^rimario  consulitor 881 

B.  Secondario  consoli tor 83S 

Scholium 887 


Emendanda, 

Pftf .  tO  *4  InitiuM  rap|4«  nua«raM  2A. 
Pac*  si  ,4«  roto*  mtpi^  nua^niM  27. 

r^c.  Mt  Mb  twm  noto^,  Ux>o  4  SmU  dUU  4  «t«.  —  I«f«:  4  SMit.  dist.  li.  q.  1  «t  2. 


lUS  NATURAE  SPECIALE. 


Meyer^  Ina  nstnrale.   IL 


XXVI  Conspeetos  renmL 

in  specie  hac  refenmtar   ^Actes  de   la   conférence   de 

BruxeUes  1874- 812 

Caput  III.    De  sociali  problemate  gentium. 

Articuliisl.    De  obiectivo  fondamento  talis  problematis  .  814 

§  1.    Ratio  empirica 814 

A.  SensQS  fere  commonis  peritorom        ....  814 

B.  Realis  internationalis  necessitas          ....  816 
§.  2.  Rado  philoeophica  seu  idealis 818 

Thesis  LXXXIT.  Organica  societatis  homanae  stractora  seeundum 
idtam  et  directionem  naturae  nequaquam  per  solum  nomerom  so- 
cietatnm  civiliom,  cam  aeqoali  liberiate  et  independentia  sibi 
coexsistentiam.  sed  oltimatim  per  eammdem  miiversalem  aliqnam 

sociaiem  unitatem  terminator 818 

Coronaria 821 

A  r  t  i  e  u  1  a  s  2.  De  condìcionata  reali  possibilitate  societatis  internatio- 
nalis          822 

§  1.    Condicio  natoralis 822 

§  2.    Condicio  positive-providentialis 824 

§  3.    Aliqaa  consectaria 827 

Arti  col  OS  8.    De  partiali  solmione  problematis  ....  828 

§  1.    Urgens  necessitas 828 

§  2.    Consilia,   quao  a  philosophia  Christiana  in  hoc  negotio 

suggenintur 881 

A.  IVimarìo  consulitur 8S1 

B.  Secondario  consolitor 833 

i^choìium ....  887 


Emendanda. 

Pag.  ao  ma  initiuM  «uppl*  numeram  .>6. 

VMf,  SI  ,<!•  Toto*  suppl*  nuin«>runi  il. 

Pag.  4M  K^^  n.  ò^a        I«^:  MO. 

Pag.  &9»  sub  twm  noUc^  Uhtm  4  $«nU  «li*U  4  «te.  ~  !•$«:  4  S«ttt.  dist.  li»  q.  1  et  : 

Paf.  T90  a<l  «L  MoUu**  «leidit  u.  7^ 


lUS  NATURAE  SPECIALE. 


Meyer,  Ina  luitiirale.   n. 


Prooemium. 


t.         A  genéralibus  morum  ac  iurìs  prìncìpiis,  quae  in  prima  parte 
huius  tractatus  delineata  atqne  stabilita  sunt,  iam  ad  eoram  usum 
iheoretico-practicmn  applicationemque  convertimur.  Et  vero  quo- 
niam  illa  omnia  demum  ad  legis  naturalis  i^nmmam  reducuntur, 
erìt  haec  ìpsa  nobis  in  tota  hac  disquisitione  instar  fecundissimae 
Maioris  alicuius  syllogismi,   cui  si  alìae  atque  aliae  successive 
Minores  substituuntur,  infinita  particularìum  conclusionum  varìetas 
orìtur,  quarum  singulae  specialem  aliquam  vel  agendi  vel  iuris 
asserendi  regulam  continent.  Itaque  vel  expresse  vel  tacite  suppo- 
sita  generali  legis  naturalis  norma  in  prosequendis  et  apte  assu- 
mendìs  illis  praemissis  Minorìbus  indeque  ducendis  conclusionibus 
totum  fere  huius  partis  propositum  consistit.   In  hunc  finem  spe- 
dales  hominis  humanaeque  activitatis  relationes  ex  ordine  respi- 
ciendae  erunt,   tum  quae  in  individua  hominis  natura  fundantur, 
tam  quae  eidem  secundum  varios  sociales  nexus  conveniunt.  Hos 
ipsos  dein  iterum  secundum  varios  gradus,  quos  in  sociali  orga- 
nismo totius  generis  occupant,  consideremus  oportet.   Ita  denique 
fiet,  ut,  quantum  philosophiae  concessum  est,  totius  ordinis  mo- 
ralis  specialia  lineamenta  cum  praecipuis  suis  elementis  tum  ethicis 
tum  iuridicis  non  perlustrare  modo  sed  et  rationibus  philosophicis 
communire  possimus,  praesertim  cum  eadem  ut  plurimum  divina 
revelatione  atque  Christiana  institutione  iam  praesignata  habeamus. 
Pro  nostro  proposito  tamen  non  vacat  omnibus  et  singulis  con- 
siderandìs  officiis  et  iuribus,   etsi  per  se  philosophiae  obnoxiis, 
explicite  immorari,  quod  prope  infinitum  est,   sed  ad  ea  potius 
sobrie  restringimur,  quae  vel  plurimorum  aliorum  quasi  conspectum 
praebent,  vel  peculiare  practicum  momentùm  sive  per  se  siva 
per  adiuncta  aetatis  nostrae  prae  se  ferunt. 


4  Prooemìnin. 

2.  Ita  limitatum  universum  huius  partis  argumentum,  secundam 
humanarum  relationum  primaria  fundamenta  distrìbutum,  hìs  tribus 
sedionibus  ambìtu  inaequalibus  comprehendìtur  : 

Sectio  prima.    lus  individuale  seu  absolutum. 

Liber  unicus.  De  ofiSciis  et  iuribus  hominis  absolute  spectati. 

Sectio  secnnda.    lus  sociale  privatum,  seu  de  ofiSciis  et  iuribus, 

quae  in  nexibus  socialibus  prìvatis  fundantur. 

Liber  L    lus  domesticum. 

Liber  II.    De  iure  proprietatis  seu  dominii  rerum. 
Sectio  tertia.    lus  sociale  publicum. 

Liber  L    lus  civile  publicum  intemum. 

ÌAber  II.  lus  civile  publicum  extemum  seu  ius  intematìonale. 


Sectio  prima. 
Ins  ìndÌTÌdnale  sen  absolntnm. 


Liber    unicus. 

De  officiis  et  iurihus  hominis  absolute  spedati. 

Prologus. 

3.  Homo  secundum  individualem  etìam  naturam  consideratus, 
quemadmodum  rationalis,  ita  essentialiter  socialis  est,  immo  ab  ipsa 
nativitate  numquam  non  in  concreta  societate  vivit.  Nefas  propterea 
videri  possit  ius  humanum  absolutum  a  iure  sociali  distinguere 
et  de  ilio  separatim  agore  velie.  Et  vere  quidem,  si  ita  de  eo 
agere  .absolute''  quis  instituat,  ut  more  pseudophilosophorum 
saeculi  XVULl  ab  hominis  statu  quodam  piane  extra-  vel  antisociali, 
quem  naturalem  et  originarium  scilicet  appellabant,  mentis  cogi- 
tatione  proficiscendo,  naturam  humanam  ipsa  sua  socialitate  exuere 
vel  ab  ea  per  abstractionem  arbitrariam  penitus  praescindere 
praesumat.  Id  enim  esset  non  naturam  humanam  consulere,  sed 
eam  mutilare,  non  verum  hominem,  sed  inane  figmentum  sibi 
considerandum  proponere.  At  vero  neque  iis  assentiendum  est, 
qui,  verum  omnis  societatis  finem  ignorantes  et  personali  hominis 
dignitati  plus  aequo  detrahentes,  in  subiecto  humano  prius  fere 
dvem  quam  hominem  agnoscere  videntur,  et  eius,  sin  minus  officia 
mere  ethica,  certe  iura  iurisque  officia  perfecta  nonnisi  conse- 
quenter  ad  societatem  civilem,  immo  ex  eius  solum  institutis  deri- 
vari  posse  existimant  ^.  Itaque  ut  errori  tam  pernicioso  ipso  facto 


^  Ceterom  haec  de  methodo  controversia  ìlli  analoga  est,  quam  ,schola 
hìstorica*  sub  medium  saeculom  XIX  soscitavìt  centra  communem  Scholae 
doctrìnam  de  exsistentia  iurta  naturalis  proprie  dicti,  i.  e.  per  se  et  antecedenter 


6  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  I.    Artìcolus  1.    §  1. 

obnitamur,  non  dubitamus  exemplo  Veterum  in  hominìs  prii 
assolute  spedati  officia  et  iura  inquirere,  ea  videlicet,  quae 
utut  in  societate  concreta  exsistenti,  minime  tamen  ut  memb 
familiae  vel  civitatis  vel  alterìus  cuiuscumque  particularìs  se 
tatìs,  sed  solum  ut  individuum  humanum  est,  naturaliter  < 
venire  probantur;  individuum  humanum  dico,  i.  e.  naturae 
manae  secundum  totam  eius  integritatem  particeps,  proinde  n( 
socialitatis  neque  communium  socialium  relationum  ad  genuE 
ad  alios  homines  coexistentes  saltem  ut  possibiles  expers. 

Sic  igitur  spectatus  homo  eiusque  activitas  triplici  relat 
ad  Deum,  ad  se  ipsum,  et  ad  proxìmum  suapte  natura  obst 
gitur,  quarum  unaquaeque  peculiare  legis  naturalis  applicas 
fundamentum  praebet. 

Caput  L 

De  officiis  hominis  erga  Deum. 

4.  Sensu  aliquo  latiore  omnia  hominis  officia  ad  officia  € 
Deum  reduci  possunt;  alia  enim  obligatio,  nisi  quae  ultimati] 
voluntate  supremi  legislatoris  Dei  emanaverit,  exsistere  nec; 
Strictius  autem  ea  tantum  officia  huc  recensentur,  quae  I 
directe  respiciunt  et  quae  in  relatione  hominis  ad  Deum  im 
diate  fundantur.  Eadem  primarium  et  arctissimum  morale 
culum  constituunt,  quo  homo  Deo  obstringitur,  et  propterea  q 
per  excellentiam  communi  religionis  nomine  comprehendi  sol 

Artlculus  1. 

.  De  religione  generatimi, 

§  1.    De  obiectivo  religionis  conceptu. 

6.  , Religio**,  ut  ait  S.  Thomas,  „ proprie  importat  ordinem 
Deum.   Ipse  enim  est,  cui  prìncipaliter  allìgari  debemus  tamqi 


ad  iu8  positivam  validi  (vide  P.  I,  n.  549 — 567).  Hinc  est,  quod  ipse  P.  Wi 
eeteroqoin  inter  scriptores  catholicos  optime  meritos,  suh  inflium  eiutdem  ^sd 
historicae^  sellici  te  monendam  esse  putaverit:  Es  ist  ,,irrig,  wenn  man  von 
Untersuchung  der  Urrechte  des  Menschen  ausgeht  und  ilm  mit  denselben 
Staate  gewissermassen  gegentìberstellt.  Da  der  Mensch  thatsftchlich  auasei 
des  Staates  nicht  ist  and  nicht  sein  kann,  so  darf  ihn  die  philosophische  Re 
lehre  aach  nar  in  und  mit  dem  Staate  nehmen*  (Natorrecht  und  Politik  \\ 
18711  §  5;  cf.  §8  8qq.). 

*  De  tote  hoc  argomento  inter  alios  cf.  M.  Oatti  0.  P.,  InstìtationM 
g«tioo-polemicae  de  ventate  et  divinitate  religionis.    Romae  1866.     ChH 


De  religioine  generatim.  —  De  obieetivo  religionìs  conceptu.  7 

identi  princìpio  ;  ad  quem  etiam  nostra  electio  assidue  dirigi 

it  in  oltimam  finem.**  ^  Sicut  autem  ordo  ad  Deum  fùnda- 

alil      q       eun  veritatum  summa  consistit,  quibus  relatio  nostra 

D  m  exhibetur  et  e  quibus  conclusiones  practicae 

lam  of  igiosa  derivantur,  ita  et  religio  complete  sumpta 

]     e      i      etiam  illas  veritates  continere  censenda  est,  et 

ito      initiu*:  Complexns  yeritatnm,  qnae  hominis  ad  Denm 

es  t,  et  offlciorniii,  qnae  inde  derivantnr.  —  linde 

1.      DistinguUur  religio: 

1.  obiediva  et  suhiectiva,  prout  illae  veritates  et  obligationes 
re  vel  in  homine  eas  cognoscente  et  vitam  ex  illis  dirigente 

I  itur;  unde  religio  subiectiva  recto  in  Dei  cognitione  et 

colta  reponitnr  ^  ; 

2.  theoretica  et  practica,  quatenus  primum  vel  alterum  mo- 
n      m  constituens  (veritates  vel  obligationes  religiosae)  seorsim 

or; 

3.  f       ^    is  et  positiva  (supematuralis  revelata).    Dia  veri- 
et  <     iciis,  quae  ex  Dei  hominisque  natura  necessario  fluunt 

etra  lu         cognosci  possunt,  constituitur;  haec  vero  factum 

Wiìmen  S.  J.,  De  religione  revelata  (1897),  Proleg.  et  lib.  I,  cap.  1  et  2. 
Ign.  OtUger  S.  J.,  Theologia  fandamentalis  (1897)  voi.  I. 

'  S.  theol.  2,  2,  q.  81,  a.  1.  —  Eodem  in  loco  s.  Docior  recenset 
rnios  modos,  quibnB  vox  religionis  etymologice  derivali  posse  videatnr,  qnin 
ex  ii8  urnm  prae  aliìs  explicìte  praeferat.  Primns  est  Oiceronis,  qui  illam  a 
»relegere'  (ìterom  iteramqne  perpendere)  derivai,  dieens  (De  nat.  deor.  1. 2,  e.  28)  : 
>Qui  aatem  omnia,  qnae  ad  cnltum  deorum  pertinent,  diligenter  retractarent 
et  tamqnam  relegerent,  snnt  dicti  religiosi  a  rélegendo^  Alter  et  tertius  modus 
S.  Augmtini,  qui  (De  vera  religione  e.  55,  n.  Ili)  eam  derivat  a  areligare**  : 
(Religat  nos  religio  uni  omnipotenti  Deo.  Ad  unum  Deum  tendentes  et  ei  uni  reli- 
gsntes  animas  nostras,  unde  religio  dieta  creditur,  omni  superstitione  careamus*  ; 
alias  a  «reeligere*^,  scil.  Deum  neglegenter  amissum.  Ita  De  Giv.  Dei  1.  10,  e.  3  : 
iHonc  (Deum)  eligentes  vel  potius  reeligentes  —  amiseramus  enim  neglegentes 
—  hunc  ergo  reeligentes ,  unde  et  religio  dictA  perhibetur ,  ad  eum  dilectione 
tendimus,  ut  perveniendo  quiescamus."  Augustine  quoad  priorem  derivandi 
niodum  iam  Lactantius  (Instit.  TV,  28)  praeierat:  „Vinculo  pietatis  obstricti 
Deo  religati  somus,  unde  ipsa  religio  nomen  accepit/  Haec  triplex  autem 
stjmologia,  ut  apte  obeervat  S.  Thomas,  aequaliter  insinuat  «religionem  proprie 
importare  ordinem  ad  Deum". 

■  De  suhiectiva  religione  ita  iam  Lactantius  y  Instit.  IV,  4:  ,Non  potest 
nec  reL'gìo  a  sapientia  separari ,  nec  sapientia  a  religione  secemi  :  quia  idem 
Deus  est,  qui  et  inteDegi  debet,  quod  est  sapientiae,  et  honorari,  quod  est  reli- 
gionis. Sed  sapientia  praecedit,  religio  sequitur;  quia  prius  est  Deum  scire, 
conseqoens  colere." 


8  Sectio  L    Libar  I.    Caput  I.    ArtìcalaB  1.    §  2. 

Bupponit  particulare,  quo  Deus  libero  suo  decreto  hominei 
de  naturali  religione  uberius  edocet,  vel  veritates  humanae  r 
impervias  et  relationes  novas  per  supematuralem  providi 
oeconomiam  conditas,  ut  redemptoris,  vocationis  ad  finem  s 
naturalem  etc,  revelat,  subsidia  salutis  extraordinaria  largii 
cultum  sibi  exhibendum  praescribit.  —  Ad  philosophiam  so] 
ligio  naturalis  per  se  et  directe,  altera  autem  indirecte  ta 
et  hypothetice  pertinet. 

§  2.    Natura  et  erigo  religionis  secundum  inve 
^modernae''   scientiae. 

7.        Conceptus  obiectivus  religionis,  quem  secundum  S.  The 
et  philosophiam  scholasticam  statuimus,   genio    , positivo*', 
moderna  scientia  gloriatur,  vel  ideo  absque  ulteriore  examine 
sufficere  non  potuit,  quod  partim  veritatibus  et  conclusio 
ordinis  metaphysici  nititur.  Propterea  recentiore  aetate  non 
viri  docti  et  amplis  modemae  scientiae  subsidiis  instructi  a* 
sitivam  religionis  notionem  eruendam  viam  historicae  et  e 
logicae  inquisitionis  inierunt,  scrutantes  et  conferentes  cuncts 
iectivae  religionis  vestigia  per  singulas  regiones  et  gentes,  qu 
mentio  historica  et  geographica  exstat,  in  saeculorum  decur& 
servata.   Ita  erta  et  assidue  exculta  nova  illa  scientia,  cui  n 
«Religions¥rissenschaft''.  Primum  quidem  prae  ceteris  natuj 
sectatores  hanc  tamquam  novum  scientiae  progressum  salutt 
nova  scilicet  inde  arma  sperantes,  quibus  inseparabilem 
religionis  cum  natura  humana  efficacius  negarent.    Sed  e 
accidit    Ad  illustrandam  potius  veram  originem  religionis  illa 
previdente,  haud  mediocriter  contribuit.    Contenmi  fortasse 
tenus  poterat  notissimum  illud  Plutarchi  ^  testimonium,  quo 
,ab  ullo  umquam  homine,   qui  terras  obierit,  visam  esse  u 
templis  diisque  destitutam,  quae  precibus,  iureiurando,  oi 
non  utatur,  non  honorum  causa  sacrificet,  non  mala 
tare  nitatur*.     Pronum  erat  responsum  veteribus  q      i  più 
gentes  fuisse  adhuc  prorsus  incognitas.    At  vero  h<         pei 
tensa  iUa  et  assidua  studia  etimologica  antiquorum  testi] 
minmi  in  modum  illustrata,  completa  et  confirmata  sunt,  ac 
testes  in  hac  re  auctoritate  conspicui  affirmare  non  dubitent, 
hodie  coniare,   numquam  et  nuspiam   in   his  terris  hominei 

«  Cootrm  Coloten  e.  SI. 


Natura  et  orìgo  religìonis  secundum  inventa  ,modemae''  scientiae.         9 

a  quali      tque  religione  vixisse^,   Immo,  „quod  maiorìs  aesti- 

l\  ,  ex  iisdem  scientiae  fontibus  iam  id  quoque  novimus, 

gis  1    vitandi  labor  per  successivas  aetates  redeundo  gen- 

humanae  culturae  primordiis  appropinquaverit,  eo  purioris 

)iiis  vestigia  reperiri  et  ubique  monotheismum  varias  formas 

polytheismi  tum  pantheismi  praecessisse,  has  vero  tamquam 

cormptelas  paulatim  invaluisse.    Id  v.  g.  de  antiquissimo 

)  Indorum,   necnon  Persarum,   Assyriorum ,   Babyloniorum, 

iegyptiorum  ex  monumentis  certo  concludere  licet^. 

Bine  autem  via  satis  aperta  erat,  qua  scientia  sincero  veri- 
studio  dedita  facile  ad  veram   quoque  religionis   originem 
jue  eius  obiedivutn  conceptum  cognoscendum  pervenire  posset. 
!  ea  de  re  divinitus  revelata  documenta  nobis  non  suppe- 

;,  factum  universale  religionis  ethnologice  consideratum,  non 
i  rationabiliter  conclusionem  admitteret,  nisi  veram  et  origi- 
1  radicem  religionis  ipsam  esse  ideam  Dei  homini  a  prin- 
G      generis  naturaliter  cognitam  simul  cum  omnimoda  sui  ab 
3remo   dominio  dependentia.     Et  haec  quidem  naturalis 
i,  quae  omni  creaturae  rationali  fere  a  primo  rationis  usu 
I         lis  est,  non  toUitur,  sed  supponitur,  si  illi  insuper,  ut  fide 


>  Cf.  a  Gutberlet,  Lehrbach  dar  Apologetik  I  (Mttnster  i.  W.  1888),  35  sqq., 
ubi  oomplura  gravissima  testimonia  de  hac  re  notata  reperìmus.  Ita  inter 
tlioB  viros  in  excolenda  nova  hac  scientia  conspicuos  Tiele,  Anglus^  (Outlines 
p.  6)  asserit:  ,Eein  Stamm,  kein  Yoik  ist  bis  jetzt  gefanden  worden,  ohne 
eioen  Glauben  an  hdbere  Wesen,  und  Reisende,  die  dies  behaupteten,  sind 
spftter  dorch  Thatsacben  widerlegt  worden.  £s  ist  deshalb  vollkommen  erlaubt^ 
die  Beligion  in  ibrer  allgemeinsten  Bedeutung  ein  Universalph&nomen  der 
Menschheit  zu  nennen."  0.  Peachel  (VOlkerkunde  [ed.  6,  1885]  p.  273):  ,Die 
Fnge,  ob  irgendwo  aof  Erden  ein  Yolksstamm  ohne  religidse  Anregungen  und 
Voratellnngen  angetroffen  worden  sei,  darf  entschieden  vemeint  werden/  Simi- 
liter  Max  MUUer  (Ursprung  und  Entwickluug  der  Religion  p.  88)  :  «Man  wun- 
derte  sich  frOher,  dass  schwarze  Menschen  Uberhaupt  so  etwas  wie  Moralit&t 
oder  Religion  besìtzen  kdnnten.  Wir  haben  anders  zu  urtheilen  gelernt,  dank 
hanptsSchlich  den  Missionftren,  die  ihr  ganzes  Leben  unter  den  Wilden  ver- 
lebt,  ihre  Sprache  gelemt,  ihr  Yertrauen  gewonnen  haben,  und  die,  wenn  sie 
taeìi  ihre  eigenen  Yorurtheile  haben,  doch  im  ganzen  den  guten  Elementen 
im  Charakter  der  Wilden  volle  Gerechtigkeit  angedeihen  lassen.  Wir  k5nnen 
jetzt  sicher  behaupten ,  dass  trotz  aller  Nachforschungen  keine  menschlichen 
Wesen  irgendwo  gefanden  worden  sind,  die  nicht  etwas  besassen,  was  ihnen 
alfl  Religion  galt.* 

'  Gf.  Chr.  Pesch  S.  J. ,  Der  Gottesbegriff  in  den  heidnischen  Religionen 
dea  Alterthums ,  Frib.  1886  ;  Der  Gottesbegriff  in  den  heidnischen  Religionen 
der  Neuzeit,  1888;  Gott  und  GStter,  1890.     Gutherlet  1.  e.  §  7,  p.  68  sqq. 


10  Seciio  I.    Liber  I.    Caput  L   Artieulns  1.   §  2. 

novimus,  supernaturale  augmentum  cognitionis  Dei,  necnon 
maeva  alìqua  circa  Dei  cultum  institutio  divinitus  accessit.  I 
quoque  vestigia  in  quibusdam  formis  divini  cultus  fere  univ 
liter  traditis  et  apud  plurimas  gentes  ceterum  diversissimas 
muniter  usitatis,  v.  g.  in  ritu  sacrificiorum,  apparent. 

Interim  autem  fere  omnes,  quotquot  a  Christiana  vei 
recentiore  aetate  defecerunt  philosophi,   ad  omnia  potius  al 
dissima  efFugia  se  convertunt,  quam  ut  obviam  lucidamque 
tatem  agnoscant^.     Et  si  quidem  singuli   fere   a  principiis 
,philosophiae"  procedere  solent,  fere  tot  falsa  figmenta  cir 
gionis  conceptum  et  originem  exstant,  quot  varìae  eli         p 
sophiae  ^emancipatae'*  distingui  possunt,  non  exceptis  a 
et  materialismo.   Quae  singula  vel  obiter  percurrere  cum  lei 
sit  ncque  ad  rem  necessarium,   aliqua  eorum  capita  genet 
et  multis  communia  hic  notasse  sufficiet. 

Initium  sumimus  a  rationalismo  critico  Kantii,  quam( 
ipso  specialem  religionis  conceptum  potius  radicaliter  e  n 
tollero  quam  in  falsum  convertere  dicendus  est.  Secundum 
doctrinam^  vulgaris  rationalismus  omnem  specialem  Dei  < 
qui  generali  morum  honestati  superaddatur ,  aut  tamquam  n 
contrarium  reiicit,  aut  saltem  tamquam  philosopho  superi 
contemnit.     Hinc  late  propagatus  ^indiflferentismus". 

Deinceps  autem  plerique  suum  religionis  conceptum  in 
busdam  animi  sensis,  quae  religiosa  vocant,  reponere  coepe 
verum  prò  varia  cuiusque  philosophica  indole  de  bis  phaenoi 
psychologicis  varii  varie  philosophari  solent. 


'  ,Mit  einem  solchen  [dem  wahren]  Begriff  von  Religion  wftre  nat 
jene  freie  Moral,  jene  Gleichgiltigkeìt  gegen  die  Wahrheit,  welche  die  Sij 
dea  modernen  Lebens  bildet,  oìcht  vereinbarlìch.  Man  hai  deshalb,  am 
yirreligiOs'  werden  zu  mUssen,  das  Wort  [Religion]  ans  seiner  hergebr: 
Bedeutong  heransgeboben ,  man  hai  sicb  daran  gewSbnt,  den  Affect  de: 
wendong  za  irgend  etwas  GOttlìchem  oder  auch  nnr  Uebersinnliehem  ala  p 
logìsche  Thatsache  za  fassen,  and  dann  mit  einem  fabelbaften  Aafwanc 
Scbarfsinn  sicb  die  Aufgabe  gestellt,  dem  von  der  Erkenntniss  einea  p 
lichen,  tiberweltlicben  Gottes  abgelOsten  Gewftchs  eine  andere  Wurzel 
znphilosophiren*  {Tilm.  Pèsch  S.  J.,  Die  groasen  Weltrfttbsel  II  [ed.  2], 

'    ,Icb    nebme  folgenden  Satz    ala   einen   keines   Beweiaes   benOi 
Grandsatz   an:    Allea   was  aaaser   dem   guten  Lebenswandel  der 
thnn  za  kOnnen  vermeint,  um  Goti  wohlgef&Uig  zu  werden,   iat   bl        r 
gionawahn  and  Afterdienst  Gottea**  (Die  Religion   innerhalb  der  Gr 
Vemunft    Werke,  Aasgabe  Hartmstein,  VI,  358). 


Natura  et  origo  religionis  secnodom  inventa  «modernae*  scientìae.      H 

adhuc  theismum  aliquo  modo  profitentur,  tametsi  alìunde 

10  imbutnm,    relìgionem  agnoscunt  in  vago  quodam  et 

\ro  affectionum  instinctu,  quo  animus  quasi  numine  afflatus 

\  se  et  terrena  elevari  se  sentiat  et  independenter  a  functio- 

intellectuaUbus  aut  notionibus  dogmaticis  numini  se  unitum 

tur.    Praecipuus  dux  huius  opinionis  fuit  SMeiermacher 

,1768—1834),  theologiae  protestanticae  doctor,  omnem  religionem 

[  (caecum)  ,sensum  dependentiae  hominis  ab  infinito". 

in         a  religionem  christianam  indifferentismus  dogmaticus  (!) 

18  (     .  Huic  spiritui  cognata  est  schola  „ pietistica''  in  sinu 

^      li. 

In  eadem  religione  ^sentimentalitatis''  generatim  etiam  pan- 

ì  compiacenti  eam  vero,  si  verborum  ambages  detrahas, 

pantbeisticam  hatninis  apotheosin  et  adorcUionem  sui  ipHus 

t.    Secundum  Hegd  religio  est  libertas  resultans  ex  sui 

<  Ija  spiritus  absoluti  in  homine. 

f      [uam  Aug.  Comte,  fundator  ^positivismi''  qua  systematis, 

1     m  religionem  proprie  in  solo  cuUu  hominis,  in  singulorum  de^ 

Toti       erga  toialikUem  humanitatis,  consistere  finxit,  recentiores 

oni  positivismi  seu  empirici  naturalismi  iterum  aliter  atque 

r  sibi  conceptum  religionis  formare  conantur.    In  eo  fere 

eniunt,  quod  religiosi  sensus  et  cultus  phaenomena  immemo- 

assuetudine  in  genus  humanum  inducta  esse  supponunt,  cuius 

tu  quisque  suo  modo  in  homine  aliquam  causcdem  dispositìonem 

psyehologicam  assignari  posse  existimat.  Secundum  Herbert  Spencer 

seosus  religiosus  in  homine  ex  aliqua  scepsi  oritur:   est  nempe 

quoddam  indefinitum,  obscurum  desiderium  [„ein  unbestimmter, 

8chwàrmerìscher  Drang"],   quod  in  eo  fundatur,  quod  omnibus 

wsistenHd  mundi  mysterium  est  (!)  iugiter  revelari  postulans.  Unde 

iUìcò  in  omne  feruntur,  quod  aliquo  modo  speciem  habere  videtur 

tantilli  luminis  illud  transcendentis.    Similiter  Darwin  ad  „agno- 

sticismum'  recurrens.    John  TyndaU  putat  per  religionem  satis- 

fim  illi  psycbologicae  necessitati,  quae  homini  insita  sit,  sphaeram 

cognitionum  sibi  datam  aliquo  modo  ope  fictionis  poeticae  trans- 

grediendi.   John  Stuart  MUl,  qui  in  religione  vix  aliud  considerat 

mai  ntilitatem,  praeaertim  socialem,  religionem  definit  ^intensam  et 

in  te  coUectam  aflfectuum  votorumque  directionem  in  obiectum  ali- 

^uod  ideale,  quod  tamquam  summa  perfectio  aestimatur,  et  supra 

<mmes  egoisticos  fines  elevata".     Nihilominus  et  ipso  religionem 

ut  pbaenomenon  psychologicum  considerat,  phantasiae  operatio- 


12  Sectìo  I.    Liber  I.    Caput  I.   ArtìculiiB  1.    §  2. 

nibus  obnoxium.    Feuerbach,  ex  pantheista  factus  materia 
germina  religionìs  etiam  in  animalibus  reperii,  quae  sint 
ducta  materìae.    In  homine  religìonem  apparere  i      ar 
qui  per  scientiam  debellandus  sit;   egoistice  suis  ( 
requisitionibus  satisfactionem  quaerere,   quae  si  non  exi     a 
nec  esse  cur  religio   exsisteret.  —  Quibus  accedunt   com] 
aliorum  similis  valoris  dolina^. 

Inter  eos  denique,  qui  tamquam  interpretes  .modem 
sophiae''  in  praesentia  potissimum  innotuerunt,  hic  quoqae 
nandus  videtur  Fr.  Paulsen,  professor  berolinensis,  qui  diserte  qi 
„idealisticum  monismum^  profitetur,  nihilominus  vero  cum  a 
praedilectione  de  religione  agore  videtur.    Ipsi  quoque  : 
non  in  scientia,  sed  in  animorum  sensu  et  fidei  instinctu  radi 
,Man  kann  die  Religion  allgemein  als  den  Glauben  an  eine  t 
scendente  Welt  erklàren.    Sie  entsprìngt  liberali  aus  ei       ] 
pfindung  des  Ungentigens  der  empirisch  gegebenen  WirklicU      .*' 
Pitopterea  praeter  scientiam  etiam  religionem  homini  nec 
esse  agnoscit,  eamque  illi  eatenus  pacifico  coexsistere  p<         q 
tenus  in  sua  sphaera  se  contineat.     ^Es  bleibt  der  Religion  < 
Aufgabe,  den  Sinn  der  Dingo  nicht  mit  Begriflfen  fìir  d<     'V 
aber  mit  heiligen  Sinnbildem  fìir  das  Gemttth  zu  deu     ..*  (!)• 

Universis  istis  errorìbus,  per  quos  religio  omni  obù  i 

tate  exuitur  et  fere  somnii  illusionibus  psychologice        8(        il 
plus  minusve  utilibus  assimilatur,   directe  opponitur  an' 
et  indelebilis  veritas  philosophica  :    exsistere  religionem 
vere  obiectivam.    Quod  dum  prò  omni  sana  philosophia  i 
aggredimur,  non  tam  singulos  illos  errores  quam  commn        9o: 
fontes:  multiformem  atheismum,  materialismum,  positiv      ii 
pantheismum,  adversarìos  habemus.    Yerum  ad  hos,  aliunde  < 
tìssimis  argumentis  confixos,  iterum  explicite  confutandos  d< 
doro  hoc  loco  nobis  propositum  esse  nequit.    Ad  suam   poi 
quique  peremptoriam  crisin  ex  invictis  philosophiae  princi        re- 
mittendi  sunt.    Quapropter  de  religione  cum  iis,  qui  neq 


1  De  recensitis  et  complurìbos  aliis  errorìbus  fusius  agnnt:  C.  Oi      rUi 
Lehrbuch  der  Apologetik  I,  7  sqq.    Tilm.  Pesch  S.  J.,  Die  groasen  W( 
II  (ed.  2) ,  491—554.    Cf.  Cathrein  S.  J. ,  Moralphilosophie  II  (ed.  8) ,  ^ 

•  System  der  Ethik  (Berlin  1889)  p.  325. 

'  Einleitung  in  die  Philosophie  (Berlin  1892)  p.  10  sq.  (Crìticaa  anmiad 
versiones  in  hoc  opus  vide  apud  :  Outberlet,  Philosophisohea  Jahrbuoli  VI  [ISdS] 
189  sq.  268  sqq.  882  sqq.). 


De  exsistentia  relìgionis  nataralis  obiectivae.  13 

1  Dei  personalis  neque  animae  immortalìtatem  admittunt, 
)  <      utare   supersedemus.    Multo  minus   cynìcus  nihilismus 
digic    s       moralìs  a  Nietzsche  denique  inventus  uUatenus  me- 
ìn  quo  hic  utiliter  immoremur. 

Ì3.   De  exsistentia  religionis  naturalis  obiectivae. 

).      1         [S  L    Exstat  religio  naturalis  obiectiya,  non  solum 
D  e  praetica;  immo  officia  religionis  ceteris 

^1     it. 

Praenotanda.  Termini  in  propositione  usurpati  secundum 
tionem  et  explicationem  §  1  praemissam  accipiuntur.  Thesis 
ut  liquet,  duplicem  praecipue  assertionem  continet,   singil- 
amìnandam. 

Probatnr  pars  1.    Ut  vere  exsistere  obiectiva  religio  natu- 

r      fcum  theoretica  tum  praetica  comprobetur,  requiritur  et  suf- 

disse,   1.   esse  aliquam   summam   veritatum,    naturali 

lis  lumino  cognitam,  quibus  hominis  ad  Deum  relatio  physica 

moralis  perhibeatur;   2.  secundum  hanc  relationem  specialia 

qi     iam  hominis  officia  erga  Deum  a  lego  naturali  deduci.  Atqui 

de  ntroque  certo  constat. 

Prob.  min.  ad  1.  Huc  imprimis  pertinent  quae  de  Deo 
infinite  perfecto  eiusque  relatione  ad  mundum  creatum  universim 
et  ad  creaturam  rationalem  in  specie  tum  in  Theologia  naturali 
tam  in  Cosmologia  et  Psychologia  philosophice  demonstrantur,  et 
quibus  Deum  novimus  tamquam  rerum  omnium  principium  et  fi- 
nem,  tamquam  benevolentissimum  creatorem,  absolutum  et  omni- 
potentem  dominum ,  gubematorem ,  provisorem ,  ordinatorem, 
l^slatorem,  infinite  sapientem,  benignum,  iustum  et  sanctum, 
tamquam  hominis  ipsius  denique  supremum  bonum  et  beati- 
ficnm  finem.  His  omnibus  autem  multiplex  et  omnimoda  hominis 
fl  Deo  dependentia  physica  et  moralis  enuntiatur.  Et  vero  is  de- 
pendet  a  Deo  ut  ens  contingens  ab  ente  necessario,  ut  creatum 
a  creatore,  ut  intellegens  ab  intellegentia  et  ventate  absoluta,  ut 
volontate  praeditum  ab  infinito  bone  et  fine  ultimo,  ut  liberum  a 
sapremo  legislatore,  remuneratore  ac  vindice. 

Prob.  min.  ad  2.  Rectus  naturae  orde,  quem  lex  natu- 
ralis servandum  praecipit,  omnino  exigit,  ut  easdem  hominis  re- 
lationes  ad  Deum,  quas  ratio  nostra  ut  essentiales  cognoscit. 


14  Sectio  L    Uheft  I.    Capai  I.   Articoliis  1.    §  3. 

voluntas  quoque  ut  tales  Ubere  et  sincere  agno9cat\  Àtqui 
exigentia  commonstrat  veras  hominis  obligationes  rdigiosas 
Deum  ex  lege  naturali  orìundas.    Ergo. 

Prob.  min.  subsumpta.  Fraedictas  relationes  Zii^tf 
cere  agnoscere  per  se  aliud  non  est,   quam  voluntatis  t 
elicitis,  immo  et  imperatis,  ubicumque  saltem  veritas  et  8in< 
ipsorum  actuum  elicitorum  hos  postulat,  multiplicem  i      i  ', 
excellentiam  absolutam  hominisque  absolutam  dependen 
indigentiam  ad  minimum  interius  profiteri,  adeoque  Dei      r» 
colere,  tum  adorando,  tum  gratum  animum,  fiducìam, 
promptum  voluntatis  obsequium  exhibendo.    Ergo  eo  ipso,  i 
voluntas  ad  liberam  et  sinceram  agnitionem  illarum  relatio] 
per  legem  naturalem  obligatur,  etiam  specialibus  rdigiosis  o^ 
Deo  obstringitur, 

Probator  pars  2.    Antecellere  ceterìs  omnibus  sane  ea  < 
dicenda  sunt,  quae  in  homine   1.  spoetato  ordine  rdatù  m 

quibus  fundantur,  prima  sunt,   2.  ratione  dignitatis  et  neca 
reliquis  omnibus  praestant.    Atqui  utrumque  de  ofGiciis  rei* 
facile  ostenditur.    Ergo. 

Prob.  min.  ad  1.  Quaecumque  alterius  ordinìs  officia,  immi 
illa  etiam,  quae  homini  secundum  respectum  identitatis,  quo  com 
semet  ipso  comparatur,  conveniunt,  in  relationibus  fundantur,  quae 
saltem  hominis  realitatem  et  exsistentiam  subaudiunt.  At  relatio 
absolutae  nostrae  dependentiae  a  Deo  tum  physicae  tum  moralu 
in  ipsa  notione  naiurae  nostrae  ut  realiter  constitutae  immediate 
continetur.  Praetorea  nonnisi  intuitu  primariae  huius  et  primi- 
tivae  relationis,  qua  homo  Deo  ut  legislatori  subicUur,  e  ceteris 
etiam  relationibus  vera  et  perfecta  moralia  officia  derivari  pos- 
sunt  (cf.  P.  I,  n.  292). 

Prob.  min.  ad  2.  Quod  si  orde  dignitatis  et  necessitatie 
consideratur,  oo  certe  potiora  officia  intelleguntur,  quo  magia 
immediate  et  formaliter  finem  ipsum  supremum  respiciunt,  se- 
cundum quem  omnis  demum  moralis  orde  mensuratur;  hac  ipsa 
autem  praerogativa  prae  omnibus  religiosa  officia  distinguuntur*. 

I  Ita  iam  Cicero  conoludit:  ,At  est  eorum  [deonun]  eximia  qoaedam 
praestaiwque  natura,  ut  ea  debeat  ipaa  per  se  ad  ae  oolendam  elicere  sapientem" 
(De  nat  deor.  1.  1,  e.  41). 

•  S.  Tkcm.,  8.  th«)l.  2,  2,  q.  81.  a.  6. 


De  ezsistentia  relìgionis  naturali»  obiectìvae.  15 

Corollaria. 

).      L  Omms  relìgio,  etiam  naturalis,  determinato  veritatis  fùn- 

3,  quod  eius  partem  theoreticam  constituat,  nitatur  oportet 

[      'opb     i        1  religionis  notionem  adulterant  quicumque  eam 

D  F     Q  animi  sensibilitatem  vel  ad  obscurum  psycho- 

lomenon  absque  ullo  intellectuali  fondamento  reduci 

ai    bn     mr.    Et  si  quidem  horum  philosophia  a  solis  fere 

.e  factis'^  proficisci  gloriatur,  discant  saltem  ex  uni- 

nr     \       eiusmodi  facti  psychologici,  quod ,  utcumque  sub  variis 

se  manifestata  cunctis  tamen  gentibus  commune  et  con- 

i      agnoscere  coguntur  —  discant,  inquam,  illius  origi- 

fi       r  universalem  et  homini  rationali  propriam,  nimirum 

fortoitam  assuetudinem  nec  caecum  instinctum,   sed  ipsam 

lem  esse  omnibus  naturam  rationalem,  legis  naturalis  prae- 

,  eoìos  vox  denuntians  homini  omnimodam  suam  a  Deo 

domino  et  legislatore  dependentiam,  a  nomine,   qui  ra- 

ntìtur,  penitus  ignorari  potest. 

n.  Theoreticam  autem  religionem,  ut  ostensum  est,  non 
mmus  determinata  officia  practica  consequuntur,  a  ceteris  offìciis 
moralibus  ratione  obiecti  formalis  specie  distinda,  sed  eadem  lege 
wAuraìi  praecepta.  Quapropter,  qui  excluso  omni  „ dogmatismo^ 
(jaem  vocant,  nullum  religionis  exercitium  rationi  congruum,  nisi 
^od  in  praxi  honestatis  morum  consistat,  agnoscunt,  ipsum  or- 
dinem  moralem,  quem  revereri  praetendunt,  impie  potius  mutilare 
erasque  partem  essentìalem  vel  neglegere  vel  repudiare  convin- 
contor.  —  Hinc  facile  colligitur,  quanti  facienda  sit  illa  vitae 
probitasy  illa  civilis  virtus  et  fidelitas,  qua  vel  ipsi  athei  aliique 
religionis  contemptores  gloriari  audent,  dum  primis  legis  naturalis 
praeceptis  non  obtemperant  —  humana  iura  constanter  et  fide* 
liter  servaturi,  si  superis  placet,  postquam  iura  divina  impie  con- 
cnlcarunt^. 


*  In  aHqno  oposonlo  politico,  quod  iam  1847  in  Germania  paruit  auctore 
^Sybd:  Die  politìsohen  Farteien  im  Rheinland  (Dusseldorf),  legitur  p.  86: 
,Da8  Wahre  ist,  dass  jede  positive  oder  negative  Ansicht  iiber  Religion  mit 
der  Politìk  miznittelbar  nieht  n&her  zusaromenh&ngt ,  als  die  verscbiedenen 
Systeme  der  Chemie  mit  der  gescbichtlichen  Wissenschaft  der  Malerschulen.  Das 
einzìge  Medium,  wodurch  aie  eine  nfthere  Verwandtschaft  nachweisen  mdchten, 
der  EinfiuBS  anf  die  Sittlichkeit,  ist  durch  die  Erfahrung  hinreichend  widerlegt. 
Bmi  artìiodaxer  Jiheist  kann  ein  ebenso  tugendhafter  oder  nichtswUrdiger  Mensch 
tein,  wie  der  rwehtgUhUrigste  Katholik  oder  Protestante  —  Utrum  hic  vir  post 


16  SeetÌD  L    Libar  L    Caput  L    Aztieidoi  1.    f  3. 

m.  Ideo  iat^  absnrdìaBimaa  smnil  et  ràpoblicae  pei 
9Ì88ÌTnas  inrentiones  mod^rnae  impiet&tis  mento  iiiimeran<] 
opinio.  prìnnim  quidam  ex  Rantimia  ^antonomia  ratioms'  h 
mox  deinde  instar  eritmi  aitioiia  cnltiirae^  ìneautis  me 
assidne  propinata*  qna  negatar  onmis  intermu  et  neeesaarius 
Inter  ethicam  et  rBligùmmn.  Accedit  qnod  haec  ^etilica 
pendens"  (la  morale  indép^idante)  hac  aetate  aystematìce 
et  tamqnam  principinm  paedagogicnm  comm^idari  coepit, 
accommodatmn  scilicet  fntmraa  (pam  parant  aocdetati  athe^ie 
ideam  hnmanitatis  vel  sopra  ftmdami^iita  «aciaotiae*  Dar^ 
Spencerii  demum  felicita  erigendae.  fToymn  sane,  videre 
non  paacos  «philosophos'"  singolari  stadio  de  etfaiea  dìssei 
et  volomina  conscrifoentes  non  alio  Consilio,  qoam  ot,  s 
posstt,  scientiam  ethicam  Dei  nesdam  constmant,  qoae  \ 
modo  sofBciens  vitae  socialis  lìrmam^itom  morale  cìtra  o 
religìonem  soppeditare  qoeat.  At  vero,  qoocomqoe  se  ve 
id  frustra  attentante  quia  etiam  none  verom  manet:  .Dix 
ffipiens  in  corde  suo:  Xon  est  Deos*  (Ps.  52).  —  Universos 
qiie  ordo  moralis  essentialiter  et  logica  necessitate  rdai 
rr infume  rationalis  ad  Deum  supponiti  immo  totos  m 
adoo  ut,   si  ab  illa  per  absordom  abstrahitor,   omni  p: 

vi  nt  efficacia  morali  privetur  necesse  sit.    Un      <     m      i 
ntfhnh   circa   ideas   morales   et   practica   die      li        i     loci 

y\\\TPn  ot  r^^f»fltìore«  i^xperientias  hodie  adhac,    ai  viveret,  idem  tmm 
«•iiihy fruttini*  f^nf^i,  merito  dubitare  licet 

'  <y\fkm  luto  hic  i»Tror  ab  ineunte  hoc  saecolo  mentes  ceteroqnin  noi 
iMMMq»r«r»MÌ».  voi  indo  apparet.  quod  ipse  M.  Guizot  qna  professor  histc 
»mUi, Multilo  t<nrU«oi)«i  Alino  182«  iU  siioe  aaditores  alloqui  potoerit: 
.,.M^  .loM».o  v,M»^.  i|ui  ont  fati  dea  études  philosophiqnes  un  pea  étei 
.-♦  1.»  ,MoU  ,»v<donl  nivMHird'hui  que  la  morale  existe  indépendam 
•t«.-  »..M*.(..M...,  ,j„,,  U  dì^linctìon  du  bien  et  du  mal  moral.  lobligmi 
•^»u   »     -M»    ,»o  t^M*  \s^  I.MMI.  ^.M.|  d»^  loiji  que  rhomme  reconnalt  dans  sa 

sss\ ....«  M.M    ,,.1.  K.,  Km^  ,y^  u  W\^m^    et   qui  ont  en  Ini  lenr  pi 

* '  '''  "'*"***^^  ^^'''  *n*l»o^tum*  (Cours  dTiistoire  moderne 


De  ezsistentia  religìonìs  natoralis  obiectivUe.  17 

!tori       nisi  per  suam  relationem  ad  rationem  absolutam  Dei, 

ì  Ali      vis  humanam  voluntatem  vere  obligandi,  nisi  per  Dei 

ti    s  vocem,  quam  ipsa  denuntiat?    (Vide  P.  I,  n.  181  sqq. 

1) 

lY.  sane  religio  ad  socialis  vitae  stabilitatem,  felicitatem 

piane  necessaria,  qnapropter,  nt  iam  gentdlis  philosophia 

it,   ,onmis  humanae  societatis  fundamentum  convellìt  qui 

io     n  convellif*^;  minime  tamen  iis  assentiendum ,  qui  ex 

tantum   capite,  ex  sola  videlicet  hominum  sociali  relatione, 

n  a  proprio  suo  principio  religionis  obligationem  et  officia 

«1  per  se  spoetata  derivare  videntur.    Non  enim  prò  sola 

btorum  multitudine  in  favorem  imperantium,  quo  facilius  regi 

,  sed  prò  singulis  hominibus,  sunmiis  et  infimis,  philosophis 

nidibus,  haec  officia  tamquam  absolute  humana  exstant. 

Y.  In  ordine  etiam  naturali  vera  religio  a  spuria   merito 

fistinguitur.     Quemadmodum   enim  veritas  nostrae  relationis  ad 

Deorn  nonnisi  una  esse  potest,  et  contrariam  falsitatem  excludit, 

ita  et  vera  religio  per  se  una  est,  tametsi  spoetata  sola  lego  naturae, 

insois  applicationibus  et  formis  accidentalibus,  varia  esse  possit. 

VI.  Oenuina  religio  speciatim  a  superstitione  longe  discrepat, 

(jnippe  quae  semper  quaedam  aberratio  est  a  vera  religione,  si  ve 

latione  obiedi  quod  colitur,  sive  ratione  modi.    Idem  fere  dicen- 

dum  de  religioso  fanatismo,  in  quem  religio  subiectiva  degenerare 

potest,  ubi  mens  ignorantia  vel  passionibus  obcaecata  prò  variis 

religìosis  officiis  imaginationis  deliria  sectatur. 

Notanda  ad  solvendas  difficnltates. 

10.       1.  ,Deo  non  exhibetur  aliquid  propter  eius  utilitatem,  sed 

propter  eius  gloriam,  nostram  autem  utilitatem^,  ut  apte  monet 

8.  Thomas^.    Et   vero   obsequium   religionis   Deo   praestandum 

06  in  Dei  indigentia  neque  in  anthropomorphismo  circa  res 

inas  fundatur,   quasi  Deum,   quemadmodum  exprobrant  ratio- 

e,  instar  humani  principis  habeamus,   qui  supplicationibus, 

ilis  et  voluntariis  oblationibus  flecti  et  conciliari  debeat; 

l  piane  vi  rationalis  ordinis  praecipitur,  cuius  veneratione  et 

3nra      licet  observatione  iidem  obtrectatores  gloriantur. 

2.  Non  minus  inani  praetextu  impii  ad  infinitam  creaturae 
i  creatore  distantiam  confugiunt,  ut  a  praecepto  religionis  se 

»  PUao,  De  leg.  L  10.  «  S.  theol.  2,  2,  q.  81,  a.  6. 

Xeyer,  Ina  saturale.   IL  2 


18  Sectio  L   Liber  I.    Caput  L   Articiiliis  1.   §  4. 

emancipare  conentur.  Quamquam  enim  omnia  Dei  cultos  ab  ho 
exhibitus  imperfectua  est,  non  ideo  Deo  indignum,  sed  pli 
qua  Bando  necessarium  est  illmu  ab  omni  creatura  rational 
libertate  praedita  exigere. 

8.  Contra  placita  Kantiana  in  specie  sufficit  xaemin       < 
quae  ad  confutandam   doctrinam  moralem  Kantii,  a  I 
et  religione  independentem ,  alibi  (P.  I,  n.  170.  253  sqq.)  ( 
sunt.    Nequaquam  enim  solum  a  praestituta  1<  i  ut 

obligante  ad  Dei  exsistentiam   et  religiosam   r     .tion       d 
quasi  fortuito  cognoscendam  progredimur,  sed  rdatio  tu     q 
Deum  amnis  perfedae  obligcUionis  moralis  essentialis  ei  f\ 
dicio  est. 

4.  In  thesi  minime  aaseritur,  ad  religionem,  ubi  in 
rationali  recipitur,   nullo  modo   etiam  pios  affectus  et  i 
animi  sensa  pertinere.    Ex  vivida  namque  perceptione       ] 
suasae  mentis  contemplatione  religiosarum  veritatum  illieo  ( 
grua  quoque  sensa  in  animo  oriri  generatim  loquen  ch< 

necessarium  est;  quae  consequenter  et  volun        i 
afficiant  oportet,  tum  ad  actus  officiis  religiosis  oo] 
citando,  tum  eosdem  reddendo  intensiores  et  perf<     ì 
denique   habitualem    erga  Deum   piam  voluntatis   e  : 

nutriendo  et  conservando.   Id  tantum  n<    itur,  in  li 

in  se  spectatis  et  a  certo  veritatum  fi  »      [utis  i 

proprie  religionem  consistere. 

§  4.    De  religionis  revelatae  possibilitate. 

U.  Rdiffiofiis  revdaiae  seu  positivae  nomine  intell<  Itur  e 
ploxus  veritatum  et  officiorum,  supematuraliter,  i.  e.  •  i 
a  naturali  rationis  lumino  diversam  divinitus  manifestai  I 
rarelatio  diripia  obiective  sumpta  significai;  subiective  » 
ipso  actu  accopta  est  alicuius  verìtatis  incognitae  vel  ke< 
positivi  cxt^ma  manifestatio ,  aut  verìtatis  partim  iam  C4 
natiu^alisvo  praocepti  clarìor  explicatio  homini  a  Deo  i  e 

immediati^  facta.     Eam  realiter  exsistere  apologetica  eh: 
demonstrat,   ncque  etiam   a  sana  philosophia  ignorari 
Xihilonùnus  recentionmi  t^mporum  increduli,  ii  praeeertim, 
deismo  voi  naturalismo  addicti  sunt.  alii  generatim  omnem  su 
naturalem  1^  manifostaUonem  a  prìorì  pbilosophiae  nomine 
eludere  praetendunt,  unam  tantmn  Dei  manifestationem,   qi 
pariti  ^reveUtìonem^  recare  aolent>  eamqoe  natoralrai  ezsis 


De  roHgìoiHs  revektae  posaibilitate.  19 

)        i  posse  asserentes;   alii  eos  saltem  illios  lìmites 

int,  ut  Deus  nihil  homini,  quod  huius  ratio  asse^ 

non  val<     ,  revelare  posse  dicatur.  Ab  hae  igitur  iniuria  non 

super     turalem  revelationem  quam  ipsam  philosophiam  vìn- 

)  ad  n        un  proposìtum  pertinere  merito  existimamus^  omnem 

im  ult<    orem  investigationem  de  religione  revdata  necnon  de 

convi         ia  et  necessitate  theologiae  reservaturi  K 

T  II*     ]       iliilis  est  diylna  reyelatie  tum  gene- 

re mysteriofTuM  sett  yeritatum,  qmè 
transcendunt» 

obatur  (ars  t.    Positiva  Dei  revelatio  generatim  spoetata 
repugnat  neque  ex  parte  Dei,  neque  ex  parte  hominis,  neque 
[       te  obiecti.    Ergo  possibìlis  est. 

Prob   antec.  per  partes.   1.  Non  repugnat  ex  parte  Dei. 
A  enim  repugnaret,  quia  revelare  non  potest,  vel  quia  eum  dedecet  ; 
neutrum  dici  potest.  Non  primum:  nam  certe  Deo  negari  ne- 
quod  vel  ipsis  hominibus  competit,  qui  possunt  et  quidem  multis 
i  invicem  manifestare  ideas  suas;  ergo  a  fortiorì  Deus  pot- 
qoi  hanc  bomini  facultatem  dedit.  Non  alterum  :  nam  si  Deum 
<        et  curare  et  apte  ad  finem  dirìgere  vel  minìmas  crea- 
quanto   minus   dedecebit  eum  nobilissimam  mundi  crea- 
m,  i.  e.  bominem,  et  quidem  quoad  praestantiorem  eius  partem, 
3,  secunduìn  indigentiam  instruere  et  ad  finem  dirigere,  ina- 
ine si  quando  revelationem  naturalem  quacumque   ex  causa, 
ii      ex  infelice  hominis  culpa,  contigerit  fieri  generatim  loquendo 
3  sufficientem.    Neque  obstat  immutabilitas  Dei,     Nam   si 
prò  sua  sapientia  et  bonitate  revelationi  naturali  insuper 
i^      i  superaddere  voluit,  id  non  in  tempore  mutato  Consilio, 
I       -no  statuit,  omnem  eius  rationem  praevidens. 

2.  Nùn  repugnat  ex  parte  hominis.  Homo  enim  ex  natura  ita 
aratus  est,  ut  ad  veritatum  cognitionem  multo  magis  doctrina 

itutione  quam  propria  investigatione  perveniat.    Si  autem 
ab  bomine  erudiri  debet,  quanto  n^lius  a  Deo  instrui  potesti 

3.  Non  repitgnai  ex  parie  obiecti.  In  veritatibus  etiam  natu-* 
assèquetfdis  subiectiva  capacitas  intellectus  humani  ita 

litatur,  ut  non  semper  plurium  notiones  acquirere  possit;  cum 


>  €L  G.  WUimr8y  De  religione  revelata  (1897)  lib.  I,  e  2,  «ri.  d  et  7 
75-92). 

2* 


20  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  I.    ArticnlnB  1.   §  4. 

saepe  etiam  parum  remotas  prìncipiorum  legis  natura      e 
siones  ignoret  vel  de  iis  dubitet;  ergo  nedum  repug      , 
convenit,  ut  Deus  buie  ignorantiae  occurrat. 

Probatnr  pars  II.    Sunt  veritates,  quas  ratio  nec 
nec  demonstrare  nec  comprehendere  potest.  Atqui  talee  i 
revelari  et  homini  credendas  proponi  nec  Deo  nec  rationi  hi 
repugnat.    Ergo  possibilis  est  revelatio  mysteriorum. 

Prob.  mai.   Intellectus  humanus  arcte  circumscript 
ipsarum  rerum,   quae  sensibus  subsunt,  naturam  intima 
prietates,   exsistendi  modum  comprehendere  nequit.    ! 
minus  comprehendit  omnia,   quae  vel  Dei  naturam  vel  io 
eius  perfectiones  vel   hominis  sive  primaevam  sive  p] 
sive  futuram  condicionem  et  divinae  circa  nos  provi( 
silia  spoetante     Erger  .  .  . 

Prob.  min.  per  partes.  Tales  veritates  revelari  non  repn 
a)  Deo.  Deus  enim  et  physice  potest  has  veritates  revelare, 
ei  qua  omnipotenti  et  sapientissimo  media  deesse  nequeant,  q 
id  efficiat;  et  moraliter  seu  illaesis  suis  attributis  :  nam  I> 
creator  summum  habet  in  totum  hominem  adeoque  etiam  in 
lectum  hominis  dominium.   Atqui  intellectus  proprie  subicitor 
fidem  in  Deum.    Ergo  Deus  potest  ab  homine  exigere  fi(       , 
quidem  ut  Deo  revelanti  id  credat,  quod  non  intoUegit;  qui 
id  tantum  et  propterea  credit,  quod  et  quia  intellegit,  sibi, 
Deo,  credit  ncque  Deo  ratione  intellectus  subicitur. 


*  Praeclare  de  hac  re  agit  S.  Thomas,  C.  gent.  1.  1,  e.  8,  ubi  in 
haec  scribit:  «Est  autem  in  bis,  quae  do  Deo  confitemur,  duplex  yerìtatifl 
Quaedam  namque  vera  sunt  de  Deo,  quae  omnem  facultatem  humanae  : 
excedunt,  ut  Deum  esse  trinum  et  unum.     Quaedam  vero  sunt,  ad  quae  i 
ratio  naturalis  pertingere  potest,  sicut  est  Deum  esse,  Deum  esse  unum  et  i 
huiusmodi,  quae  etiam  philosophi  demonstrative  de  Deo  probavenmt.  .  .    ' 
autem  sint  aliqua  intellegibilium  divinorum,  quae  bumanae  rationis  penii 
cedant  ingenium,    evidentissime  apparet."     Et  postquam  id  ipsum  s.  Doci 
priori  ex  ipsa  natura  intellectus  human i  probavit,  ita  prosequitur  :  ,Renim  i 
sibilium  plurimas  proprietates  ignoramus,  earumque  proprietatum ,  quas  i 
apprehendimus ,   rationem  perfecte   in  pluribus  invenire  non  possumos.     Mi 
igitur  amplius  illius  excellentissimae  substantiae,  transcendentalis,  omnia  ii 
legibilia  humana   ratio  investigare  non   sufficit     Huic  etiam  conso         dÀ 
Pbilosopbi,  qui  asserii,  quod  ,intellectus  noster  sic  se  habet  ad  prima 
quae  sunt  manifestissima  in  natura,  sicut  oculus  vespertilionis  ad  so 
De  exsistentia  mysteriorum  cf.  quoque  Th.  Grandtrath  S.  J.  in  ,Z. 
kathol.  Tbeologie*  1886,  p.  497  sqq. 


De  relìgionis  revelatae  possibilitate.  21 

b)  Bestioni  humanae.   Id  enim  non  repugnat  rationi  humanae, 

videt  sufGicientem  rationem.    Atqui  in  veritatibus  revelatis, 

1  quas  non  intellegit,  credendis  videt  rationem  sufficientem. 

ex  una  parte  perspicit  se  omnes  veritates  intellegere  non 

ex  altera  parte  Deum  omniscium  et  essentialiter  veracem 

p<        non  vera  revelare.    Ergo  simul  ac  novit  ex  signis  in- 

},  aliquid  a  Deo  esse  revelatum,  sufficientem  habet  rationem 

1^ 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

1.  Ex  eo,  quod  quis  non  intellegit  modum,  quo  Deus  ali- 

homini  revelet,  nequaquam  legitime  inferro  potest  id  fieri  non 

;  secus  sescenta  scientiae  naturalis  documenta,   de  quibus 

dubitat,  etsi  intimam  eorum  rationem  non  perspiciat,  essent 

reicienda. 

2.  Deum  in  specie  aliquid  revelare  posse  mediate,  i.  e.  per 
rium  hominum  Dei  nomine  et  auctoritate  loquentium,  vel 

coUigitur,  quod,  ut  in  cosmologia^  demonstratur,  possìbilia 
y     ioscibilia  sunt  vera  miracula,  quibus  suos  legatos  Deus  in- 
oommuniat  legitimatione. 

3.  Qui  autem  mysteria  voces  sino  sensu  esse  asserunt,  multo 
ve       se  homines  sino  intellectu  esse  ostendunt,   nedum  philo- 

f    cum    ne    discrimen   quidem  inter  cognitionem   et  com- 

)nem  capere  valeant.    Eo  ipso  autem,  quod  omnis  veri 

itio,  etiamsi  illud  in  se  non  comprehendatur,  obiective  ditat 

e  illuminat  intellectum,   facile  colligitur,   quo  iure  nonnulli 

ria  revelata  non  ad  illuminandum,  sed  ad  obscurandum  intel- 

I     m  inventa  esse  blasphemarunt.   Nec  iuvat  impium  Rousseau 

il      ogare:  cur  ergo  Deus  non  etiam  revela verit  demonstrationem 

im  veritatum?  —  Id  non  fecit,  quia  noluit,  ncque  etiam  de- 

t:    ecce  breve  et  peremptorium  responsum.     Ceterum   eius- 

li  demonstratio  plerisque  hominibus  esset  inutilis,  utpote  eius 

3gendae  incapacibus,  omnibus  autem  utilior  multo  subìectio 

intellectus  per  fidem. 

4.  Non  minorem  ignorantiam  prae  se  ferunt  qui  cum  Bayle 
mysteria  ccmtra  rationem  esse  contendunt.    Dicere  rem,  quam 


^  8,  Thomas  1.  o.  e.  4  complnres  rationes  eniimerat,  quibus  non  solum  possi- 
bilem,  sed  immo  yalde  convenìentem  et  hominibus  utilem  esse  revelationem 
diTÌoam  yeritatum  intellectus  humani  captum  piane  transcendentium  comprobetur. 

*  Vide  T,  Pesch,  Instit.  philosophiae  naturalis  II  (ed.  2,  1897),  374  sqq. 


22  Sectio  I.    La>Mr  I.    Caput  L    ÀHioidas  %.   §  1. 

quis  non  capit,  continere  repugnantiam,  est  imi  » 

iudicat  de  ooloribus.    Propterea  absolute  fieri  , 

umquam  videat  in  mysteriis  repugnantiam ,   omn      e 
nec  subiecli  claram  ideam  faabere,  multo  miniis  a      n 
contradicere  affirmare  poasit. 

Artlculus  8. 

De  rdigionis  officiis  in  specie. 

§  1.    De   cultu  Dei  interno. 

14.        Omnia  religionis  officia   etiam  cuUus  divini  n    ai 
prohcndi  solent.    Colere  nimirum  aliqu^n  vel  aliqnid      op 
cimur,   cum  ei  tamquam  supra  naturam  hmnanam  exfieU 
reverentiam  et  honorem  deferimus.     Cmn    igitur   <     nis 
erga  Deum  obligatio  in  cognita  eiua  infinita  supra  b 
turam  oxcoUentia  fundatm*,   recte   tota  baec  practì< 
para  ad  Dei  cultum,  i.  e.  ad  reverentiam  et  obsequiom 
numinì  exhibendum,  revocatur.    Ideo  sicut  compi    ns  < 
ita  et  cultus  ifttcrnus  et  ejrternus  distinguitm*,  prout        b     i 
intemis  vel  extemis  exhibetur. 

16.        Cultum  Dei  aliquem,  saltem  intemum,  lege  i 

ooptura  039d,  ex  theei  I  elucet;   quare  id  solum  hic  q 
quaonam  praeoipue  officia  ille  comprehendat.  ]    vero 
8uppi>sitÌ8  veritatibus,  quae  theoreticam  reUgioi 
atituunt^  facili  opera  tamquam  totidem  coroUaria  i  ir. 

quo  debetur  Deo; 

1.  Adortìtio,  quae  in  ipsa  libe 
atque  ah^ìl^iU  dominii   Dei  super   <        6  i        od  ì 

HaiH^  igitur  quemadmodum  s  supr    io 

mH{uit  itA  et  sino  gravi  bui      li  nulli  er      o  i 

tiimvis  celoroquin  sublimi  exhii         iK>t  Uni      fa 

s^^ntialis  malitia  omnis  idololatriae  col  —  i 

l\\>  dohitA  immtHliato  coniungitur  speciale  serriim  , 

Deo  ut  aKiHìluto  domino  dt^^etur^. 


^  S.  r%4^ii»..  0.  pent  L  ^  e  119  :  «i^ia  IVn$  non  stolnm  est  sortrì 


De  religioDk  oCfieiis  m  specie.  —  De  edta  Det  ìoterno.  23 

n.  Sincerum  atque  dwotum  wduntatis  obsequium  ad  oboediendum 

kgi  divìnae  ;  cogQOsdtur  enim  Deus  ut  legislaior  absóUtU  scmctus  ^. 

in.  Obsequium  inteUedus  per  fidem  ;  qua  scilicet  homo  ut  in- 

[  &cultate  praedìtus  omnimodam  suam  a  Deo  ut  absoluie 

dependentiaiiì  libere  agnoscit.  Vi  huìus  officii  natundis  unuB- 

e  tenetur  divìnae  revelatìoni  fidem  pmeetare,  «nral  ac  ad 

ftm  eiu8  cognitionem  pervenerìt.    XTnde  obetinata  incredulitas 

i  BC^ticismuB  circa  veritateB  revelatas  coram  ipeo  ratìonis  lumino 

ut  legis  naturalis  violatio  reprobatur. 

rV.  Amor;  quia  Deus  a  nobis  cognoscitur  at  fims  ultmius 

unum  bonum  simulque  ratione  sui  infinito  amore  dignum. 

Farro  non  amor  Dei  qualiscumque,  sed  summus  praedpitur  seu 

'  omnia',   quo  eum  omnibus  rebus  praeferamus,  immo  ut 

ionali  ordini  satisfiat,  omnia,  quae  praeter  Deum  ut  bona  ap- 

et  amamus,  ad  ipsum  aliquo  modo  referre  tenemur,  a 

om      1  suam  bonitatem  cuncta  creata  participant.    Ipsum 

e  conceptum  amoris  ignorant,  qui  cum  Eantìo  D^  amor^n 

ut  un  lem  homini  inter  vitia  mysticismi  amandare  oonantur, 

eo  <     1  nihil  nisi  sensibus  perceptibile  amari  a  nobis  possit  — 

i  vero  spirituali  voluntatìs  espansioni  non  etiam  spirìtualis 

litio  in  mente  nostra  correspondeat,  vel  quasi  Dei  amor  in 

aliqua  nescio  qua  sensibili  affectione  sino  obiecto  cognito 

tur2. 

V.  Timor:  tum  ille,  quo  Deum  violatae  legis  vindicem  time- 
nnis  (servilis),  tum  quo  eidem  ut  summe  bone  et  sancto  displicere 
veremur  (filialis).  —  Huc  etiam  actus  poenitendi  post  delictum 
merito  referrì  potest,  quo  quis  rogando  veniam  Dei  iustitìam  et 
excellentiam  reveretur  et  suam  submissionem  renovat^. 

VI.  Gratus  animus,  prò  innumeris  et  immensis  beneficiis,  quae 
a  Dei  benignitate  quotidie  etiam  ordine  naturali  in  nos  derivantur, 
ut  qui  et  esse  et  vivere  dedit ,  qui  nostra  causa  cuncta  in  crea* 
toris  operatur,  ad  se  nos  invitat  et  conducit,  ac  demum  se  nobis 
praemium  aetemum  possidendum  praestituit. 

Deo  et  aliter  homini,  coi  per  accidens  sabdimur,  et  qui  habet  aUqiiod  particD- 
lare  in  rebas  dominium,  et  id  a  Deo  derivatar.  Unde  servitìnin,  quod  debetar 
Beo,  specialiter  apud  Graecos  latria  vocator/ 

>  S.  Tham.,  S.  theol.  1,  2,  q.  94.    Suarez,  De  leg.  1.  2,  e.  5. 

•  S,  Tham.,  S.  theol.  1,  2,  q.  4,  a.  4;  2,  2,  q.  81,  a.  8. 

»  Cf.  Suarez,  De  rei.  traci  II,  1.  1,  e.  2,  n.  2.  8.  Aug,,  De  civ.  Dei  1. 10, 
e  8,  n.  2. 


24  Seotio  I.   Liber  I.    Caput  I.    Articulns  2.    §  1. 

VII.  Spes  et  fiducia,  qua  nos  nostraque  omnia  Dei  boni 
et  sapientiae  committamus ,   et  ab  ìlio,  ipsi  quod  in  nobÌ8 
praestantes,  finis  ultimi  beatam  adeptionem  exspectemns.    H 
enim  mentis  dispositìonem  divinae  perfectìones  omnino  posti 
fidelitas  scilicet,  potentia,  iustìtìa,  bonitas,  sapientìa  et  sanctìtas 
Ex  eodem  fonte  fiducicdis  adDeum  precationis  offidum^  derivai 
cui  insuper  communis  omnium  populorum  persuasio  mirifice  e 
sentìt.    Quae  autem  recentìores  ratìonalistae^  centra  illud  p 
tulerunt,  tam  putida  et  obsoleta  sunt,  ut  ea  passim  apud  an 
Doctores  iam  dudum  refutata  reperìas^. 

16.  Omnia  haec  quae  recensuimus  religionis  officia  partim 
negativa  partim  affirmativa.    Prout  negativa  sunt,  prohibent  ì 
primis    gravissima   omnium   peccata,    quae  formaliter  in  '. 
committuntur,  odium,  contemptum  Dei,  desperatìonem  et  pr 
sumptionem  ;  vetant  praeterea,  ne  quis  umquam  sive  ob  adve 
fortunam  sive  ob  apparentem  divinae  providentiae  defectum, 
ob  qualemcumque  animi  commotìonem  affectus  in  se  oriri  ] 
divinis  perfectionibus  contrarios  et  iniuriosos.  —  Qua    i      i 
affirmativa  sunt,   praecipiunt  congruas  animi  disp<     i( 
positive  fovere  et  frequenter  elicere,  imprimis  ubi  '    itatio 
contrarios  affectus  ingruit.     Quae   obligatio   inde   et     i  no^ 
momentum  accipit,  quod  sine  hac  in  Deum  piotate  ne    le  reli 
legis  officia  fortiter  et  constanter  imploro  valemus. 

17.  Porro  inter  religionis  adversarios  non  defuerunt,  qui  cet 
quidem  religiosis  officìis  voluntatem  nostram  Deo  obstringi  v 
fatentes  negarent  tamen,  ullam  homini  obligationem  circa 
cognitionem  et  generatim  circa  theoreticam  religionis  partem 
cumbere  posse.  Unde  remanet,  ut  centra  hos  in  specie  hoc  e1 
officium  adstruamus. 

18.  TheslS  m.    Ad  Dei  et  veritatum  reUgionis  cognit 
oonvenienter  perflciendam  naturaliter  obligamur. 

Praenotanda.  Non  de  ea  Dei  cognitione  primum  acquir( 
agitur,  quae  ad  ipsam  genuinam  moralis  obligationis  noti 


»  S.  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  83,  a.  2. 

'  Sic  inter  alios  Kant,  Religion  innerhalb  der  Grenzen  der  reinen 
nnnft,  opp.,  ed.  Hartensiein,  VI,  381.    Rousseau  in  op.  ^Emile'. 

»  Vide  S,  Hieron.  in  Matth.  6.  S.  Thoni,,  S.  theol.  2,  2,  q.  88,  a.  2,  < 


De  relìgionìs  officìis  in  specie.  —  De  cultu  Dei  interno.  25 

pponi  debet,  sed  eandem  sub  voluntatis  influxu  et  intuitu 

ordinis  convenienter  perficiendam  esse  asseritur. 

P         UT  L    Ex  cognitione  maxime  elementari  et  obvia  im- 

a     et  evidenter  derìvatur  obligatio  Deum  ut  ens  supremum 

a    )latam  propter  ipsum  reverendi.  Atqui  haec  obligatio  exigit, 

voluntas  nostra  qua  libero  in  intellectum  imperio  utens  co- 

)nem  Dei  et  veritatum,  quae  cum  ea  conectuntur,  studiose 

)   conetur;    manifeste  enim  reverentiae   contrarium    est 

libere  neglegere  aut  etiam  flocci  habere. 

Probatnr  n.   Qui  tenetur  ad  finem,  tenetur  quoque  ad  media, 

illum  consequatur.    Atqui  tenemur  multiplicem  nostram  a 

0  dependentiam  practice  cognoscere  et  liberam  voluntatis  acti- 

iritatem  secundum    eam    dirigere;    medium    autem   necessarium 

in  voluntatis  humanae  potestate  situm,  quo  buie  officio  satis- 

possimus,  est  accuratior  Dei  et  religionis  theoreticae  co- 

gmtìo.  Ergo  ad  eam  convenienter  perficiendam  oblìgamur. 

Coronaria.  L  Sicuti  non  aequalis  gradus  cognitionis  rerum 

divi     am  cunctis  hominibus  ad  finem  consequendum  pariter  ne- 

,  ita  ea  neque  in  eodem  gradu  singulis  acquirenda  prae- 

bitor.   1         ir  autem  unusquisque,  data  opportunitate  fidelìter 

),  eo      In  gradu  eam  perficere,  qui  secundum  vitae  suae 

tom  a       le      iuncta  requiritur,  ut  in  omni  rerum  condicione 

^  et  iudida  Deo   digna  habere  omnesque  actus  intemos  et 

OS     LOS  ad  eius  beneplacìtum  componere  valeat,  ita  ut  in  ea 

i^     ime  re  error  et  ignorantia  vincibilis   culpa   morali  minime 

n.  Idem  officium  itidem  ad  divinam  revelationem  se  extendit. 

binare  nefas  est,  vel,  postquam  de  facta  ad  nos  Dei  locutione 

sofficienter  constiterit,  eam  studiose  ignorare  sive  per  animi  in- 

^erentiam  neglegere,   vel,  ubi  saltem  rationabile  dubium  de 

iUlos  realitate  mentem  iam  subierit,  in  eam  morali  diligentia  non 

bquirere  ^. 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

20.       1.  Immerito   praetendunt   tale  naturae  praeceptum  ideo 
&dmittendum  non  esse,  quod  aliquid  iniungeret  plerisque  hominibus 


^  ,De  obligatione  in  reyelationem  inquirendi  cognitamque  amplectendi' 
locolenter  disserit  G,  WUmera,  De  religione  revelata  lib.  I,  cap.  3,  art.  1 
(P.  93  sqq.). 


26  Beetio  I.    Lìber  I.    Caput  I.    Artienliu  2.    §  2. 

vel  physice  vel  moraliter  impossibile;  ut  satis  apparet  ex 
supra  in  Cor.  1. 

2.  Qui  ideo  negant  religionem  theoreticam  praeceptam 
qnod  non  intellectus,  sed  sola  voluntas  obligari  posadt,  hi  pr 
non  advertunt  intellegendi  quoque  facultatem  quoad  exer 
multis  modis  ab  imperio  voluntatis  pendere.  Huc  ìnter 
censendus  est  Hobbes^,  qui  atheos  iniustìtiae  damnari  non 
aity  cum  intellectu,  non  voluntate  peccent  ;  quasi  vero  invin 
ignorantia  in  atheo  supponi  possi! 

§  2.    De  cultu  Dei  externo. 

21.  Cultus  externus  aliud  non  est  quam  cultus  intemi  exp 
sensibilis  et  manifestatio.  Quare  ab  intemis  actibus,  qn 
illum  complentur,  separar!  non  potest,  quin  a  sua  natura  ( 
minis  dignitate  desciscat,  et  in  hypocrisim  et  superstìtionen 
vertatur.  Dividi  autem  potest  in  naturalem  et  posUivum 
trarium),  prout  vel  actibus  constat,  qui  suapte  natura  signs 
interioris  affectus,  aut  ritibus  iis,  qui  ex  libera  voluntate  ad 
dem  signifìcationem  determinantur.  Et  quidem  si  a  Deo  fit 
modi  determinatio,  cultus  ad  ius  divinum  positivum  pertinebi 
fit  ab  homine  ad  id  potestatem  habente,  spectabit  ad  ius  humai 

22.  Scholae  rationalistarum  initiatae  per  Thomasium 
cultae  per  Kantium  soUemne  est,  extemum  cultum  modo 
genus  aliquod  superstitionis  ac  deliramentum  („Religionsiv 
sarcasmis  impetere,  modo  ut  impedimentum  purioris  intema 
tutis  et  fomentum  mechanismi  moralis  improbare,   modo 
ribus  quidem  animis  ut  infimum  moralis  ac  religiosae  cu 
gradum  interim  indulgere,  ceterum  autem  superba  conmiiser 
contemnere.     Centra  quos  statuitur: 

23.  TheslS  lY.     Debetur  Deo  Iure  natorae  eoltu 
externus. 

Probatur  I.    Ita  Deum  colere  ac  religionem  exercere 
iure  naturae  tenetur,   quemadmodum  rectus  naturae  on     i 
Atqui  buie  non  satisfit  cultu  mere   intemo.    Ergo  e      i 
temum  obligatur. 

»  De  Cive  e.  14. 

•  Cf.  Liberatore,  Inst.  philos.  Ili  (1864),  149. 


De  religionis  offidis  in  specie.  —  De  cnltu  Dei  esterno.  27 

Prob.  mio.    Beeto  naturae  ordini  non  satisfit  cultu  mere 

1.  Spedata  natura  hominis  eensitivo-rationali.    Nam 

a)  Hoìc  conrenit,  ut  liomo  in  his  terris  degens,  quemadmodum 
Deo  obstrìngitur  et  ad  Deum  secundum  corpus  et  animam 

endas  est,  ita  non  ut  merus  spìritus,  sed  ut  persona  humana 
i       iTO-rationalis  suam   a  Deo  dependentiam  agnoscat  et  prò-* 
or.    Atqui  id  minime  praestare  censendus  est,  nisi  saltem 
dmn  extemis  etiam  aetibus  illud  manifestet. 

b)  M  ipsam  eo  magis  requiritur,   quod  vi  physicae  unionis 
corpus  et  imimam  intemum  religionis  exercitium,  dummodo 

m  et  sincerum  sit,  naturaliter  ad  sui  manifestationem  extemam 
it  sieut  incompletum  ad  suum  complementum  naturale;  adeo 
Dei  cultus  lego  praeceptus  sua  sponte  et  naturae  ordinatione 
i      en    r   extemus   foturus  sit,   nisi  adhibita   centra  naturam 
intra  mentem  co6rceatur,   illudque  externi  honoris  tri- 
tatimi,     cundum  creatoris  intentionem  ipsi  naturaliter  proveniens, 
Erandetur. 
e)  Propter   eandem  naturae  compositionem  ipsum  internum 
rdigUmis  exercitium  multipliciter  ab  extemo  dependet,  ita  ut  neque 
intensitatem  Deo  dignam  neque  debitam  constantiam  et  efficaciam, 
qoalem   tota   reliqua   moralitas    per    illud    informanda    requirit, 
labitnrum  sIt,   nisi  extemis  aetibus  iugiter  sustentetur  ac  nu- 
triatur^ 

2,  Spedato  sodali  momento,  quod  cum  divino  cultu  coneditur. 


a)  Constat  secundum  naturae  ordinem  universum  genus  hu- 
manum,  utut  in  particulares  societates  divisum,  ad  unam  tamen 
nniversalem  familiam  coalescere  ;  identitate  scilicet  naturae  socialis 
«iusdemque  finis  ultimi  communione.  Porro  commune  et  universale 
W  sodale  vinculum  essentialiter  in  Dd  cultu  et  in  religione  situm 
^;  quippe  quae  tota  et  directe  in  relatione  hominìs  ad  Deum  ut 
Commune  centrum  socialis  illius  unionis  versatur,  —  Deum,  in- 


«  8,  ThwH,,  S.  theol.  2,  2,  q.  81,  a.  7;  q.  84,  ».  2;  C.  gent.  1.  8,  e.  119: 
sExercentnr  ab  hominibns  quaedam  sensibilia  opera,  non  quibus  Deum  excitent, 
^  quìbns  se  ipsos  provocent  in  divina,  sicnt  prostrationes,  gennflexiones,  vo- 
^es  clamores,  cantos;  quae  non  fìunt,  quasi  Deus  bis  indigeat  .  .  .  sed 
Fopler  DOS  facimns,  ut  per  haec  sensibilia  opera  intentio  dirìgatnr  in  Deum 
•t  affeetio  accendatnr;  simnl  etiam  per  boo  Denm  profitemnr  animae  et  cor- 
poris  anctorem,  coi  et  spiritnalia  et  corporalia  obsequia  eshibemns.*^ 


28  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  I.    Articulns  2.    §  2. 

quam,  non  solum  supremum  et  communem  legislatorem,  sed  etìam 
bonum   commune   universalissimum   (finem   socialem    supremimO 
communi  amore,  studio,  virtutum  contentione  prosequendum.  Ab* 
qui  cultus  Dei  nisi  externus  sit,  indolem  eiusmodi  sodalis  vin-' 
culi  habere  non  potest.  De  qua  re  S.  Augustinus^:  «In  nullom*, 
inquit,  „nomen  religionis  seu  verum  seu  falsum  coagulari  hominee 
possunt,  nisi  aliquo  signaculorum  vel  sacramentorum  visibilium 
consortio  colligentur."     Ergo  .  .  . 

b)  Sicuti  vitae  socialis  ordo  et  stabilitas  praecipue  in  publica 
hominum  fide,  mutua  fidelitate  et  fiducia  fundatur,  ita  publica 
fides  et  fiducia  non  aliunde  fere  quam  religiosa  hominum  reve- 
rentìa  erga  Deum  eiusque  timore  exteme  manifestato  fùldtiir 
atque  nutritur.  Quis  vel  in  subdito  fidelitatem  et  sinceram  ob- 
oedientiam  vel  in  magistratu  iustitiam  et  boni  publid  studium, 
quis  in  quotidiano  civium  commercio  integritatem ,  in  servandis 
contractibus  fidelitatem,  in  iurando  veracitatem,  praesertìm  ubi 
nulla  humana  poena  imminere  videatur,  ab  ilio  tute  exspectare 
praesumat,  de  quo  nesciat  piane,  utrum  Deum  religiose  colat,  an 
cum  atheis  neget  atque  contemnat?  —  Est  igitur  in  eulta  Dei 
extemo  momentum  sociale  smnme  practicum  et  cum  naturali  so- 
cietatis  instituto  piane  individuo  nexu  coniunctum.  Id  ipsum  Inter 
alios  clarissimos  viros  politicos  etiam  Washington  probe  intellezit; 
quare  non  dubitavit  soUemni  actu^  haec  publice  declarare: 
«Fulcra  maxime  necessaria  prosperitatis  publicae  sunt  religio  ei 
moralitas.  Frustra  ad  suum  patriotismum  recurreret  quicumque 
haec  duo  fundamentalia  firmamenta  aedificii  socialis  suffodere 
conaretur.  Yir  politicus  non  minus  ac  religiosus  ea  revereri  et 
amare  debet.  Integrum  volumen  non  sufficeret  cunctis  prose- 
quendis  nexibus,  quibus  illa  cum  prosperitate  publica  et  privata 
cohaerent."  Immo  ì^pse  Voltaire^  fatetur:  ,Ubicumque  fuerit  sodetas 
constituta,  religio  necessaria  est.  Leges  invigilant  criminibus 
publicis,  religio  occultis',  —  et  alias:  «non  magis  optandum,  ut 
mundus  ab  atheis,  quam  ut  a  daemonibus  gubemetur.' 

e)  Addo  quod  quaelibet  hominum  societas,  qua  persona  nuh 
ralis  est,  non  minus  ac  persona  individua  se  suaque  ad  Deum 

>  Contra  Faustom  1.  19,  e.  11. 

'  In  soUemni  «Recesau*  1796. 

'  Traité  de  la  tolérance  e.  20.  —  Alia  gravia  de  religione  testimonia 
vide  apnd  Heitinger,  Apologie  dea  Chrìstenthams  I,  9.  Vortrag;  Perìod.  «Der 
Katholik*  1B88  U,  241  sqq. 


De  specialibos  quibusdam  cnltns  divini  aotibos.  29 

refeire  eumque  colere  debet;  id  vero,  ut  patet,  nonnisi  extemo 
etpnblico  cultu  fieri  potest. 

Probatnr  n.      Cum   ratione  mirifice  consentit  omnium  po- 
ram  historia,  quorum  nuUus  invenitur,  qui  non  extemis  signis 
ac  rìtibus  ad  colendum  numen  usus  fuerit.    Huc  pertinet    quod 
(n.  7)  relatum   est    notum    illud  Plutarchi   testimonium: 
,Si  terras  obeas,  invenire  possis  urbes  muris,  litteris,  legibus, 
d  opibus,  numismate  carentes,  gymnasiorum  et  theatrorum 

I         ;  urbem  vero  templis  diisque  destitutam,  quae  precìbus, 
rando,  oraculis  non  utatur,  nemo  umquam  vidit."  ^  —  Cuius 
anlla  sane  sufficiens  ratio  assignari  potest  praeter  ipsum  na- 
ta     rationalis  fandamentum  ^. 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

24.  1.  Deus  sane  intuetur  cor,  et  animi  nostri  affectiones,  ante- 
qnam  a  nobis  exteme  manifestentur,  cognoscit  (ita  Rousseau)  — 
sed  quis  sanus  umquam  dixerit  ideo  cultum  externum  adhibendum 
esse,  ut  Deus  de  animae  nostrae  dispositione  edoceatur?^ 

2.  Quodsi  inter  homines  longe  plurimos,  qui  extemis  religìonis 
actibus  purissimam  etiam  intemam  erga  Deum  pietatem  enutriunt 
atque  inde  ad  omnimodam  moralem  perfectionem  proficiunt,  non- 
nulli  quoque  inveniuntur,  qui  expletis  extemis  caerimoniis  veram 
moralem  perfectionem  eo  minus  curant,  id  per  accidens  et  hu- 
manae  fragilitatis  culpa  accidit;  sed  ex  proposito  omnem  Deo 
honorem  et  cultum  externum  denegare,  secundum  argumenta  a 
nobis  aliata  vel  impietas  est  vel  amens  superbia. 

3.  Qui  denique  Christi  Domini  eflfatum  obtmdunt,  quo  monet 
Deum  esse  in  spiritu  et  ventate  adorandum,  ad  eiusdem  divini 
Doctoris  exemplum  remittendi  sunt,  quo  veram  illius  interpreta- 
tionem  addiscant. 

§  3.  De  specialibus  quibusdam  cultus  divini  actibus. 

25.  Huc  imprimis  referenda  sunt:  sacrificium,  votum  et  iura- 
merUum,  quae  licet  practice  magna  parte  ad  positivam  religionem 


*  Vide  Fragmenta  Philosophorum  Graecorum,  ed.  Didot,  I,  166  sq.  —  Cf. 
insuper  Xenoph. ,  Cyropaed.  1.  1 ,  e.  2 ,  n.  7.  Cicer. ,  De  leg.  1.  2 ,  e.  7  sq. 
Cae8.,  De  bello  gali.  1.  6,  e.  16  sq.    Senec,  Epist.  117,  etc. 

«  S.  Tham.,  S.  theol.  2,  2,  q.  85,  a.  1. 

»  Cf.  S.  Thom.,  C.  gent.  1.  3,  e.  119. 


30  Seetio  I.    Liber  I.    Capai  L    Articnliis  2.    §  8. 

pertineant  et  ideo  specialius  in  theologia  pertractanda  sint,  per 
se  tamen  in  religione  naturali  fundantur  et  eatenus  hic  qiioqiM 
paucis  explicanda^. 

A.  De  iMrìfioìa'. 

Sacrifieium,  etsi  latissimo  sensa  acceptum  al       »  > 

poteet  qnaevis  voluntaria  hominis  oblatio  ad  De        rever 
faeta,  proprie  dictum  tamen  sacrifieium,  de  quo  hic  i 

per  specialem  aliquem  extemi  divini  cultus  actu      deno      f 
per  se  primario  hominis  in  Deum  religionis  officio,  nempe 
tieni,  respondet.   Talis  censetur  actus,  quo  res  i         liliB  et 
aestimabilis  per  modum  destructionis  vel  quasi  s 

immutationis  Deo,  supremo  rerum  omnium  domino,      vove 

Est  sane  haec  symbolica  actio  per  se  spoetata  api 
qua  homo  divini  numinis  maiestatem  inteme  et  exteme  adoi 
simulque   et  eius  in  se  et  sua  omnia  absolutum  dominium 
suam  absolutam   dependentiam   et  subiectionem  profiteator. 
vero  eadem  idea  sacrifieii,  tamquam  specialis  modi  Deum  coli 
fere  apud  omnes  gentes,  quamm  historica  et  ethnographica 
exstat,  aliquo  modo,  scilicet  vel  magis  vel  minus  perfecte,  in  n    e 
posita  reperitur,  ita  quidem,  ut  soli  colendo    numini  sìve  l 
si  ve  putaticio  sacrifieii  ritus  reservaretur.    Hinc  S.  Aut  «*: 

«Quis^,  ait,  ^umquam  sacrificandum  censuit,  nisi  ei,  quem  I 
aut  scivit  aut  putavit  aut  finxit?^     Itaque  ex  i 
versalitate  concludere  licet  hanc  formam  cultus  divini  non 
non  esse  naturae  rationali  maxime  congruam,   quam  pi 
S.  Thomas  iuris  naturalis  esse  docet.    Ncque  huic  con      r 
opinio  eorum,  qui   existimant  genus  humanum  iam  ind 

(«sub  lege  naturae**  exsistens)  insuper  vel  «primiti'        quam  ^ 
cant  revelatione  vel  efficaci  divino  instinctu  inductum  fii       , 
eandem  Deum  colendi  formam  tamquam  divinitus  legitimam 
agnoscerent  et  constanti  more  ut  talem   cunctis  descendentìbus 
generationibus   traderent.     Christiane  theologo   id   ex  ea   etiatt 
ratione  suaderi  videtur,   quod  non  solum  in  sacrìficiis  Mosaids 

>  Uberins  de  singalis  agii  5.  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  81.  85.  ^  89. 
Eiusdem  autem  commentatores  geDeratim  loDgis  tractatibus  de  iis  diaserani. 
Cf.  in  specie  Suarezii  opus  de  religione  complores  traotatns  eompleotens. 
Lmsms,  De  iostìtia  et  iure,  sect  VI:  De  religione. 

•  S.  Thom,,  S.  theol.  2,  2,  q.  84  et  85.  Suarea,  De  relig.  iract  2,  lik  L 
Le98iu3  1.  0.  lib.  2,  o.  88. 

•  De  civ.  Dei  1.  10.  e.  4. 


De  speciAlilraa  qiiibiisdaBi  eoltus  divini  aetibua.  31 

\         1  in  ÌÌ8,  quae  ,sub  lego  naturae^  offerebantur,  mystica 

di     uica  quaedam  adumbratio  futuri  sacrificii  Christi  Redem- 

3Ì  poteste  qua  simul  spes  generis  lapsi  sustentaretur  ^. 

Porro        ifida  proprie  dieta,  non  aolum  ex  institutione  Mo* 

sed  communi  more  populorum,  generatim  non  tam  privati 

1  publiei  seu  sockUis  euUus  indolem  habebant.    Ideo  in  ara, 

1  loco      elusive  buie  usui  consecrato,  et  ministerio  sacer* 

i  co  mi   Sacerdos  namque  dicitur  qui  legitima 

i  i  un  sacrificimn  est  deputatus.     Quoniam 

ii        i  €      pra     AntisBÌmus  cultus  extemus,  quo  divinitas  ab 

38  e     tur,         esty  ut  non  passim  a  quolibet  fiat,  sed  a 

Tìris  3t     .  hoc  peculiariter  deputatis,  qui  nomine  omnium 

p     quos  ceterì  quoque  eiusdem  gentis  vel  communitatis 

i     &re  eique  sacrificare  censeantur.    Neque  obstat,  quod 

p  ,1       lege  natorae'  usque  ad  Aaron  non  videntur  pecu- 

<    ecti  sacerdotes  foisse.    Nam,  ut  8.  Hieronymus  cum 

al      gravissimis  auctoribus  docet,  ilio  tempore  sacerdotale  munus 

ac   prindpatus    cum   primogenitura    conexum    fuisse 

ito  dicitur.    Atque  ita  Noe,  lob  et  Patriarchae  non  solum 

rum  capita  et  principes,  sed  simul  sacerdotes  erant. 
Ceterum  de  variis  sacrificiorom  modis  ac  ritibus  agere  hic 
e^  minus  vacat,   quod  in  praesentia  ex  lege  Christiana  cuncta 
saGrifida  praeter  unum,  quod  in  Ecclesia  catholica  iugiter  viget, 
absogata  et  exclusa  sunt^. 

B.  Da  Toto  '. 

Voinm  dicitur  promissio  Deo  facta,  quemadmodum  vovere  est 
afiquid  8and;e  Deo  promittere.  Est  igitur  votum  procul  dubio 
actns  religionis,  qui  si  fiierit  mere  internus,  ad  cultum  Dei  inter- 
nnm,  si  extemus,  ad  cultum  extemum  pertinet.  A  voto  probe 
distìngendum  est  propositum  voluntatis  quantumvis  serio  concep- 
tom;  ad  voti  enim  rationem  cumino  requiritur  proprie  dieta  pro- 
missio. Ita  si  quidem  vi  promissionis  homo  alteri  homini  iure 
natorae  obstrìngitur,  a  fortiori  homo  vi  voti  Deo  stricte  obligari 
dicendus  est,  ut  id  quod  vovit  adimpleat. 


1  Cf.  Lessium  l  e.  1.  2,  e.  38,  dnb.  2,  §  19. 
•  S.  Tham.,  S.  theol.  2,  2,  q.  85. 

'  Ibid.  q.  88.    Suarez  L  e.   taraci.  6.    Lesaius  1.   e.   e.  40.    G,  WUmers, 
Lehrlmcli  der  Religion  voi.  HI,  §  26  (ed.  5,  1894),  p.  203—213. 


32  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  I.    Articolns  2.    §  3. 

Ut  autem  votum  perfectum  et  validum  censeri  p<       ,  i 
est,  ut  nee  iìs  condìcionibus  careat,   quae  umversim        ^ 
promissionem  requìrimtur,  nec  in  se  fini  contradicat,  q 
quam  actus  religionis  habere  debet,  scilicet  reverentiae  erj     (    ì- 
nam  maiestatem  ;   nimirum:   1.  ut  votum  sit  deliberate 
i.  e.  cum  piena  advertentia  ad  actum  eiusque  naturam;  2.  ut 
liberum,  adeoque  non  metu  vel  dolo  iniuste  extortum;   3. 
mente  voventis  sit  vera  promissio  cum  intentione  se  ol      i 
4.  ut  res  promissa  merito  aestimari  possit  Dee   accepta; 
enim  promissio  non  tam  in  Dei  honorem  quam  contemptum 
deret  —  bine  vulgaris  regula  a  S.  Thoma  propositaS  q 
gitur,  ut  votum  sit  »de  bone  meliore*,  i.  e.  prò  obi<     > 
aliquid,  quod  sit  melius  eius  (contradictorie)  opposito;  q       » 
solum  res  illicita  verum  etiam  indifferens  a  voti  materia  e: 
ditur;   5.  denique,  ut  quod  promittitur  sit  in  voventis  pò 
ideoque  neque  ei  impossibile  neque  eiusmodi,  de  quo  ipse  suo 
disponere  non  possit. 

Perspecta  vera  natura  voti,  facile  colligitur,  qua  potiflaiiniiin 
ratione  illud  ad  Deum  perfectius  colendum  pertineat^.  Nam  cmn 
votum  sit  actus  religionis  et  prò  obiecto  habeat  aliquod  bonimi 
morale  seu  exercitium  virtutis  moralis,  consequens  est,  ut  omnes 
cuiuscumque  virtutis  moralis  actus,  puta  charitatis,  miserìcordiae» 
continentiae  etc,  quatenus  ex  voti  religione  procedunt,  simal  ad 
dignitatem  virtutis  religionis  eleventur.  Sunt  autem,  ut  sapra 
(n.  8)  ostensum  est,  officia  religiosa,  quae  cultum  Dei  directe 
respiciunt,  per  se  ceteris  omnibus  praestantiora.  Adde  praeterea, 
quod  „ille,  qui  vovet  aliquid  et  facit,  plus  se  Deo  subicit,  quam 
ille,  qui  solum  facit  ;  subicit  enim  se  Deo  non  solum  quantum  ad 
actum,  sed  etiam  quantum  ad  potestatem,  quia  de  cetero  non 
potest  aliud  facere  ;  sicut  plus  daret  homini  qui  daret  ei  arborem 
cum  fructibus,  quam  qui  daret  ei  fructus  tantum".  Per  votum 
denique  opportunum  et  efficax  praesidium  ipsi  bonae  voluntati 
hominis  accedit,  quo  inconstantiae  multiplices  illecebras  facilius 
vincat;  «quia  per  votum  immobiliter  voluntas  firmatur  in  bonum; 
facere  autem  aliquid  ex  voluntate  firmata  bonum,  pertinet  ad 
perfectionem  virtutis". 


>  S.  theol.  2.  2,  q.  88,  a.  2. 
•  Ibid.  a.  6. 


De  specialibus  quibosdam  caltns  divini  actibas.  33 

G.  De  inramenio  K 

^  lurare  dicitur  Deum  testem  invocare;  unde  de  essentiali 

16  iuramenti  est,  ut  sìt  quaedam   attestatio  divini  Numinis 

"^  nvocatìo  divini  testimonii.   Quemadmodum  enim  in  scrutandis 

^  am  factis  contingentibus  nil  iuvat  a  priori  ratiocinari,   sed 

'       i     timonium  hominum  recurrendum  est,  ita  etiam  humani  testes, 

ke  ob  rei  testandae  naturam  sive  ob  defectum  cognitionis  aut  vera- 

non  in  omni  eausa  sufficiunt,  ut  securam  fidem  adstruant. 

emo  igitur  insuper  recursus  manet   ad  ipsum  testimonium 

,  absolutae  veritatis,  quod,  ubicumque  ab  homine  sanae  mentis 

e  notorie  impio  fidenter  invocatum  fuerit  in  confirmationem  rei 

a      enuntiatae,  in  iure  onmium  gentium  haec  revera  peremptorie 

rmata  censeri  solet.    Unde  manifestum   est  usum  iuramenti 

commimi  hominum  cultu  divinae  maiestatis  fundari,  nominatim 

communi  persuasione,  Deum  onmia  perfecte   cognoscere,   ita 

intima  quidem  hominis  conscientia  eum  latore  possit,  esse 

Iute  verum   et  sanctum,  nec  non  mendacii  vindicem.    Ipso 

m  qui    iuramentum   dicit,    haec   eadem    religionis   dogmata 

licite  profitetur,   ac  propterea  hic  actus  recto  ad  Dei  cultum 

tinere  dicitur. 

Ex  fine  suo  proximo  distinguitur  iuramentum  assertorium  et 

pr         rium,  prout  testis  invocatur  Deus  ad  confirmandam  aut 

tionem  de  re  praesenti  vel  praeterita,  aut  promissionem  rei 

B;  cui  ex  adverso  accedit  iiu*amentum  comminatorium ,  quo 

q^  i  poenam   comminatur.    Ratione  modi  iuramentum  fieri 

est  aut  „per  simplicem  Dei  contestationem" ,  ut  si  dicitur:  iuro 

;    '  Deum,  testis  sit  mihi  Deus,  etc,  aut  „per  exsecrationem'* ,  qua 

se  vel  aliquid  ad  se  pertinens  ad  poenam  divinitus  infligen- 

1  obligat,  nisi  verum  sit  quod  dicit,  aut  promisso  non  steterit, 

ut  V.  g.  fit  per  formulami  „Sic  me  Deus  adiuvet."    Porro  est  aut 

sollenme  aut  simplex,  prout  cum  vel  sìne  externa  aliqua  rituali 

drcumstantia    pronuntiatur.     Promissorium   denique   iuramentum 

aliud  est  absolutum,  aliud  condicionatum, 

Quodsi  aliquando  praeter  iuramentum  per  Deum  etiam  iura- 
mentum „per  creaturas^  commemorari  solet,  id  nequaquam  ita 
ìntellegendum,  quasi  non  sit  de  propria  ratione  iuramenti,  ut  sit 
quaedam   attestatio  divini  Numinis.     Itaque    admitti   nequit,   ut 


>  S.  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  89.    Suarez  1.  e.  tract.  5,  1.  1—3.    Lessius 
L  e.  e.  42.    GSjpfert,  Der  Eid.  Mainz  1883.    WUmers  1.  e.  §  25. 
Meyer,  Ina  naiunle.  n.  3 


34  Seotio  I.    Liber  I.    Caput  L    Articoliis  2.   §  8. 

quìs  serio  iurare  ìntendat  per  creaturam   in  se  spedatam  et 
clusam  a  speciali  relatione  ad  Deum,   quod  obiective  idem 
ac  rem  creatam  instar   numinis   revereri.    Nihil  vero    ìm 
quominus  quis  iuret  per  aliquid,   quod,  licet  in   se  cr    .tum 
speciali  tamen  modo  divinam  verìtatem  manifestat  et  qu       < 
tinet,   quia  sic  implicite    iuratur  per  Deum.     Tale  v.   g. 
iuramentum  per  sanctum  evangelium,  per  sanctos,  per 
templum  Dei. 

Ad  quaestionem,   utrum  licitum  sit  iurare,  S.  Ti 
respondet:    „  Iuramentum  secundum  se   est  licitum  et  ho 
Quod  patet  ex  origine  et  fine:  ex  origine  quidem,  quia  iu 
tum  est  introductum  ex  fide,  qua  homines  credunt  Deum  ha] 
infallibilem  veritatem  et  universalem  onmium  cognitionem 
visionem;   ex  fine  autem,  quia   iuramentum  inducitur  ad 
ficandum  homines  et  ad  finiendum  contro versias ,   ut  dicit 
Hebr.  6.« 

Ut  autem  aliquis  licite  iuramento  utatur,  idem  s.  Do 
cum  S.  Hieronymo  tres  eius  necessarias  comites  requirit,  sci 
„veritatem,  iudicium  et  iustitiam*\ 

1.  Veritas  ante  omnia  inseparabiliter  omne  iuramentum  e 
tetur  necesse  est.   Iuramentum  enim  mendax  nefandum  ili  >- 
catum    centra   religionem    constituit,    quod  periurium   (Me 
appellatur.     Committi  id  potest  non  solum  per  assertorìu 
etiam  per  promissorium  iuramentum  :  quoties  Deus  invocatur  ' 
promissionis  hic  et  nunc  falsae  seu  ficto  animo  factae. 

2.  Iudicium,  i.  e.  praevia  rei  consideratio  et  prudens  cautela. 
Ne  igitur  aliquis  leviter  aut  ex  qualibet  leviore  causa,  sed  dis- 
crete et  ex  necessaria  tantum  causa  iuret.  ^Yidetur  enim' ,  ut 
S.  Thomas  monet,  ^parvam  reverentìam  habere  ad  Deum  qui  eum 
ex  levi  causa  testem  inducit,  quod  non  praesumeret  etiam  de 
aliquo  viro  honesto.  Imminet  etiam  periculum  periurii,  quia  de 
facili  homo  in  verbo  delinquit.* 

3.  lustUia  vetat  quicquam  iuramento  confirmari,  quod  illi- 
citum  sit  ac  divina  sanctitate  indignum. 

Praeterea  iuramentum  promissorium  in  specie  id  sibi  pro- 
prium  habet,  ut  obligationi,  quae  promittenti  ex  fidelitate  vel 
iustitia  incumbit,  insuper  addat  obligationem  ex  religione  ad- 
implendi  id,  quod  promissum  est.  Alias  enim  iuramento  veritas 
deesset,  quam  ille  de  futuro  faciendam  iuravit,  quod  dicitur  vie- 


De  officiis  hominis  erga  se  ipsum.  35 

iuramenti  (Eidbruch).     luramentum  autem  iniquum  seu  illi- 
sive  ex  se  tale  est  sive  per  mutatas  circumstantias  tale 
,  ut  eìus  exsecutio  sine  peccato  fieri  nequeat,  servali  ne- 
neque  licite  potest. 

Societas  humana,   maxime   vero   civilis,    quanti   semper   et 
iuramentum  fecerit,  nemo  ignorat.    Et  sane  iìs  institutio- 
libus  socialibus  annumerandum  est,  quibus  societas  publica  neque 
ili  administranda  iustitia  neque  universim  in  rebus  publicis   pro- 
ì      ac  tute  gerendis  sine  gravissimo  detrimento  carere  possit. 
quippe  socialis  ordo  morali  fulcro  fidei  ac  fiduciae  socialis 
nititur;  at  vero  pignus  fidei  servandae,  in  rebus  praesertim  arduis 
cupiditatem  sollicitantibus,  quodnam  aliud  inter  homines  gene- 
ntìm  magis  certum  magisque  sufficiens  inveniri  possit,  quam  quod 
in  religione  ac  reverentiali  timore  Dei,  supremi  et  infallibilis  in- 
di     fundatur?  —  Propterea  audiendi  non  sunt  qui  hoc  tempore 
1  non  raroy  vel  politicae  sapientiae  vel  Deum  purius  honorandi 
extu,  usum  publicum  et  legalem  iuramenti  voluti  antiquatum 
multorum  conscientiis  pemiciosum  vituperare  non  verentur,  ideo- 
.moderna  legislatìone^   quantocius  abrogandum  esse  docent. 
N     )  non  videt,   qualis  demum  ratio  sub   hac  hypocrisi  lateat. 
Scflicet  expuncto  hoc  ultimo  etiam  vestigio,  quod  adhuc  residuum 
est,  alicuius  cultus  vere  publici,   i.  e.  qui  societatis  publicae  no- 
mine  Deo   deferatur,   viam   parare   expeditam   atheismo   sociali 
festinant. 

Nota.  De  modis,  quibus  tum  ratione  horum  actuum  divini  cultus 
tnm  universim  centra  religionem  peccari  possit,  vide  S.  Thom,,  S.  theol. 
2,  2,  q.  92  sqq.    Suarez  1.  e.  traci  3  :  De  vitiis  religioni  contrariis  *. 

Caput  IL 

De  officiis  hominis  erga  se  ipsum. 

Articulus  1. 

A  quo  summo  principio  deriventur. 

29.  Rectus  naturae  ordo,  quemadmodum  ante  omnia  hominis 
ad  Deum  rectam  ordinationem  comprehendit ,  ita  pariter  exigit, 
ut  unusquisque  hanc  ipsam  voluti  communem  omnis  virtutis  mo- 


^  Breviore  conspecta  eadem  pertractat  WUmers  1.  e.  Ili,  §  17. 

3* 


36  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  II.    Articulus  1.  2. 

ralis  formam  iugiter  respiciendo,  se  suamque  personalem  e: 
tiam  et  activitatem  respectu  sui  ipsius  recte   disponat.        i 
enim  religionis  veritatibus,  quibus  Deum  eiusque  absolutum  in 
dominium   cognovìmus ,    nostrani   quoque   personalem   digniti 
didicimus,  qua  per  rationis  et  libertatis  donum  creato] 
imaginem  circumferentes  ad  eum  tamquam  finem  nostrum  ulti] 
atque  bonum  perfectum  in  vita  immortali  possidendum  desti 
Hinc  autem  manifeste  consequitur  ad  rectam    hominis    n 
sui  ipsius  ordinationem  illud  imprimis  pertinere,  ut  buie  Dei 
se  benevolae  intentioni  non  solum  nullum  impedimentum  opp 
sed  eam  tote  voluntatis  studio  suam  faciat,  et  se  suamque 
turam  secundum  ideam  conditoris  sui  in  bis  terris  perficiendo 
tam  beatum  finem  conducat. 

Ordinatus  igitur  sui  amor  generalem  sununam  exhibet  onmii 
officiorum  hominis  erga  se  ipsum ,   eorumque  verum  pr 
constituit,   quod  sub  legis  forma  expressum  ita  sonat:    Ord 
amore  te  ipsum  amato.     Amare  quippe  se  ipsum  aliud   non 
quam  sibi  ipsi  bene  velie,  idque  ordinate  fit,  si  fit  secundt      i 
rationis  directionem  et  mensuram,  quae  nonnisi  verum  boni      i 
luntati  ut  prosecutione  dignum  proponit. 

30.  Inde  coUiges  ordinatum  sui  amorem  sino  congrua  sui  aeM^ 
matione  (Selbstachtung)  consistere  non  posse.  Quare  baec  quoque^ 
ut  illius  condicio  et  intellectuale  fundamentum,  in  et  cum  ilio 
implicite  praecepta  censeri  debet,  quantum  videlicet  a  libero  vo- 
luntatis influxu  dependet.  Eìusmodi  vera  sui  aestimatio  non  excludit 
relativum  illum  sui  contemptum,  quem  virtus  humilitatis  suadet, 
et  qui  non  minus  ventate,  quamvis  sub  alio  respectu,  nititur. 

Similiter  cum  amore,  de  quo  hic  agitar,  neque  Epicureomm 
studium  voluptatis  neque  Hobbesii  egoismus  ille  antisocialis  neque 
etiam  caecus  proprii  amoris  instindus  confundi  ullatenus   potesL 

Mirum  non  est  nulla  prorsus  vera  officia  hominis  erga  se 
ipsum  agnosci  ab  iis,  qui  vel  materialismum  sectantur  vel  per- 
sonalem hominis  dignitatem  pantheistice  destruunt,  vel  unicum  et 
supremum  hominis  finem  in  eo  consistere  docent,  ut  iugiter  evol- 
vendo totius  generis  progressum  culturae  subserviat.  Quibus 
omnibus  dudum  refutatis,  ad  eorundem  errorum  singula  absurda 
coronaria  iterum  descendere  merito  dedignamur^. 


*  Adversarìus  i.  a.   est  Schopenh—         T)ie  beiden  Gnmdprobleme  der 
Ethik  tom.  n,   §  5,  confnndens  i  se  amandi  omnibus 


Officia  circa  animam.  —  Circa  intellectum.  37 

'      tL      Porro  vera  hominis  in  hac  terra  degentis  bona,   quamvis 

'  Qunem  bonitatds  rationem  ab  uno  fine  ultimo  ac  bono   abso- 

participent,  non  unius  tamen  generis  sunt,  sed  vel  ad  animam 

id  corpus  proxime  referuntur,  vel  utrique  perficiendo  extrin- 

8  tamquam  media  subserviunt.     Quare  ad  triplex  hoc   genus 

\m  praedictum  ordinati  amoris  principium  applicandum  vi- 

r,  ut,  quae  inde  praecipua  hominis  officia  fluant,  in  specie 

leremus. 

Articulus  2. 

Officia  circa  animam. 

32.  Anima  non  solum  per  se  potior  personae  humanae  pars  est, 
toti  insuper  homini  ad  finem  et  verum  suum  bonum  dirigendo 
fioapte  natura  praesidere  debet.  Omnia  igitur  bona,  quae  homo 
circa  animam  sibi  ipsi  velie  debet,  ut  ordinato  amori  erga  se 
ipsom  satisfaciat,  ad  hoc  reducuntur,  ut  anima  tum  in  se  tum 
in  relatione  sua  ad  corpus  istius  dignitatis  atque  officii  gradum 
condigne  sustineat.  Eo  autem  spectat  non  solum  sufficiens  et 
homine  digna  evolutio  physica  facultatum  animi,  quatenus  haec 
condicio  est,  ut  ìis  quis  recte  uti  possit,  sed  etiam  rectum,  i.  e. 
fini  ultimo  accommodatum,  earum  exercitium.  Omnes  vero  animi 
faeultates  commode  ad  duas  principales  rediguntur,  ad  facultatem 
intéUedivam  et  voluntatem, 

§  1.     Circa  intellectum. 

33.  ThesiS  V.  Unusquisque  eas  notiones  acquifere  tenetur, 
quae  ad  essentialem  hominis  sapientiam,  i.  e.  ad  ftnem  sibi  a 
creatore  praestitutum  rite  cognoscendum  et  tute  prosequendum^ 
Hecessariae  sunt. 

Probatnr.  Homo  ut  ens  rationale  ad  verum  suum  bonum  et 
ad  finem  sibi  praefixum  non  physice,  sed  moraliter  determinatur, 
i.  e.  ei  propositum  est  se  ipsum  eo  conducere,  non  solum  eundem 
finem  libero  voluntatis  studio  amplectendo  suamque  intentionem 
cum  intentione  creatoris  libere  conformando,  sed  etiam  adhibita 
electione  accommodata  media  assumendo.  Atqui  libera  eiusmodi 
determinatio  praeviam  supponit  cognitionem  tum  finis  tum  me- 


ifflimalibius  commonem  cam  hominis  amore  sui  rationali  et  bene  ordinato,   qui 
Bolus  est  obiectam  officii  nataralis. 


38  Sectìo  I.    Liber  I.    Caput  n.    Articiiliis  2.    §  1. 

dionun.    Ergo  quaDtum  id  ab  hominìs  voluntate  pendet  et 
finis  necessitas  exigit,  in  illam  indagare  tenetur. 

34.        Corollaria.   I.  Quamvis  praedicta  mensnra  cognitìoi 
naturae  praescriptae  prò  omni  homine  constans  et  commoi 
in  concreto  tamen  et  applicata  ad  individuos  homines,  neqiu 
extensive  aequales  in  singulis  obligationes  indudt.     Co 
enim  gradus  unieuique  in  particulari  necessarius  a  vìtae 
ceterìsque  personalibus  adiunctis  dependet 

n.  Acquisitio  cognitionum,  quae  hanc  nec 
praetergrediuntur,  per  se  naturaliter  praecepta 
autem  usque  ad  certuni  gradum  per  se  generatim  e         1 
neque  id  absolute  et  indefinitive,  neque  respecta  omnium  in 
culari.     Perperam   proinde  scientia   .finis  in  se'   (Selbsta 
vocatur,  si  sensu  stricto  intellegitur. 

IO.  Quod  de  obUgatione  acquirendae  cognitionis  dictom  arti 
eadem  proportione  et  iisdem  condicionibus  valet  etìam  de  obligli» 
tiene  animi  facultates  generatim  evolvendi  et  perfidendi;  qnae 
quidem  obligatio,  cum  ad  puerìlem  imprimis  aetatem  et  addo* 
scentiam  referatur,  maxime  ex  parte  eorum  est,  quibus  ea  em 
vi  parentalis  vel  quasi-parentalis  officii  incumbit  —  Non  majps 
proinde  animi  evolutio  atque  cultura  indefinite  spoetata  quam 
scientiae  indefinitum  augmentum  finis  absoluti  rationem  hab^ 

S5.  Soholinn.  Quod  8Ì  quaentur,  quo  OTdine  animi  facultates  evul- 
vendae  sint,  ut  vero  hominìs  bono.  cui  naturaliter  deputantur,  congni» 
subeenriant,  dupifur  orilo  distinguendus  est,  alter  di^ilatis  et  neceesìtaiii^ 
aher  phj^sicio^ims  et  paedagogicus.  Hic  priori  ex  inTerso  reapondeli 
sequens  naturae  processum  ab  infimis  ad  suprema,  a  corp<Mmlibii8  al 
animilibus  ad  spirìtualia  per  gradus  consecutivos  asc^idendo,  in  quonmi 
serie  ntio  ultimum,  quemadmoilum  dignitatis  primum  locum  occupai 
Xulla  alia  facultas  tam  immediate  ad  moralem  hominìs  dìreetioiiem  par» 
onet,  et  ideo  eìus  convenìens  evolutio  prae  ceteris  ad  verum  homims 
bonum  necessaria  eet  Eandem  autem  necesaìtatem  inferiorea  quoque 
polentiae,  ut  imaginatio,  memoria  etc  quaevis  prò  suo  gradu  partici- 
pant,  quatenus  ex  naturae  instituto  diversìmode  Ulìus  mìnisterìo  depu- 
tantur. partim  ut  gradus  phr^ìologice  praerequisitì  ad  eìus  conaturalem 
et  perfectam  evolutionem,  partim  ut  adìutorìa.  quibus  functìo  rationafis 
hominì  tL  e.  eìus  naturae  sen^tivo^pìntuaK^  reddatur  consentanea.  Ai* 
que  in  hac  ìpsa  ordini^  ^v^ychoK^oì  pivportìone  rìte  serranda  eiusque 
gradus  sìagulos  apte  aeuti  accwmnodandi  rwfu  jMwdiiyo^Mw  tmeikodm 


Officia  circa  animam.  —  Circa  voluntatem.  39 

§  2.    Circa  voluntatem. 

ThesiS  TI.     Suam  quisque  Toluntatem  ad  amplecten- 

ordinem  moralem  reddere  expeditam  ac  pronam  ideoque 

illì  in  appetitus  ioferiores  imperium  yindicare  tenetur. 

Probatnr  I.    In  eiusmodi  voluntatis  dispositione  et  imperio 

ms  reetus  naturae  ordo  consistita  quatenus  hic  ad  hominis 

]       lam  interne  recto  ordinandam  pertinet.    Ergo  naturali  officio 

lisque  illi  obstringitur. 

Probatnr  n.    Idem  procul  dubio  medium  necessarìum  est  ad 

ultimum  consequendum  ;  nam  ultimus  hominis  finis  et  summum 

n  eatenus  attingi  potest,  quatenus  voluntatis  tendentia  effi- 

ter  in  illud  dirìgitur.   Atqui  id  nulla  re  magis  impeditur  quam 

inordinato  amore,  quo  voluntas  ad  bona  finita  et  sensibilia  se 

eoDvertit,   indulgendo  nimirum  appetitibus  inferìorìbus  rationali 

imperio  subtractis.    Ergo  .  .  . 

37.      Corollaria. 

I.  Ex  hoc  principio  immediate  fluit  obligatio,  non  tantum 
dedinandi  inuninentia  perìcula  mali  moralis  seu  peccati,  sed  etiam 
acquirendi  et  exercendi  virtutes  morales,  eas  imprimis,  quae  vitiis 
q)ponuntur  prae  ceterìs  rationalem  voluntatem  sua  dignitate  et 
morali  libertate  spoliantibus,  uti  temperantiam,  continentiam,  for- 
titudinem  etc.,  quarum  modum  et  rationem  practicam  docet  ascesis. 

II.  Eo  gravius  quis  ceteris  paribus  circa  voluntatem  in  se 
q»um  peccat,  quo  magis  actu  peccaminoso  voluntas  ab  amore 
sommi  boni  abstrahitur  et  quo  magis  turbatur  ordo  dignitatis 
rationalis  naturae.  Vel  ex  hoc  solo  capite  satis  coUigitur  natu- 
ndem  obligationem ,  qua  omnis  inordinatio  in  re  venerea  libero 
voluntatis  assensu  admissa  prohibetur,  non  posse  non  esse  gra- 
vissimam,  quae  etiam  augetur  ratione  finis  socialis,  quem  lex  pa- 
riter  intendit. 

Notandnm  ad  solvendas  diffionltates. 

38.  Yoluntarìa  sui  abnegatio  atque  odium  sui,  quod  commendat 
ascesis  Christiana,  nequaquam  iuri  naturae  et  ordinato  sui  amori 
contrarium  est,  sed  immo  illum  ipsum  perfectissime  adimplet. 
Quod  enim  respectu  honorum  apparentium,  quibus  hominem  liberat 
potius  quam  privat,  speciem  quandam  odii  prae  se  fert,  verissime 
amor  dicendus  est,  atque  eo  sensu  monemur:  „Qui  odit  animam 
suam  in  hoc  mundo,  in  vitam  aeternam  custodit  eam"  (Io.  12,  25). 


40  Sectio  I.    Liber  I.  Caput  IL    Artioolus  3.    §  1. 

Articulus  3. 

Officia  circa  corpus, 

§  1.     Officia  negativa.     De  autochiria^ 

39.        A  corporalis  organismi  conservatione  ipsa  hominis  vita 
his  terris  cum  omnibus  bonis,   quae  ab  ea  dìmanant,  natoi 
dependet.   Ex  ordinato  igitm*  amore,  quem  homo  sibi  debet,  ( 
dam  etiam  circa  illam  derivari  officia  per  se  manifestum 
vero,  si  primum,  quid  in  ea  re  prohibitum,  quid  licitum       , 
vestigemus,  ea  prae  ceteris  quaestio  occurrit,  utrum  per 
naturcdem  aliquando  fas  esse  possU  homini  suo  voluntaiis  ari 
tnortem  sibi  accersere? 

Non  nova  baec  quaestio,  sed  antiquissima  et  prope  cum  ipso 
humano  genere  infeliciter  lapso  primum  nata  esse  dicenda  est 
Eam  et  natura  omnibus  animantibus  communis  et  positiva  leoL 
divina,  legem  naturae  confirmans,  per  sollenme  illud  praeceptom: 
„Non  occides*",  haud  dubie  negative  resolvit.   Nihilominus  eandem 
quaestionem   ab   antiquissimis  temporibus  inter  homines    iugiter 
resuscitatam  videmus,  et  sin  minus  theoretice,  certe  practice  qaofr* 
annis   ab   innumeris  infelicissime  solutam.     In  individuis   casibiis 
sane   difficile   esset  peculiares  causas  et  varia  psychologica  mo* 
menta   enumerare   ac   definire,    quibus   obcaecati   tot  miseri  ad 
facinus  tam  atrox  in  se  committendum  perducantur.    At  vero, 
qui  historice  tristia  haec  in  societate  humana  phaenomena  eomm- 
que  relativam  frequentiam  apud  varias  gentes  et  per  varias  telila 
porum  perìodos  prosecuti  sunt,   negare  non  possunt  eo   magiB 
generatim  bomines,  ceterìs  parìbus,  ad  infelix  eiusmodi  desperar 
tionis  consilium  inclinari  atque  perduci,  quo  minus  in  se  religionk 


>  Vide  5.  TTkWH.,  S.  theol.  2,  2,  q.  64,  a.  5.  Lessius  1.  e.  L  2,  e  », 
dub.  6.  De  Lugo,  De  iustitia  et  iure  disp.  10,  sect  1.  —  De  eadem  re  reoea- 
tius  complures  monographiae  prodierunt,  quae  praesertim  historice  et  statifltiee 
hanc  materiam  plus  minusve  copiose  illustraut.  Ita  inter  alias  :  Th.  G.  Masatykf 
Der  Selbetmord,  als  sociale  Massenerscheinung  der  modernen  CÌYÌlisation.  Wìm, 
1881.  Morsetti,  Il  suicidio.  Saggio  di  statistica  morale  comparata.  Milano  1879; 
idem  opus  germanice  (textu  modificato)  editum:  Der  Selbstmord,  ein  fi[apltel 
ans  der  Moralstatistìk.  Leipzig  1881.  (Àuctor  intendit  ,fulcire  modemum  deter- 
minismum*.)  Li^e,  Du  suicide.  Stati  ]ue,  médecine,  histoire  et  légisUtioii. 
Paris  1856.  Lego^,  Le  suicide  anci  et  deme.  Paris  1881.  M.  Inhafer, 
Der  Selbstmord.  Eine  histortsch  -  d<  u  icbe  Abhandlung.  Augsburg  1886. 
JT.  A.    Geiger,   Der   Selbstmord  kl  Alterthum.    Augsburg    1888. 

L.  Friedlieb,  Die  Selbstmordmanie  m  (       U  mi.   Warzburg  1877. 


Officia  circa  corpus.  —  Officia  negaiàva.    De  autochiria.  41 

ofuium  admìserint  et  quo  impensius,  abdicata  moralis  dìgnitatis 

itvì      futurae  ìmmortalis  conscientia ,  sensuum  fruitionibus  vel 

atum  fluctìbus  immersi  vixerìnt.     Et  fortasse  ex  hac  ipsa 

H      num  ratione  explicandum   est  factmn  lugubre,  quod  glo- 

huius  aetatìs  culturam  passim  comitatur,   et  quo  constat 

fere   proportione  numerum  victimarum  istius  morbi    so- 

àalis  augeri,  qua  loco  institutionis  religiosae  naturalisticam  ani- 

norum  culturam  in  societate  praevalere  contigerit^. 

ThesiS  YH.  Autochiria  proprie  dieta  tamquam  intrin- 
la  legi  naturali  repug^at. 

Praenotanda.    Autochiria   proprie   dieta   definiri   potest: 

i       ;  et  proprio  voluntatis  motu  suscepta  sui  ipsius  ocdsio.   Dicitur 

occisio  :  aliud  nempe  omm'no  est  vitam  non  servare,  aliud 

I      mere.    Quotiescumque  actus  ab'quis  ex  natura  sua  pro- 

xime  et  exclusive  vel  saltem  ex  intentione  agentis  ad  vitam  de- 

m  dirigitur,  directae  et  proprie  dictae  occisionis  rationem 

Si  vero  actus  quispiam,   ex  quo  quidem  mors  necessario 

or,  tamen  simul  ad  aliquid  aliud  efficiendum  ex  natura  sua 

I  solum  ex  intentione  vel  irrationabili  protestatione  agentis, 

ob  accidentia  quaedam  aut  sequelas  ex  morte  ipsa  exspec- 

is)  ordinatur,   talis  actus,  seclusa  mortis  intentione,   solum 

I        a  et  improprie  dictam   occisionem   constituit.    In  priore 

vi      destruitur,  in  altero  non  servatur  ;  in  ilio  mors  infertur, 

in  hoc  permittitur.    Haec  distinctio  Inter  diredum  et  indirectum, 

in  rebus  moralibus  gravissima,   eo  accuratius  hic  notanda  est, 

qaod  non  solum  ad  praesentem,  sed  ad  plures  alias  similes  quae- 

stiones  pertinet,   quae  deinceps  tractandae  sunt  (cf.  P.  I,  n.  85 

et  198  sq.).   Dicitur  porro  :  proprio  voluntatis  motu  suscepta  ;  itaque 

autochiriam  proprie  dictam  ille  etiam  non  committeret,   qui  ex 

voluntate  Dei  certo  sibi  manifestata  se  in  mortem  daret. 

Probatur  I.  Autochiria  proprie  dieta  semper  et  intrinsece 
violationem  continet  supremi  dominii  Dei;  ergo  intrinsece  mala 
et  iUicita  est. 

Prob.  ante  e.  Qui  suo  arbitrio  sibi  mortem  infert,  verum 
actum  dominii  exercet  a)  in  propriam  suam  personam,  quam  (prò 

'  Cf.  LehmhuM,  Selbstmord  und  Irreligiositllt  (Stimmen  aus  Maria-Laach 
un  [1882] ,  524  sqq.)  ;  Der  Selbstmord  und  die  Misshandlmig  der  Statistik 
(ibid.  p.  345  sqq.),  continens  censuram  in  specie  operis  Moraélli  supra  nominati 
oùisqne  destmctivae  tendentiae. 


42  Sectdo  I.    Liber  I.    Caput  IL    Articulus  8.    §  1. 

sua  in  corpore  exsistentia)  destruit  ;  b)  in  frudus  morales  ei 
exsistentiae  personalis,  a  cuius  duratione  pendet  modus  et  g 
cooperationis  eius  ad  Dei  glorìam  et  benevolos  conditoris  fi 
implendos,  et  cui  ipse  arbitrarium  terminum  figit.  —  Ad  é 
enim   rei   dominum  proprie  dictum  pertinet  eam  prò  libitu 
sumere  atque  destruere,   vel  eam  onmi  deinceps  conaturali 
et  fructifieationi  ita  substrahere,  ut  ipsum  possibilitatis  eius  f 
damentum  tollat.  —  Atqui  circa  utrumque  ius  domimi  excl 
et  essentialiter  soli  Dea  competit,  et  quidem: 

1.  Circa  personam  hominis.    Ad  conceptum  omnis  dono 
pertinet,  ut  dominus  de  re   tamquam  sua  in  usus  proprìos 
ponere  legitime  possit.   lam  vero  haec  condicio  respectu  hom 
nulli  alteri  subiecto  iuris  convenire  potest  nisi  soli  Deo,  qui  i 
hominis  conditor  ita  et  eius  finis  est,  et  cui  proinde  persona 
mana  secundum  totum  suum  esse  essentialiter  et  absolute  sul 
natur.    Homo  autem  cum  non  sit  «finis  in  se**,  neque       i  i 
dominium  habere  potest,  sed  earum  tantum  rerum,  q 
media  subordinantur,  et  quarum  ipse  proprius  finis 

2.  Circa  eius  fructus  morales.  Id  iam  ex  dominio  circa  ] 
sonam  aperte  sequitur  ;  nam  etiam  hic  valet  commune  iuris  axio: 
Res  fructificat  domino.     Quamvis  enim  de  vero  et  proprie  d 
emolumento   Dei   ex  hominis   vita  percipiendo   sermo   esse 
possit,  omni  tamen  Uomini  eo  ipso,  quod  a  Deo  ad  ipsius  glor 
cum  certis  mediis  huic  fini  accommodatis  et  insuper  cum  elij 
libertate  conditus  est,  certa  aliqua  praestatio  ex  divino  iure 
cumbit,   qua  unusquisque  prò  suo  statu  suaque  individuali  i 
dicione  ad  sanctissimam  illam  creatoris  intentionem  libere  ( 
currat  necesse  est,  et  quidem  eo  modo  eaque  temporis  mei 
quam  domini  beneplacitum  ac  providentia  sibi  praestituerit.  H 
igitur  praestationis  mensuram  per  vitae  terminum  definire  ad  < 
solum  spectat,  cuius  proprium  ius  est  ipsam  praestationem  exig 

Unde  merito  condudimus  omnem  hominem,  qui  Dei  inii 
vitam  abicit,  eo  ipso  supremum  Dei  dominium  sibi  arroga 
violare,  quo  nihil  magis  recto  ordini  contrarium  esse  potest. 

Et  vero  huius  argumenti  vis  vel  ipsos  gentiles  philosof 
minime  latuit.  Ita  iam  Socrates^  disserit:  ,Id  mihi,  o  Cebes,  n 
dici  videtur,  Deum  quidem  curam  habere  nostri  ;  nos  vero  homi 
unam  quandam  ex  possessionibus  esse  deormn.    Nonne  ìgitoi 


*  Apud  Platonem  in  Phaed.  e.  6,  p.  62. 


Officia  circa  corpus.  —  Officia  negativa.    De  autochiria.  43 

si  quod  ex  mancipiis  tuis  se  ìpsum  perimeret,  irascereris  illì, 

ìA  ]        iatem  haberes,  et  poena  quadam  afficeres?*'  Notum  est 

ìrae  quoque  simile  effatum,   quo  nemini  dicebat  fas  esse 

summi  imperatoris,  id  est  Dei,  de  praesidio,  de  statione 

lì      decedere,   ut  refert  Cicero^.  —  Quod  si  insuper  ad  causas 

mus,'  quibus  homo  plerumque  ad  facinus  istud  tam  atrox 

tur,   ad   hanc  iniuriam  Deo  irrogatam  illa  etiam  accedit, 

suicida  Dei  pravidentiam ,  bonitatem  et  misericordiam  ipso 

blasphemat. 

obatnr  n.  Autochiria  ordinato  amori,  quem  homo  ex  lege 
I     I  sibi  ipsi  debet,  intrinseco  repugnat.    Ergo  numquam  non 
1      a 

Prob.  ante  e.     1.  Verum  et  essentiale  bonum  hominis  in 
vita  in  morali  ordine  constanter  prosequendo  consistit,  in  quo 
um  divinae  providentiae  consilium  et  via  adipiscendae  bea- 
ti     lis  et  palaestra  meritorum  prò  futura  retributione  sita  est. 
i  '     0,  qui  sponte  vitam  destruit,  ipsum  subiectum  activitatis 
lis  et  meritoriae  toUendo,  omnem  ulteriorem  huius  boni  co- 
1  ac  possibilitatem  sibi  inimica  manu  adimit. 
2.  Quantopere  haec  impia  in  se  ipsum  crudelitas  toti  naturae 
ini  atque  adeo  legi  naturae  repugnet,  ipse  quoque  sui  censor- 
ii stimulus  mortisque  horror  comprobat,   quem  creator  omni 
vi      i  naturaliter  inditum  voluit. 

Probatnr  HI.  Quemadmodum  universus  orde  moralis,  ita  in 
specie  orde  socialis  lege  naturali  sancitur.  Atqui  autochiria  proprie 
dieta  ex  natura  sua  huic  ordini  contradicit.  Ergo  intrinseco 
mala  est. 

Prob.  min.  Omnis  homo  secundum  suam  individualem  ex- 
sistentiam  non  per  se  vel  suo  arbitrio,  sed  per  supremum  generis 
homani  auctorem  ac  gubematorem  humanae  societati  tamquam 
actuale  et  activxim  membrum  inseritur  eique  certis  et  concretis 
vinculis  atque  officiis  obstringitur ,  quibus  proinde  suo  arbitrio 
derogare  sino  iniuria  in  societatem  non  potest.  lam  vero  quis- 
qids  proprio  voluntatis  motu  e  societate  humana  decedit,  omnia 
haec  officia  contemnit,  charitatis  et  iustitiae  vincula  disrumpit, 
et  quibus  solario,  utilitati,  aedificationi  esse  deberet,  dolori,  exitio, 
horrori  et  scandalo  est.    Ergo  autochiria  ex  natura  sua  societati 


>  De  senednite  20. 


44  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  II.    Articolns  8.    §  1. 

iniurìosa  est  et  sociali  ordini  repugnat.    Ideo  enim  Flato 
tamquam  crimen  sociale  publica  ignominia  notarì  voloit,  sta 
ut  suicidae  extra  urbem  in  loco  deserto  sino  epitaphio  i 
derentur  potius  quam  sepelirentur  ^    Aristoteles  vero  de  ii 
inhonestate  suicidii,  qua  per  se  naturae  rationali  et  Deo  iniu 
sit,  adeo  nil  ipse  dubitat  neque  ab  ullo  sano  philosopho  di 
posse  existimat,   ut  hac  quaestione  omissa  potius  inquirat, 
ratione  omnis,  qui  se  ipsum  interficiat,  insuper  iniuriose  i 
semet  ipsum  et  societatem,   Concludit  eandem  actionem  de< 
ignaviam  viro  forti  indignam,   simulque  iniustitiam  et  e 
societatem  2. 

41.         CoPOllaria.     I.    Direda    quoque  proprii   corporis 
naturcUiter  Ulicita  est.     Quamquam  enim  non  omnimo      a  ai 
chiriae  malitiam  in  se  comprehendit,  eam  tamen  maiore  m 
gradu  participat.  Nam  corporis  membra  eorumque  integri 
eidem  dominio  subsunt,  cui  ipsa  persona  humana,  ad  quam  e 
stituendam  organico  concurrunt.    Neque  impedit,  quod  il 
quam  partes  toti  homini  subordinantur  atque  in  eius  1 

tantur.     Etenim  hic  usus  mìnime  illimitatus,  sed  admodum 
strictus  homini  conceditur,  nec  proinde  veri  dominii,  sed  p 
cuiusdam  commodati  rationem  dénotat.   Singula  videlicet 
tamquam  operandi  instrumenta  non  extrinsecus  hominis  ar 
assumpta,  neque  simpliciter  eius  libertati  concessa,  8<      a 
ditore  ad  determinatas   organicas  functiones   naturcUi  ord 
iniuncta  et  substantialiter  unita  sunt.   linde  ea  tantum  1<     1 
de  iis  suo  iure  disponere  potest,  ut  hac  sua  naturali        ma 
non  priventur,  sed  maneant  corpori  unita  et  suis  organids  fi 
tionibus  accommodata. 

U.  Ille  etiam  autochiriae  reus  censendus  est,  qui  actìoneB 
non  quidem  de  se  lethiferas,  sed  tamen  mortem  accelerantes  com 
hac  intentione  committit. 

in.  Quoniam  in  communi  ordine  providentiali  potestas  vìtae 
et  mortis  nomini  privato  committitur,  exceptio  ab  hac  lege  num- 
quam  quacumque  de  causa  praesumi  potest,  sed  prò  singulis  ca* 
sibus   certo   et   supematurali   Dei   interventu   constare   deberet. 


'  De  reali  usu  huius  poenae  apud  Graecos  vide  Leop,  SchmitU,  Etiiik  dm 
alten  Griechen  II  (Berol.  1882),  104  et  441. 

«  Eth.  Nic.  1.  3.  e.  9—11;  1.  5,  e.  11;  Eth.  Eudem.  L  8,  e.  L  —  Ct 
praeterea  quae  habet  Cicero  in  Somnio  Scipionis  1.  3  et  Tose  qnaest  L  1, 


Officia  circa  corpus.  —  Officia  negativa.    De  autochiria.  45 

fepterea  nec  aerumnae  graves  nec  servitus  nec  egestas  nec  con- 
ia scelerum  et  poenitentiae  studium  nec  metus  amittendae 
citiae    aut    supernae   beatitudinìs   desiderìum   legìtima   ratio 
nmendae  eiusmodi  licentiae  umquam  esse  possunt^. 

Notanda  ad  solvendas  diffioultates. 

12.        1.  De  trìbus  argumentis,  quibus  ad  thesin  probandam  usi 
n.    s,  hic  notasse  iuvat,  quamvis  singula  obiectivam  suam  vim 
di  habeant,  inter  se  tamen  comparata  aliquatenus  gradu 
miversalis  efficacìae  diflferre.   Prae  ceteris  namque  primum  argu- 
lun  ita  per  se  absoluti  et  invicti  roboris  est,   ut  prò  qua- 
ique  hypothesi  nullum  piane  eflfugium  admittat.   Cetera  autem, 
ime  tertium,  suapte  natura  eiusmodi  sunt,  quae  multo  facilius 
ì  apparentibus  rationibus  oflfuscari  potius  quam  infirmari 
it,    undique   scilicet   confictis   possibilibus   rerum   adiunctis, 
(         aliquando  ab  illa  conclusione  exceptio  rationabiliter  ad- 
i  posse  videatur.   Quam  ob  rem  nonnulli  graves  quidem  auc- 
8,  ut  de  Lugo^,  soli  primo  argumento  vim  absolute  validam 
cte  demonstrativam  inesse   existimarunt.    Yerum   quidquid 
sive  ceteris  argumentis  nomen  propriae  demonstrationis  sive 
tee     ntis  gravissimae  confirmationis  trìbui  quis  maluerit,    ipsi 
tati,   quae  in  thesi  asseritur,   nil  detrahitur.     Omne  profecto 
n,  quod  ex  bis  solis  follasse  minus  dare  et  efficaciter  ali- 
indo  vinci  posse  videretur,  simplici  recursu  ad  primariam  pro- 
0    m  prò   eo,   qui  theismum  saltem  profitetur,   peremptorie 

dtur. 
2.  Ita  inter  recentiores  philosophos  etiam  Paulsen  ^,  qui  multis 
rationibus  suicidium,  saltem  generatim,  a  qualitate  criminis  mo- 
ndis  excusare  conatur,  ante  omnia  ad  certa  theismi  principia 
remittendus  est.  Mirum  non  est  secundum  principia  ethica  a 
monismo  informata  ei  aliam  denique  conclusionem  non  patere  nisi 
hanc  negativam:  „suo  quidem  iudicio  fieri  non  posse,  ut  actio, 
qua  quis  libera  voluntate  vitae  finem  imponit,  in  quibuscumque 
drcumstantiis  tamquam  laesio  officii  moralis  construatur/ 


'  Sic  erravlt  Cicero  (Tnsc.  quaest.  1.  1,  e.  30)  excosans  vel  laudans 
Boicidiimi  Catonis  alionunque,  eo  quod  nutnm  Dei  secuti  sint,  qui  per  rerum 
erentom  iostam  causam  ipsis  dederit. 

'  De  iustitia  et  iure  disp.  10,  sect.  1.  3—8. 

'  System  der  Ethik  II  (1894),  101  sqq. 


46  Seetio  L    Liber  I.    Caput  II.    Articnliis  8.    §  1. 

3.  Ridicola  est  ratio,   quam  Hume  (De  suicidio 
talitate)  contra  pnmam  probationem  a£ferre  non  era       nt: 
ipsom  occìdere  repugnaret  absoluto  dominio  Dei  in  vitam 
iUidtnm  similiter  dicendom  esset  avertere   a  nobis  qao 
vitae  perìcolum  a  caosis  physicis  nobis  impendens,  v.  g.       n 
qui  ex  alto  in  caput  nostrum  casurus  videtur  (!).     Id  ^      ì 
omnibus  licitum  babetur.     Besponsum  continet  th<        seq 

4.  De  virìs  quìbusdam  ac  mulieribus  sanctis,  (        spi 
in  mortem  irruisse  historia  sacra  et  ecclesiastica  e 
explicationem  tradit  S.  Augustinus  \  docens,  tales  ho  tu 
Deum,  si  hoc  fecerint  non  humanitus  decepti,  S4     divini 
nec  sceleste  nec  errantes  sed  oboedientes  fedsse,  sicut  de 
sone  aliud  nobis  fas  non  sit  credere. 

5.  Etiamsi  per  solam  philosophiam  non  omnino  certum 
(id  quod  tamen  saltem  supposita  revelatìone  ex  ratioms 
lumine  firmari  posse  ostendimus:  P.  I,  n.   75  sqq.)   post 
vitam  nullum  homini  virtutis  exercitium  superesse  neque  ul 
augendae   moralis   perfectionis    copiam,    quemadmodum  li 
contra  philosophicum  probandi  modum  potius  quam  a        i  ti 
obiiciunt,  —  nihilominus  autochiria  neque  a  gravi  inordina 
contra  amorem,  quem  homo  sibi  ipsì  debet,  neque  ab       u 
Deum  eximeretur.   Semper  enim  certum  manet  suicidam,  < 

in  se  est,  virtutis  exercitium  sibi  deinceps  reddere  imp 

6.  Qui  vel  solius  illius  argumenti,  quod  primo  loco  p      lì 
vim  rite  perspexerit,   facili  opera  sescenta  sophismata         or 
quae   magna   part«   e   fontibus   antiquis   petita^  a  rei  ìoiìl 
pseudophilosophis  iterimi  atque  iterum  circumferuntur.  Huc         r 
alia   pertinent   dieta  huius  modi:   Fortis   animi            fa 
segniter  exspoctaro,  sei!  illi  obWam  ire  '  ;  —  pruden  m 

»  Quwet  49  in  ludic«  (Locut  l.  7Ì.  —  Cf.  De  dr.  Dei  L  1,  e  21; 
5.  lusHn.,  ApoL  li.  e.  4, 

'  Inter  Anttqnos  pniecipai  defensores  antociiìrìaa  ennt  stoici  et  epicuraL 
Pne  celerò  antem  ^^ni^ni  in  ep.  5$  et  70  nberem  et  edjunniiiie  Yvlgumm 
fontem  sophìstìcAram  r«tì«>num  reliquìt.  quibns  prò  certis  ritae  «dimiclis  aai- 
càdiiim  commendar^t  Et  in  ep.  quidem  58  senibos.  in  ep.  70  geoantàm  Ulad 
licitiun  esatte  probarv  conatur. 

*  Scilicet  ìd  ipeum.  quod  cum  clarùeimìs  antìquìoribus  phikw<^is  Ari- 
McUtf*  (Eth.  Nic.  I.  a,  e.  U,  «d.  B.  1116,  a.  12Ì  snmmam  ignaròm  ease  doenit 

aiÀÀOP   àuÀoù'    a«i«««  /^  n»  ^t:»/ttv  t«  ìxìkoìhu  —  Ct  5.  Tlboai.  L  e.  a.  5 
ad  5,    &  ^1^.,  De  cìt.  IW  i    i     c  22-2Ì.    OpportoM  ipse  £  JL 


OMcia  circa  corpus.  —  Officia  affirmativa.  47 

]      um  prae  malore  eligere  ;  —  Deum  miserae  creaturae  irasci  non 

,  quae  malis,  quibus  ferendis  impar  est,  finem  imponat,  ne- 

{  rem  filìo  posse  esse  offensum,  qui  a  regione  dissita  redeat, 

\  e  cum  patre  ;  —  vitam  donum  quoddam  esse,  proinde 

jre  iUud  reddere  donatori;  —  .si  inutile  ministeriis  est  corpus, 

(      ni  oporteat  educere  animum  laborantem?"  —  hominem   so- 

ati  inutilem  et  nocivum  posse  se  aequiparare  putrido  membro, 

abscindere  liceat,  ut  totum  corpus  salvetur;  —  licere  saltem 

]     imere,  ut  imminens  turpiter  vivendi  vel  salutis  aetemae 

idae  periculum  praeveniatur  ^  ;  —  et  alia  similia. 

7.  Ghirurgicae  incisiones  vel  amputationes  membrorum,  quae 

vitam       vandam  adhibentur,  cum  directa  mutilatione  confundi 

del      t.     niis  enim  nihil  aliud  directe  intenditur,  quam  mali 

10  infesti  remotio,  membri  autem,  ceteroquin  iam  corrupti, 

ira  indirecte  permittitur.  Aliud  dicendum,  si  amputatio  ad  finem 

it      um  ac  de  se  extrinsecus  tantum  cum  ea  conexum  susci- 

I        ir,  V.  g.  ad  movendam  hominum  commiserationem  quaestus 

I  aut  ad  se  inhabilem  reddendum  praestationibus  subeundis 

sibi  molestia  ^. 

§  2.     Officia  affirmativa. 

43.  ThesiS  Vili.  Positive  etiam  servare  vitam  et  corporis 
sanitatem,  generatim  tamen  non  mediìs  extraordinariis  aut  quavis 
eondicione,  tenemnr. 

Praenotanda.  Duo  in  propositìone  continentur:  1.  In- 
definite et  generatim  asseritur  exsistentia  praecepti  naturalis  ser- 
Tandi  vitam  etc.  2.  Statuuntur  limites,  intra  quos  eius  obligatio 
restringitur.  Media  extraordinaria  ea  putanda  sunt,  quae  sine 
respective  gravi  inconmiodo  adhiberi  nequeunt.    Ad  haec  assu- 


(Nonvelle  Héloise  III,  22)  annotai  inter  illos  fortissimos  viros,  qni  optimis 
reipnblicae  romanae  temporibus  florerent,  frustra  quaeri  qui,  etsi  incredibili  vitae 
miseria  opprimerentur,  aequum  putaverint  officiorum  onus  per  violentam  mortem 
deponere.  Quare  et  MarHalis  bene  canit:  Rebus  in  adversis  facile  est  con- 
temnere  yitam,  —  Fortiter  ille  agit,  qui  miser  esse  potest. 

'  Bespondet  S,  Aug.,  De  civ.  Dei  1.  1,  e.  25  :  «Quis  ita  desipiat,  ut  dicat, 
iam  none  peccemus,  ne  postea  forte  peccemus,  iam  nunc  perpetremus  homi- 
cidimn,  ne  forte  postea  incidamus  in  adulterium.**  —  Ceterum  nulla  ex  bis 
apparentìbus  rationibus  yim  primi  argumenti,  ut  diximus,  effugere  valet.  Vivere 
in  hoc  corpore  non  solum  Dei  , donum**,  sed  simul  praeceptum  est,  donec  ipsi 
sapientissimo  conditori  yìsum  fuerit  nos  bine  avocare. 

«  CI  S.  Thom.,  B.  tbeol.  2,  2,  q.  65,  a.  1. 


48  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  II.    Articulas  3.    §  2. 

menda  generatìm  seu  per  se  obligatìonem  exsìstere  negatur.  Qo 
enìm  aliquando  contingat  quemquam  in  casa  particulari  hac 
non  exìmìy  id  non  nisi  per  accìdens  et  vi  altiorìs  of&di  e" 

Probatnr  pars  I. 

Vita  et  sanitas  corporis  ex  intentione  creatoris  hanc  d 
tionem  habent,  ut  homo  iis  tamquam  mediis  non  libere 
sed  divìnitus  assignatis  ad  suum  in  bis  terris  finem  comp 
Deumque  glorificandum  utatur;    eademque  media  suapte 
eiusmodi  sunt,  quae  ad  sui  conservationem  cooperatione  p 
ex  parte  hominis  indigeant.     Ergo  in  obligatione  ad  ìllum  1 
pariter  continetur  obligatio  ad  hanc  positivam  cooperation< 
communi  ordine  naturae  necessariam.  Adde  quod  buie  officio 
essentiali  ipso  etiam  naturalis  instinctus  cunctis  viventil] 
ditus  piane  consentit. 

Probatnr  pars  II. 

1.  Praeceptum  servandi  vitam  et  corporis  sanitatem 
est  affirmativum.   Atqui  ex  communi  axiomate:  j,Praecepta  a 
mativa  non  obligant  semper  et  prò  semper*"  (P.  I,  n.  234), 
minatim  tum  per  se  non  urgere  censenda  sunt,  cum  ser     i 
queunt  absque  respective  gravi  incommodo,  i.  e.  tali,   qu 
comparatione  ad  finem  praecepti  seu  bonum  ab  eo  intenti 
tionabilem  proportionem    excedit.     Nulla   quippe  legis  obli    ; 
ultra  intentionem  legislatoris  se  extendere  potest;  banc  aut 
esse  mentem  legislatoris  etiam  naturalis  in  praedicto  casu  » 
dum  rectam  rationem  legitime  existimatur.    Ergo  .  .  . 

2.  Vita  et  corporis  sanitas  non  alio  fine  nobis  dantur,  quani 
ut  iis  vede,  ad  virtutìs  nimirum  exercitium  Deique  gloriam,  utamiir. 
Atqui  rectus  hic  usus  non  raro  ex  natura  rei  vel  sanitatis  ae 
virium  corporis  praematuram  absumptionem,  vel  subeundum  mortb 
discrimen  vel  certum  etiam  vitae  sacrificium  inevitabili  condirìone 
annexum  habet.  Ergo  sunt  casus,  in  quibus  ad  vitam  vel  cor- 
poris valetudinem  positive  servandam  non  solum  non  obligamori 
sed  immo,  ut  eam  neglegamus,  i.  e.  eius  iacturam  permittamuSi 
aut  consulitur  aut  praescribitur. 

3.  Probatnr  etiam  ex  absurdis,  quae  ex  sententia  contraria 
sequerentur.  Nam  praeterquam  quod  intenta  semper  conservandi 
corporis  cura  intolerabile  homini  onus  atque  ipsa  morte  durios  impo- 
neret,  omnes  etiam  altiores  vitae  fines  absorberet  ac  nobiliorìs  aniini 
conatus,  e  quibus  et  privata  et  publica  salus  pendet,  restringeret 


Officia  circa  corpus.  —  Officia  affirmativa.  49 

Gorollaria.   I.  Vi  huius  praecepti  non  solum  mala  et  peri- 

i  vìtae  imminentia  mediis  saltem  ordinarìis  propulsare,   sed 

1  actns,  qui  mortem  afferunt  vel  accelerante  licet  ex  natura 

proxìme  ad  aliud  ordinentur,  omittere  tenemur,  nisi  gravis 

[  ]    lesta  causa  urgeat.    Quapropter  eidem  praecepto  contraria 

tum  temeritas  in   adeundis  vìtae  periculis  ex  inani  osten- 

)  aut  ob  fines  ludicros  vel  nullius  fere  utilitatis,  tum  vitia, 

itatem  vitamque  paulatim  destruunt,  quo  plus  minusve 

oitae  passiones  pertinent.    Quamvis  enim   homo   per   haec 

mortem  directe  non  intendat,   indirecte  tamen  cuiusdam 

ehiriae  reus  est,  quod  vitae  destructionem  sine  legitima  causa 

;tat. 

n.  Certo  etiam  mortis  periculo  sese  exponere  aliquando  prò 

adiunctis  vel  licitum  vel  consultum  vel   etiam  praeceptum 

pò       :  licet  nempe,  quoties  respective  gravis  causa  subsistit 

im  permittendi;  consulitur,  ubi  agitur  de  bono  altiere  et 

ntae  c(        vatione  maiore;  praecipitur,  quoties  vita  servari  vel 

d      in        declinari  nequit  absque  laesione  praecepti  natu- 

n(    itivi,  vel  afiirmativi  quidem  sed  vel  per  se  vel  per  ad- 

.  praevalentis. 

ni.  Gorporis  etiam  castigatio  et  austeritates ,  quas  exemplo 
ili  (Rom.  7,  23)  homines  christianae  perfectionis  studiosi 
fine  suscipiunt,  ut  efficacius  frenum  sensualibus  inclinationibus 
il  it,  quo  et  a  peccandi  periculis  remotiores,  Deo  autem  con- 
ioDctio:  et  ad  bona  spiritualia  abundantius  pereipienda  ex- 
peditiores  efficiantur,  non  solum  licitae  (secluso  tamen  inordinato 
excessu),  sed  etiam  laudabiles  censendae  sunt,  tametsi  forte  per 
eas  corporis  vires  aliquatenus  atterantur,  aut  etiam  vitam  inde 
aliquantulum  abbreviari  praevideatur.  Immo  prò  adiunctis  per- 
sonarum  ac  temporum  eiusmodi  media  respectu  finis  ultimi  etiam 
necessaria  esse  possunt.  Molles  vero  illi  philosophi,  qui  ista  vel 
severe  condemnant  vel  suis  irrisionibus  prosequuntur,  in  vitandi 
sont,  ut  hanc  suam  humanitatem  exerceant  potius  in  re  multo 
magis  obvia  et  longe  graviori.  Videant  nimirum,  quid  de  iis 
piane  innumeris  hominibus  sentiendum  sit,  qui  vel  ad  sublevan- 
dam  vitae  indigentiam  vel  augendi  temporalis  lucri  gratia  non 
dubitant  diu  noctuque  gravissimis  laboribus  se  mancipare,  sub- 
terraneas  divitias  perquirentes  communi  hac  luce  et  aere  se  pri- 
vare, quotidianis  vitae  periculis  se  obiicere,  certe  autem  de  notabili 
annonun  numero  illam  abbreviare? 

Meyer,  Ins  naturale.  U.  4 


50  Seetio  L    Liber  I.   Caput  II.    Articaliia  4. 

Artieiilns  4. 

Officia  circa  bona  status  extemi. 

45.  Hoc  nomine  vulgo  eam  classem  honorum  ii 
minia  comprehendunt ,    quae   nullam  quidem  personae  i 

se  spectatae  partem  neque  essentialem  neque   integralem 
stituunt,  attamen  arctìssimo  morali  vinculo,  tamquam  i 
vel  media  extrinsecus  subordinata,   eidem  conectuntur 
extrinsecus  adhaerent.    Huc  imprimis  referri  solent  honor, 
tas  externa,  open.    His  nimirum  externis  praesidiis  homin 
sociali  sua  natura  et  destinatione ,  generatim  omnes, 
omnes  eodem  modo  et  gradu,  indigent,  ut  finem  sibì  in 
praestitutum  rite  adimpleant.    In  eo  enim  iuventur 
modo  aliorum  benigno  de  se  iudicio   et  commendatio     , 
rerum  aliqua  copia,  de  quibus  in  usus  suos  disponere  ' 
opibus  in  sensu  strictae  et  stabilis  proprietatis  hic  no 
mus),  et  praesertim  libera  facultate  vires  suas  exerce    i,  xA 
fectionem  suam  Deique  obsequium  actionibus  suis  expedite 
sequantur.    Verum  cum  de  iisdem  singillatim  inferius   a 
sit,  ubi  hominis  iura  in  iìs   fundata   examinantur,   hoc   k 
nerale  statuisse  principìum  suffìciet,   unde  facile  prò  varia  ' 
condicione  atque  adiunctis  unusquisque  colligere  possit,  q 
quanta  officia  circa  procurationem  et  conservationem  hu 
neris  honorum  sibi  incumbant,   ut  ordinato  sui  amori 

46.  ThesiS  IX.     Bona  status  externi  in  ti  < 
tenemor,  in  quantum  ad  finem  moralem  huius  vitae 
sani;  praeter  hunc  respectum  ad  moralitatem  vero  a 
statum  externum  prosperitatem  quaerere  non  obi'            ,  : 
generatim  nobilius  est  eam  neglegere  K 

Probatnr  pars  I  (obligationem  affirmans). 

Speciali  aliqua  probatione  hoc  minime  indiget,  cum  simplex 
applicalo  sit  certissimi  illius  principii:  «Qui  tenetur  ad  finem, 
tenetur  etiam  ad  media  necessaria."  ^ 


1  Cf.  S.  Tham,,  C.  geni.  1.  3,  e.  133:    ,In  tantum  igitur  divitiae   l 
8unt,  in  quantum  proficiunt  ad  usum  virtutis.    Si  vero  iste  modus  exc< 
ut  impediatur  usua  virtutis,  non  iara  inter  bona  computandae  sunt,  sed 
mala.    Unde  accidit  quibusdam  bonum  esse  habere   divitias,  qui   iìs  u 
ad  virtntes;   quibusdam   vero  malum   est  eas  babere,  qui  per  eaa  a  vi 
retrahuntur,   vel  nimia  sollicitudine  vel  nimia  affecUone  ad  ipaas  vel  t 


Officia  circa  bona  status  externi.  51 

Probatnr  pars  II  (obligationem  negative  limìtans). 

Nulla  exstat  obligatio  nisi  ad  ea,  quae  necessarìam  conexio- 

habent  sive  proximam  sive  remotam   cum  fine  ultimo  (cf. 

\  I,  n.  226).    Atqui  prosperìtas  in  bonis   status  externi   sita, 

;en      nullara  habet  medii  necessarii  rationem  ad  hunc  finem, 

e.  1     certum  aliquod  o£&cium  morale  implendum,  praedicta  ne- 

ia  conexione  caret,   et  est  aliquid  de  se  piane  indifferens. 

0  ad  eam  obligatio  induci  non  potest  (cf.  ibid.  n.  75  sqq.). 

Probatnr  pars  m  (^generatim  nobilius  etc.''). 

Nulla  ex  parte  hominis  morali  perfectioni  maiora  obstacula 

;      cula  imminent  quam  ex  abundantia   honorum,    extemae 

atìs  et  bonorum  fortunae,  et  praeterea  ad  haec  inordinate 

nda    homo  iam  toto  vitiatae   naturae  pendere  inclinatur. 

itqui  nobilius   est   etiam  remota   peccandi   pericula   evitare   et 

enire  frenaque  naturae  appetitibus  iniicere,   etiam  ubi  abs- 

a  praescripta  non  est.   Ergo  tum  ut  peccati  pericula  certius 

iamus,  tum  ut  fortiter  naturae  vitiatae  propensìones  vinca- 

nobilius  est  ultra   quam   ad  officia  implenda  necesse  est 

extemum  vitae  statum  prosperum  non  quaerere. 

47.        Soholimn.   Atque  ita  evangelica  etiam  Consilia  cum  sana  philo- 

ia  tam  parum  pugnant,  ut  potius  cum  ea  perfecte  consentiant.    Sed 

dum  Ghristi  Consilia  per  se  praecepta  non  sunt,  ita  longe  abest, 

ot  ea,  quae  quidam  per  se  non  praescripta,  immo  et  generatim  minus 
perfecta  dicuntnr,  eadem  per  se  mala  et  illicita  declareraus.  Tum  autem 
sane  eiusmodi  extemae  prosperitatis  studium  ad  malura  deflectit,  cum 
Tel  per  se  inordinatnm  est,  vel  inordinato  modo  exercetur,  atque  ita  non 
aokmi  necessaria  conexione  cum  fine  ultimo  caret,  sed  vel  positive  ad 
fines  virtntis  exercitio  adversos,  vel  saltem  nullo  utilitatis  respectu  illi 
sobordinatos  dirigìtur. 

Caput  UI. 

De  officiis  hominum  mutuis  inter  se. 

48.  Omissis  officiis  hypotheticis,  quae  in  peculiaribus  sociali- 
bus  nexibus  fundantur,  de  iis  tantum  hic  agimus,  quae  per  ipsam 
naturam  hominis  specificam  determinantur ,  atque  omnibus  homi- 
nibus  communia  sunt,  quare  et  absoluta  dicuntnr.    Haec  duplìcis 


mentis  elatione  ex  iis  consurgente.  .  .  Et  hoc  est  commune  omnibus  exterio- 
rìboa,  qoia  in  tantum  bona  sunt,  in  quantum  profìciunt  ad  virtutem,  non 
aotem  secnndnm  se  ipsa/ 

4* 


52  Seotìo  I.    Liber  I.    Caput  III.    Articalns  1. 

generis  distìnguuntur ,  mere  ethica  (officia  carìtatis)  et  t 
(officia  iustitiae).  Quamquam  enim  completa  carìtas  etian: 
tiam  tamquam  sui  gradum  maxime  essentialem  comprehei 
a  fortiorì  supponit,  in  particularì  tamen  dantur  officia  erga 
mum,  quae  ethica  tantum  seu  caritatis,  non  autem  iurìdica 
sed  non  vice  versa  officia  iurìdica  seu  iustitiae,  quae  non 
sint  ethica  vel  non  aliquo  modo  in  generali  carìtatis  ; 
contenta.  Ab  hoc  ultimo  igitur  exordium  facimus,  ut  in 
officia  praesertim  iustitiae  specialius  consideranda  descen< 
simul  cum  iurìbus,  quibus  eadem  ut  proximo  suo  funda 
respondent. 

Articnlns  1. 

De  generali  officio  amoris  erga  proximum, 

49.  Quemadmodum  amor  bene  ordinatus  sui  ipsius  coi 
principium  est,  unde  omnia  hominis  erga  se  ipsum  officia 
vantur  (n.  29),  ita  etiam  amor  erga  alios  homines  caput  e 
ciorum,   quibus  homines  erga  se  invicem  obstringuntur; 
quam  officia  illa,  quae  iurìdica  dicuntur,  sub  eo  praecise  n 
quo  iurìdica  sunt,  ex  hoc  solo  fonte  derìvarì  non  possunt, 
praedefìnitis  iurìbus  dignosci  debent.    Hic  amor  autem  ut 
natus  et  verus  sit,  parìter  ex  vera  aliorum  aestimatione  tai 
intellectuali  suo  fundamento  proficiscatur  necesse  est  (n.  30). 
est,   quod  amor  proximi  bene  ordinatus  ac  rationalibus  i 
fundatus,  ut  ab  amore,  qui  solum  sensuali  affectu  suadetv 
distinguatur,  peculiarì  vocabulo  caritas  nuncupatur,  quai 
strìctiore  sensu  haec  vox  ad  solum  amorem  Dei  et  proximi 
naturalem  restringitur.   Atque  ita  quidem  ratio  philosophì 
praecepto  Chrìsti  Domini  piane  consentit,  docens: 

50.  TII681S  X»   Tenetnr  homo  amare  proximum  t 
se  ipsum. 

Praenotanda.  Particula  «sieut'  hoc  loco  non  es 
aequationem  secundum  intensitatem  seu  quantitatem,  sed 
secundum  directionem  et  formale  motivum  amoris.  Itaqc 
naturae  praeceptum  nequaquam  contradicit  axiomati  :  ^Amo 
ordinatus  incipit  ab  ego.*  Et  vero,  ut  S.  Thomas^  docet:  , 
unusquisque  se  ipsum  amat  quam   alium,    quia  sibi  unus 


"  S,  2%om.,  S.  theol.  1.  2,  q.  27,  a.  3. 


De  generali  officio  amoris  erga  proximum.  53 

in        alteri  vero  in  similitudine  alicuius  formae."   Et  alibi: 

0  hominis  ad  se  ipsum  est  sicut  exemplar  dilectionis,  quae 

ir  ad  alterum.   Sed  exemplar  potius  est  quam  exemplatmn/  ^ 

nr.    Amor  proximo  debitus  proportionatur  aestimationi, 

ex  recto  naturae   ordine  illi  debemus.    Atqui  in  proximo 

)      ac  in  nobis  ipsis  naturae  dignitatem,  eandem  illi  feli- 

Q  atque  altissimam  destinationem  a  Deo  communi  omnium 

)re  ac  fine  ultimo  propositam  cognoscimus,  proinde  parem 

is  illi  aestimationem  deferendam  recta  ratio  exigit.    Ergo 

[  amare  quoque  similiter  ac  nos  ipsos,  i.  e.  sincere  illi  bene 

le  sicut  nobis  ipsis,  debemus. 

Adde,  quod  buie  naturali  praecepto  ipso  etiam  naturae  in- 

consentit.    Videlicet,  ut  observat  S.  Thomas:   „Ex  hoc, 

aliqui  duo  sunt  similes,  quasi  habentes  unam  formam,  sunt 

unmodo  unum  in  forma  illa,  sicut  duo  homines  sunt  unum 

e  humanitatis.    Et  ideo  affectus  unius  tendit  in  alterum 

in  unum  sibi,  et  vult  ei  bonum  sicut  et  sibi."  ^ 

Gorollaria.    I.  A  communi  amore,   quo  unusquisque  alios 
amare  tenetur,  etiam  inimicus  licite  non  excluditur,  quia 
hoc,   quod  inimicus   sit,   non   cessat  esse  humanae  naturae 
iceps  3. 

n.  Si  quidem  amor  hominis  bene  ordinatus  erga  se  ipsum 
esse  debet  amoris  aliis  hominibus  exhibendi,   patet  hunc 


>  8  Tham.,  S.  theoL  2,  2,  q.  26,  a.  4;  cf.  q.  25,  a.  4. 

«  Ibid.  1,  2,  q.  27,  a.  3. 

'  Ibid.  2,   2,   q.  25,   a.  8:    .Dilectio   inimicomm  triplici  ter  potest  con- 

ri.  Uno  qnidem  modo,  nt  inimici  diligantor,  in  quantum  snnt  inimici; 
hoc  est  perrersum  et  cantati  repngnans,  quia  hoc  est  diligere  malum 
ilterìns.  Alio  modo  potest  accipi  dilectio  inimicorum,  quantum  ad  naturam, 
nd  in  universali;  et  sic  dilectio  inimicorum  est  de  necessitate  caritatis,  ut 
sdUcet  aliquis  diligens  Deum  et  proximum  ab  illa  generalitate  dilectionis 
proximi  inimicos  suos  non  ezcludat.  Tertio  modo  potest  considerari  dilectio 
inimicorum  in  speciali,  ut  scilicet  aliquis  in  speciali  moveatur  motu  dilec- 
tionis ad  inimicum;  et  istud  non  est  de  necessitate  caritatis  absolute, 
^a  nec  etiam  moveri  motu  dilectionis  in  speciali  ad  quoslibet  homines  singu- 
larìter  est  de  necessitate  caritatis,  quia  hoc  esset  impossibile.  Est  tamen  de 
necessitate  caritatis  secundum  praeparationem  aninu,  ut  scilicet  homo  habeat 
animum  paratura  ad  hoc,  quod  in  singulari  inimicum  diligeret,  si  necessitas 
oceurreret.  Sed  quod  absque  articulo  neceasitatis  homo  etiam  hoc  actu  im- 
pieat,  ut  diligat  inimicum  propter  Deum,  hoc  pertinet  ad  perfectionem  ca- 
ritatis.* 


54  Sectìo  I.    Liber  I.    Caput  III.    Artìcalus  1. 

quoque  eatenus  bene  ordinatum  dici  posse,  quatenus  form 
cum  ilio  consentita  nec  proin  quivis  benevolentiae  aut  incli 
sensus  virtus  caritatis  censenda  est. 

ni.    Quamquam  omnes  homines  praecise  qua  talea 
amandi  sunt,  servandus  est  tamen  aliquis  ordo  amoris      • 
ficentiae,   quatenus  homines  secundum  individualem  dive 
considerantur.    Fundamentum  autem  huius  ordinis  aliud  non 
quam  ipsius  amorìs,  nimirum  simUitudo,  quae  quo  magis  ad 
tatem  et  identitatem  accedit,    eo  potior  amoris  ratio  est. 
generatim  in  hoc  ordine  gradu   potiores   habendi  sunt  qui 
peculiaribus  unionis  titulis  sunt  propinquiores.  «Sed",  ut  < 
S,  Thomas^,  „propinquitas  unius  hominis  ad  alium  potc      ai 
secundum  diversa,  in  quibus  sibi  ad  invicem  homin       coi 
cant,  ut  consanguinei  in  naturali   communicatione ,   c<    n^ 
civili,  fideles  in  spirituali,  et  sic  de  aliis.    Et  secundum  di^ 
coniunctiones  sunt  diversimode  diversa  beneficia  dispensanda; 
unicuique  est  magis   exhibendum  beneficium  pertinens  ad 
rem,  secundum  quam  est  magis  nobis  coniunctus,  simplid 
quendo.    Tamen  hoc  potest  variari  secundum  diversitatem  1 
rum  et  temporum  et  negotiorum.   Nam  in  aliquo  casu  est 
subveniendum  extraneo,  puta  si  sit  in  extrema  necessitate, 
etiam  patri  non  tantam  necessitatem  patienti.*^ 

52.         Soholinin.    £x  dictis  facile  colligitur  omnia  of6    i  h<         b 
soluta  erga  proximum  cum  officiis  erga  se  ipsum  ]      se  ]  a 

sive  considerantur  negativa,  quibus  omne  genus  h  i  vel  ] 

vel  boni  cuiuspiam  aliorum  naturaliter  prohibetur  ;  sive  a^  a, 

efficax  etiam  benevolentia  seu  positiva  identidem  amo       obseqi 
beneficentiae    opera    praecipiuntur.    Propterea   atri  ha        o 

ofticia  duplici  iUa  regula,  quae  vulgo  quasi  per  ex*  , 

turae*  audit,  comprehendi  solent:  Quod  tibi  fieri  non  '     ,  alt  fai 

—  et:  Quod  tibi  vis  fieri,  alteri  facias.  Nihilomin      non  omn 
tiendum  videtur  iis  auctoribus,   qui  non   separai       de  ol 
erga  so  et  erga  alios ,   sed  promiscue  de  utrìsqae  agendum  • 
mani.     Id  recte  quidem,   si  illa  ergo  alios  officia  excipias,  q 
solum  merae  caritatis,  sed  et  iustitiae  ordinem  respiciant,  quo 
negativa  pertinente  quemadmodum  omnia  officia  iurìdica,  sin  minos  f< 
c«rte  rv  ipsa  ad  negativa  reduci  posaont.    £o  videlicet  officia   in 
a  n^liquis  etiam  quoad  tractandi  methodum  diffénmt,  quod,  etai 
in  uno  eod<Mnque  principio  reductivo,  generali  amoris  praecepto,    * 

»  S.  tht^J.  1\  .\  q,  81.  n.  8:  cf.  ibìd.  q.  26, 


De  officiis  mutuis  circa  bona  animi.  —  Circa  bona  inteUectas.         55 

t,  suuin  tamen  proprìmn  principiam  dedactìvom,  iuris  ordini  ac- 

I      reqainmt.  —  Itaque  ne  eadem  bis  agamus,  omittimus  hoc 

de        o  erga  proxìmum  singillatim  dicere,  qnae  officiis  hominis 

se  sub  omni  respecta  analoga  sunt,  et  reliquum  huius  capitis  trac- 

1  ad  ea  sola  restringimas ,   quae  aliqaem  iustitiae  respectmn  prae 

int  yel  admìxtiun  habent. 

Artlcnlus  2. 

De  officiis  mutuis  circa  bona  animi. 

§  1.    Circa   bona   intellectus. 

Huc  imprimis  mutuum  officium  veracitatis  referendum  est. 
^     ium  enim  ac  vitale  bonum  intellectus  nostri  veritas  est,  in 
vel  augmentum  vel  detrimentum  et  privationem  mutuum 
n  commercium  multipliciter  influere  potest.   Officium  vera- 
fi  partim  negativum  partim  affirmativum  est;  qua  negativum 
mendacium  vetat,  qua  affirmativum  certis  in  adiunctis  etiam 
reritatem  aperire  seu  non   celare  praecipit.    Utrumque  aliquam 
*ationem  postulat;   qua  praemissa  veracitatis  relatio   ad 
(m  strictae  iustitiae  paucis  examinanda  erit. 

A.  De  mendado. 

Mendacium  definiri  solet:  locutio  deliberata  contra  mentem  ; 

e  per  se  non  ventati  logicae  seu  conformitati  signorum  cum 
Te      lificanda,  sed  ventati  morali  seu  conformitati  signorum  cum 

ìi  sensis  opponitur. 

Pro  diverso  fine  seu  eflfectu  externo,  ad  quem  mendacium 
dirìgitur,  distinguitur  perniciosum,  officiosum,  iocosum,  Pernicio^ 
9um  dicitur,  quod  in  aliorum  detrimentum  vergit  ab  errore  in  se 
spectato  distinctum  ;  officiosum,  quod  ad  utilitatem  qualemcumque 
vel  declinandae  alicuius  difficultatis  causa  committitur  (Nothliige)  ; 
iocosum,  quod  solum  delectationis  gratia  adhibetur.  —  Quod  si 
locutio  contra  mentem  non  verbis,  sed  actione  verborum  vices 
gerente  constat,  simulatio  vocatur,  quae  proin  recto  etiam  men- 
dacium reale  dici  potest.  Cum  hac  confundi  non  debet  dissimu- 
lano, quae  est  omissio  signorum,  quibus  sensa  mentis  produntur; 
proinde  a  siraulatione  non  secus  discrepat  ac  reticentia  seu 
omissio  verborum,  quibus  alteri  quicquam  significaretur ,  a  locu- 
tione  mendaci. 


56  Bectìo  L    Liber  I.    Caput  ni.    Articoliis  2.    §  1. 

In  reprobando  mendacio  tamquam  in  se  malo  ca     S.  j 
stino  ^  universa  post  ipsum  scientia  moralis  christia 
novatores  saeculi  XVI  unanimis  consenserat.  Post  L        i 
(qui  ipse  iam  urgentis  necessitatis  vel  utilitatìs  causa  exc 
ab  illa  regula  admisisse  legitur)  praeeunte  quidem,  etsi  timide 
bue,  H.  Grotto^ j  inter  protestantes  complures  iuris  naturalis  d 
res^  veteris  sententiae  rigorem  mitigare  ac  «humanae  del 
raagis  accommodare  susceperunt.    Id  vero,  intacta  manente 
naturali,  qua  orane  mendacium  prohibetur,  strictiore  aliqua 
tatione  ipsius  conceptus  mendacii  proprie  dicti  opportune  ob 
posse    existimabant.     Itaque    omne    quidem    verum    meo 
semper  illicitum  esse  fatentes,   inventa  tamen  nova  d      i 
inter  mendacium  proprie  dictum  et  fcUsiloquium  latius  a< 
periculo  plenas  huius  moralis  principii  exceptiones  statueruni  ) 
nominis  mendacium  hi  auctores  eam  tantum  locutionem  e 
mentem  esse  volunt,   quae  iuri  aut  bono  cUiorum  repugnd; 
pliciter  autem   effatum  contra  mentem,  etsi   deliberatum, 
loquium  appellant,  nec  per  se  illicitum  arbitrantur,  quot 
nec  ius  habent  nos  interrogandi  nec  damnum  aliquod  ex 
falsitate  patiuntur.   linde  alii  rite  inferunt  falsiloquium,  quo 
grave  malum  aut  a  se  aut  ab  aliis  avertere  possit,  etiam  a 
naturali  praoceptum  esse.  lUorum  fere  vestigia  deinceps  rec< 
quoque  scriptores  acatholici,   ubi  de  re  morali  agunt,   vìx 
communiter  sequi  solent*. 

Sed  qui  genuinam  atque  formalem  mendacii  rationem  at 
tius  consideraverit,  facile  intelleget,  quantum  haec  doctr 
quo  hypothesis  a  ventate  declinet.     Nihil  equidem  im       it, 
minus  quis,  si  ita  libuerìt,   mendacium  a  falsiloquio  e       bj     k, 
at   vero   bis   vocibus   ne   aliena  piane   significatio   su 

>  Knchirìd.  e.  18  et  22.  —  Prolixius  autem  de  hac  re  i  in 

do  mendacio  ad  Conaentium  et  libro  centra  mendacium.  Cf.      canm 
oontrovorsianim  V,  20. 

*  IV  iure  belli  ac  paci»  1.  3,  e.  1,  §  10  sqq. 

•  Ita  ìntor  alice  ruftndorf.  De  iure  nat,  et  geni  L  4,  e.  1;  (rronoete 
in  Adnot.  ad  Orotium  :  ^m.  df  Ooovti,  Introd.  ad  Grot  diaaert  12,  §  521  et  750. 

«  Cf.  inter  alìoa:  et  WHit,  CbrisU.  Sittenlehre  ITI,  126.  MarhmnAe,  Bjwiùtm 
der  theolo^ÌM^hcn  Moral  p.  451  aqq.  Mttritn^en  u^pÌM^pus*  protestanticiis  Sm- 
landìae  in  UaniaK  We  cbrwU.  Ktbik  li  (ed.  1879»,  245  aqq.  —  Magia  etìiM 
Kuo  n^fert^ndì  qui  longìua  a  poaitira  chrtstiaDa  fide  disaìdoit,  ot  G,  r.  GiafftM^ 
Orunditt^  der  Metal  (1883^  p.  lt>S:  H*.  ^yumdi,  Kthik  (1892)  p.  546;  FmOwm, 
S\»tem  der  Kthik  II  v^^^^^.  I^*  «Sq* 


De  offioiis  matuis  circa  bona  animi.  —  Circa  bona  intellectus.         57 

le  vera  enim  non  alia  inter  mendacium  et  falsiloquium  diver- 

itas  snbsistìt,  quam  ea,  qua  mendacium  formale  a  materiali  di- 

igoìmus,  eo  videlicet,  quo  quis  falsum,  quod  verum  bona  fide 

.t,  enuntiat.  Atque  ita  omnino  tenendum  est  quod  monet 

LBj     CU8  Doctor  dicens:  ^Mendacium  non  solum  habet  rationem 

ati  ex  damno,  quod  infertur  proximo,  sed  ex  sua  inordina- 

).*^    Quo  sensu  ponitur: 

1      iSlS  XI.     Omnis  deliberata  centra  mentem  locutio 
[  contraria  est. 

Probatnr  I.     Ex  eo,  quod  rejrugnat  naturae  rationali.     Recto 
et  bine  legi  naturali  contrarium  est  quidquid  formaliter 
li  naturae  contradidt.    Atqui  id  de  omni  contra  mentem 
)De  dicendum  est.    Ergo  .  .  . 

Prob.  min.    Rationalis  natura  tota  quanta,  quemadmodum 

m  Yoluntatem  in  bonum,  ita  secundum  intellectum  eiusque 

.tionem  tum  ìntemam  tum  extemam  seu  locutionem  in  verum 

i     liter  dirìgitur,  in  quo  etiam  ultimus  eius  finis  et  essen- 

perfectio  demum  completur,  et  in  ea  ipsa  destinatione  na- 

hominis  dignitas  consistit.    Atqui  nil  magis  buie  formali 

rationalis    directioni    contradicit    quam    locutio    contra 

1       m;    cum    enim    sermo    suapte    natura   sit   complementum 

un  extemum  operationis  intellectualis  intemae,  essentialiter 

quoque  huius  destinationem  participat,  ac  proinde  eo  ipso,  quod 

deliberate  fàlsum  enuntiat,  deliberate  quoque  aliquid,   quod 

rationali  formaliter  adversatur,  amplectitur. 

Probatnr  IL  Ex  eo,  quod  repugnat  naturae  divinae.  Quid- 
quid  naturae  hominis  rationali  formaliter  repugnat,  divinae  quoque 
naturae  contrarium  et  iniuriosum  est;  etenim  humana  natura 
praecise  ut  rationalis  Dei  imaginem  prae  se  fert,  unde  oritur 
obUgatio  hanc  Dei  similitudinem ,  quantum  a  voluntate  nostra 
pendet,  reverendi  atque  servandi,  i.  e.  saltem  positivum  dissensum 
com  divino  exemplari  non  admittendi.  Atqui  ex  praemonstratis 
mendacium  naturae  rationali  formaliter  contradicit.  Ergo  et  di- 
vinae naturae  iniuriosum  et  illicitum  est^. 


«  8.  theol.  2,  2,  q.  110,  a.  3  ad  4;  cf.  ibid.  a.  1.  Lesaius  1.  e.  1.  2,  e.  47, 
dab.  6.    De  lAtgo,  De  fide  disp.  4,  soci  4  et  5. 

'  Hinc  est,  qnod  et  graecis  pbilosophis  (ut  bene  ostendit  L,  Schmidt, 
Ethik  der  Oriechen  II,  403  sqq.)  nulla  alia  ratio  reprobandi  mendacium  magis 


58  S^ctio  I.    Liber  I.    Caput  lU.    Articiilas  2.    §  1. 

Probatnr  m.    Ex  eo,  quod  ratUmali  dignitati  proximi 
iuriosa.    Locutio  contra  mentem  etsi  non  semper  ad 
alìquod  ab  errore  distinctum,  semper  tamen  et  per  se 
rendam  mentì  aliorum  falsitatem  tendit,  etìam  tum,  ubi 
effectìve  non  recipitur.    Atqui  id  non   minus  digni     i 
proxìmorum  ac  reverentìae  illi  debitae  contrarium  <      q 
ipsius,  qui  falsitatem  enuntìat,  quia  veritas  esseniiale 
creaturae  bonum  est,  eique  falsitas  prò  vero  suggesta  fon 
opponitur.    Ergo  etiam  sub  hoc  respectu  mendacium  ra 
ordini  contradicit. 

Probatnr  IV.     Ex  eo,  quod  socialis  vitae  se  i  f 

Illud  certe  legi  naturali  contrarium  esse  praesum*    Imn       , 
si  permissum  foret,  socialis  vitae  securìtatem  sub^         et.   I 
si  falsiloquium  in  sensu  adversariorum  liceret,  de  hac  securi 
actum  esset. 

Prob.  min.  Vitae  socialis  eiusque  securitatìs  necessariiisa 
fundamentum  est  fides  et  fiducia  mutua.  lam  vero  buie  non  Bohat^ 
mendacii  perniciosi  ac  damniferì,  sed  cuiuscumque  falsiloquii  eo^ 
honestatio  adversatur.  Hoc  enim  dato  iam  quisque  iudex  conr- 
stituitur  de  sufficientia  rationis,  qua  sibi  licitum  sit  alterum  fallere* 
Quantae  autem  bine  suspiciones  in  omni  hominum  consortìo  etiam 
inter  honestos  ac  probos  suscitarentur,  nemo  est  qui  non  aentìit. 

Conflnnatnr  denique   1.   ex  perfecta   congruentìa  r     9f 
conclusionis  cum  praecepto  legis  divinae  positivae  in  sacris  I 
identidem  inculcato  tam  Veteris  quam  Novi  Testamenti,  q 
alicuius  exceptionis  mentio  fiat^;   2.   ex  communi  illa        i 
conscientìae  voce,   qua  omni  tempore  optimi  quique  i         stcii 
in  se  spectatum  tamquam  viro  honesto  indignum  conc      i      i      \ 


obvia  et  universaliter  valida  apparebat,  qnam  eins  intema  turpUudo,  oppoaitA 
pulchritudini  veracitatis.  Sicnt  per  hanc  hominem  diis  similem,  ita  per  illam 
disaimilem  fieri  ac  propterea  a  propria  homana  dignitate  excidere  intellegebant 
Unde  Pifihagoras  interrogatns ,  quandonam  homines  agendo  diis  se  aasiiiiilaiit» 
respondisse  dicitur:  «quando  veritatem  loqnnntur*.  Hnc  parìter  pertinet  quod 
AristoUlea  Eth.  Nic.  1.  4,  e.  8,  ed.  B,  1124  b,  27—30  de  viro  magnammo  diett 

>  Vide  Lev.  19,  11.  Ps.  5,  7.  Prov.  13,  5;  80,  8.  Sap.  1,  11.  EccL  7,  14. 
Epb.  4,  25.    Col.  3,  9. 

'  Qaod  nibilominas  nonnulli  ex  veterìbus  philosophis,  ceteroquin  aanio- 
ribus,  ut  Socrates  eiuaque  discipuli  Plato  et  Xenophon  necnon  alicubi  Cioeio, 
immo  ex  scriptorìbua  quoque  ecclesiaaticis  aliqui,  ut  Origenea,  Theodoretna, 
Theopbylactus,  alii,  mendacium  non  tam  absol^t»  -  iiaciimque  adiunetis 


De  officiis  mutnis  circa  bona  animi.  —  Circa  bona  intellectns.         59 

vel  illì  ipsi,   qui  ob  gravissimas  extrinsecas  rationes,  v.  g. 

grave  damnum  avertendum,  mendacii  usum  absolute  prohibere 

ELudent,  id  humanae  quidem   ,  debilitati''    concedendum  esse 

mant,  quamquam  de  ea  erubescendi  ratio  maneat^. 

i6.       Corollaria.    I.  A  culpa  mendacii,  utpote  intrìnsece  mali, 

parvitas  materiae  excusare  potest. 

n.  Inordinatio  mendacii  alia  relationem  hominis  ad  se  ipsum, 

dia  ad  proximum  respicit.    Illa  essentialis  et  omni  deliberatae 

centra  mentem  communis  est  ;  altera  prò  gravitate  damni 

7el  iniuriae,  quam  proximo  infert ,  varios  gradus  malitiae  habet. 

m.  Quod  de  mendacio  dictum  est,  de  positiva  quoque  simu- 

le  valet,  quatenus  verae  locutioni  centra  mentem  aequiparari 


I 


Notanda  ad  solvendas  diffioultates. 


1.  Eo  ipso,  quod  mendacii  malitia  non  ex  damno  tantum, 

infert,  sed  imprimis  ex  interna  sua  inordinatione  repetenda 

patet  nulla  emolumenti  sive  privati  sive  publici  considera- 

t      illud  lidtum  fieri  posse.    Non  sunt  enim  facienda  mala,  ut 

t  bona. 

2.  Quod  si  obiicitur  Sacram  Scripturam  noqnulla  falsilequia 

ifesta  referre  nec  tamen  reprehendere ,  primo  quidem  posi- 

tivuin  divinum  eloquium  opponimus:    „0s,  quod  mentitur,  occidit 

animam**    (Sap.   1,   11).    Deinde   cum   S,   Angustino   dicendum: 

,Haec  quando  in  Scrìpturìs  sanctis  legimus,  non  ideo,  quia  facta 

credimus,  etiam  facienda  credamus,  ne  violemus  praecepta,  dum 

prohibitom  declarare  ausi  sunt,  inde  potissimum  explicatur,  quod  illi  minus 
intimam  naturam  mendacii  quam  gravissimas  casuisticas  difficultates  conside- 
rarent,  quae  ex  absoluta  prohibitione  certis  in  circumstantiis  prò  conscientia 
bonomm  oriinrae  essent.  Yeterum  testimonia  in  utramque  partem  refert  Gro- 
tius  1.  e. ,  inter  quae  eminet  dictum  Aristotelis  cum  recta  ratione  consentiens  : 
gPer  9e  mendacium  turpe  atque  vituperabile,  veritas  pulchra  ac  laudabilis*  — 
xa^  alno  àè  rò  /ikv  <peòdog  ^auXov  xal  t/fsxróv^  tò  ff  dXrjMg  xaXòv  xal  èTraiueTÓu 
(Eth.  Nic.  1.  4,  e.  13,  ed.  B.  1127  a,  28);  de  iisdem  cf.  L,  Schmidt,  Ethik  der 
ahen  Griechen  U,  403  sqq. 

'  Ita  MarUnaen,  Die  christl.  Ethik  II,  264:  ,Wenn  wir  also  behaupten, 
dass  in  gewissen  schwierigen  FftUen  eine  ,Unwahrheit  aus  Noth'  Platz  greifen 
kSnne,  welche  um  der  menschlichen  Schwachheit  wilien  zu  gestatten  sei  und 
imter  den  gegebenen  Yerh&ltnissen  berechtigt  und  pflichtmftssig  heissen  dUrfe  : 
80  kdnnen  wir  auf  der  andem  Seite  nicht  umhin  einzurftumen,  dass  in  einer 
jeden  derartigen  Unwahrheit  etwas  von  Stinde,  ja  etwas  ist,  was  der  Entschul- 
dignng  und  der  Yergebung  bedarf.* 


(50  Sectìo  L    Liber  L    Caput  m.    Articaliu  2.    §  1. 

passim  sectamur  esempla.  '  ^    Ceterum  inter  illa  falsQoquia 
plora  sunt,  quae  vel  ambigue  dictis  annumerari  p^ 
ex  ignorantia  invincibili  et  bona  fide  patrata  si      , 
formali  vacant,  vel  in  sua  conexione  cum  tota  sac: 
rarum  oeconomia  propheticum  ac  mysticum  momem     i  oc 
3.   Perperam   quoque   ad   hoc   ratiocinium   quia   coni 
dicens:  «abstinere  a  falsiloquio  ceterum  piane  innoziOy 
grave  imminens  perìculum  averti  possit,  esse  actum  vìrt 
roicae;  talem   autem  lege  generali  a  quovìs  homìne  ei" 
posse*.     Hanc  enim  indulgentiam  affirmativum  quìdem  o 
aliquando  patitur,  numquam  vero  officium  naturale  negati 


B.  De  afBmatm  TvnoUiif 

58.  Praeceptutn  veritatis  manifestandae ,  utpote  afiSrmativi 
non  omni  casu,  sed  suppositis  tantum  certìs  adiunctis  obligat, 
scilicet  cum  alteri  verìtatis  a  nobis  exquirendae  speciale  i  , 
ubi  verìtatis  positiva  manifestatio  necessaria  est  ad  aliud 
certum  atque  urgens  officium  adimplendum.  Quin  inuno  sae^ 
cariiatis  d   iustUiae  praecepto  ad  cdandam  veriiatem  gravi 
obligamur. 

59.  In  bac  ipsa  sociali  necessitate  ius  arcani  fundator,   < 
nobis  facultatem  legitimam  concedit  secreta  quaedam  occul 
et  ab  aliis  exigendi,  ut  eadem,  si  forte  cognoverint,  pai     r  co 
tent,  nisi  altius  officium  intervenerit.  Quae  obligatio  g     i     ei        , 
1.  si  contractus  vel  apertus  vel  tacitus,  qualis  v.  g.  <        i 
fidentialis  consilii  petitio,  accesserit;  2.  si  secreti  cognitio 
aliqua,  v.  g.  minis,  violentia,  furtim  ablata  vel  rescissa  ey      >la 
extorta  fuerit.  In  iis  igitur  adiunctis  per  se  non  solum  li<       i 
etiam   praecipitur,   ad   celandum   secretum   mediis  idaneis 
honestis  uti.   Inter  huiusmodi  media  falsiloquium  computare 

est  ;  tacere  autem  frequenter  ad  illum  finem  minime  conducit,  i 
proditioni  secreti  vix  non  aequivalet.  Hinc  non  solum  iustituiei 
sed  vitae  socialis  etiam  interest  quaestio:  num  aliae  praetereft 
celandae  verìtatis  industriae  et  quales  licite  adhiberì  possint,  ubi 
eiusmodi  necessitas  urget?  Tales  plerumque  ab  auctoribus  non 
minus  religione  quam  doctrina  praestantibus  recenseri  solent  :  dia* 
simulatio,  ambigua  locutio  seu  aequivocatio ,  necnon  (certa  posita 
condicione)  restrictio. 


'  Lib.  contrft  mendaciam  o.  9 


De  oMciis  muttiis  circa  bona  animi.  —  Circa  bona  intellectus.         Ql 

Ynlgo  notum  est,  quantis  calumniis  et  odiosis  interpretatio- 

liaec  catholicoruin  theologorum  doctrina  moralis  per  haere- 

potissimuin  hypocrìsin  ac  deinceps  per  docilem   multorum 

itiam  a  saeculo  obruta  fuerit  et  ad  praesentes  usque   dies 

ìt  obruatur,  quasi  illa  artificiose  veracitatis  officium  eludere 

Is     convicia  interim  eo  minus  nos  movere  debent,  quod 

bo  in    Togare  licet,  qua  fronte  ii  ipsi,  qui  mendacium  oM- 

:         I    tum  declarare  nil  dubitant,  eos  tamquam  veritatis  minus 

I    ;    re  audeant,  qui  soli  nullum  deliberatum  falsiloquium 

docenty  ac  propterea  aliunde  honesta  media  disqui- 

,  quibus  urgente  necessitate  citra  mendacium  ius  et  officium 

ircani  servari  possit? 

Dissimulcttionem  per  se  inhonestam  non  esse  ac  proin  ob 
9      rationes  licite  vel  etiam  laudabiliter  adhiberi  posse  vel 
ex  obligatione  aliquando  debere,  ex  iis,  quae  praedicta  sunt 
(o.  54),  satìs  colligitur. 

Neque  etiam,  ubi  insta  causa  suadetur,  illicitum  censendum 

to  aut  agere  ambigue,  i.  e.  ea  verba  aut  signa  actionesve 
ei  adhibere,  quae  e  sua  natura  et  communi  sensu  non  ad 

i  aignificationem  determinantur,  sed  duas  vel  plures  admit- 
;.  Nam  talis  agendi  modus  neque  ex  parte  eius,  qui  eo  utitur, 

)quium  est,  neque  alios  per  se  in  errorem  inducit.  Non  est 
falsiloquium,  quia,  ut  supponitur,  quod  ille  in  mente  habet,  ob- 
iective  atque  exteme  vere  enuntiat.  Non  per  se  falsum  prò  vero 
suggerii;  nam  dum  ambigue  dictum  vel  significatum  aliorum  atten- 
tionem  in  plures  sensus  distrahit,  id  solum  per  se  et  secundum 
rationabilem  aestimationem  efficit,  ut  in  eorum  mente  verum 
intemoscendi  difficultas  atque  bine  sufficiens  iudicii  suspendendi 
ratio  suppeditetur.  In  hoc  ipso  autem  veri  celatio  consistit,  quam 
qui  intendit  in  praedictis  circumstantiis,  finem  iustum  ac  honestum 
intendit,  et  medio  non  minus  honesto  ac  iusto  utitur.  Quod  si 
alter  hac  occasione  definito  iudicio  erroneum  sensum  temere  arrì- 
piat,  id  per  acddens  evenit  et  legitime  permittìtur  eiusque  im- 
prudentiae  imputandum,  qui  iudicat  ultra  id,  quod  obiediva  dicti 
ratio,  per  se  indefinita,  suadet. 

Ex  eadem  vero  consideratone  liquet  toties  aequivocationem 
iUicitam  esse,  quoties  ipso  finis,  ad  quem  dirigitur,  videlicet  ce- 
lare veritatem,  illicitus  atque  iniustus  est.  Ideo  in  pactis,  foede- 
ribus,  causis  iustitiae,  coram  superiore  et  iudice  legitime  interro- 


62  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  III.    Articulns  2.    §  1.  2. 

gantihus  nefas  est  ambiguitate  uti  ;  lied  vero,  ubi  <ibsefUe  < 
speciali  obligatione,  per  ìUam  aut  malum  avertere  aut  b< 
servare  vel  obtinere  possumus,   ut  v.  g.  in  strategemat 
sedandis  hominum  passionibus,    declinandis  persecutìoni 
aliquando  contingit. 

61.  Bestrictio  distinguitur  mentalis  et  realis  seu  exte^ 
sibilis).   Mentalis  (pure  mentalis)  est  dictum  vel  factu 
praesentibus  adiunctis  ad  unam  significationem  determin    om, 
tantum  si  quidpiam  mente  retentum  adderetur,  menti  confo 
esset.     Haec  a  mendacio  nil  discrepat  et  semper  iUicita  est 

Bestrictio  realis  seu  extema  est  locutio  vel  actio,  coius  ' 
sensus  in  eo,  quod  a  loquente  vel  agente  exteme  manifestataP* 
obiective  exstat,  et  quamvis  aliqua  ambiguitate  involutus  ab  tir' 
tero  tamen  ex  adiunctis  et  signis  extemis  colligi  potest. 
si  rem  spectas,  ad  ambiguam  locutionem  merito  reduci 
atque  iisdem  moralibus  condicionibus  subiacet. 

62.  Et  haec  quidem  theoretice  verissima  sunt,  in  praxi  i 
per  hominum  pravitatem  vel  levitatem  a  periculo  illusionb  a€^ 
pravi  usus  minime  vacant.  Propterea  praeter  cautiones  iam  aOe^ 
gatas  practice  haec  insuper  intuitu  boni  socialis  omnino  B&t^ 
Vanda  sunt: 

1.  Tum  aequi vocatione  tum  restrictione  sensibili  uti     n 
passim  ac  temere  aut  sine  causa  satis  gravi,  habito  i  t 
bonum,  quod  servandum  aut  consequendum,  aut  malom,  quod  n- 
tandum  proponitur.    Alias  enim  ipsam  proximi  deceptio  i 
quis  non  tam  permittere  quam  intendere  censendus  est,  di 
randi  perìculum  illi  subiicit,  quod  sine  omni  suo  inconunodo  vi 
posset.    Praeterea  ipsa  eiusmodi  usus  frequentia  fidem  ac 
ciam,  hominum  societati  tam  necessariam,  non  mediocrìter  ì 
pediret. 

2.  Quo  difficilius  est  prò  rerum  ac  personamm  praesentibas 
adiunctis  ex  vera  ceteroquin  ambiguitate  genuinum  sensum  ootti- 
gere,  eo  graviore  causa  opus  est,  ut  ea  licite  utarìs. 

C.  QiuMfiio  ivrii. 

63.  Utrutn  et  quatenus  mendacium  per  se  iustUiam  vicld  sea 
quatenus  quisque  ius  in  alium  habeat,  ne  dictis  vel  factis  in  et^ 
rorem  ducatur,  quoad  nonnulla  controvertitur.  Gertum  qoidem 
apud  omnes  est  neminem  habere  ius  conatum  ad  veracitaUm  p(h 


Circa  integritatem  et  perfectionem  moralem.  QQ 

,  i.  e.  ut  alii,  quae  noverìnt,  illi  manifestent.   Quaerì  igitur 

tantum  potest,  utrum  saltem  absolutum  ius  habeamus  ad  vera- 

i       negativam,  i.  e.  ut  aliì,  si  nobiscum  agunt,  sincere  et  abs- 

<       1    ione   agant.     Qua   in   re  tres   casus    distinguendi   sunt: 

vel  I      mendacium  praeter  malum  mere  intellectuale  aliud  insuper 

inum  infertur,  vel  non,   vel  etiam  bonum  aliquod   mediante 

)re  praestatur. 

1.  In  primo  casu  dubium  non  est,  quin  ratione  damni  sequentis 
deceptio  sit  iniuriosa. 

2.  Etiam  in  altero  casu,  ubi  error  est  mere  speculativus, 
deceptio  per  se  iniuriam  continere  merito  dicenda  videtur^. 

7um  enim  errorem  alteri  suggerendo,  verum  intellectus  malum 
,  seu  bono  privat,  quod  ipsi  seclusa  fraudo  naturaliter 
3iiiret,  quamquam  illud  per  se  grave  plerumque  non  sit. 

3.  In  tertio  casu  tametsi  mendacium  ratione  boni,  quod  affert, 
lidtum  non  evadit,  iniuriam  tamen  non  continet.   Etenim  qui  hoc 

deceptionem  patitur,   eam  quidem  rationabiliter  improbare 
prout  est  peccatum  centra  virtutem  veracitatis,  non  tamen 
lus  est  contrarium  suo  iuri,  cui  in  bis  adiunctis  cedere  prae- 
jr. 

§  2.    Circa  integritatem  et  perfectionem  moralem. 

6t  Mutuum  hominum  amorem  bene  ordinatum  circa  hoc  prae- 
cipue  genus  honorum  noft  solum  negative,  sed  positivis  etiam 
operibus,  ubi  occasio  se  ofifert  vel  adiuncta  postulant,  exercendum 
esse  satis  per  se  liquei.  Huc  pleraque  illa  officia  pertinent,  quae 
spiritucdis  misericordiae  nomine  vulgo  comprehenduntur.  Et  haec 
qnidem  qua  affirmativa  sunt,  per  se  ad  officia  tantum  ethica  per- 
tinent, quamquam  ratione  muneris  vel  adiunctorum  saepe  etiam 
institiae  obligationem  imponunt. 

His  igitur  omissis  ad  ea  potius  sermonem  restrìngimus,  quae 
m  hac  materia  negativo  praecepto  sive  caritatis  sive  iustitiae 
prohibita  sunt,  et  omnia  damna  integritati  vel  perfectioni  morali 
colpabiliter  illata  complectuntur.    Ea  autem  commode  ad  duos 


*  Ad  contrarium  probandum,  spoetata  natura  sociali  sermonis,  sane  non 
sufficit  ratio,  quam  affert  Cocceii  1.  e.  §  521:  ^Sernio  res  mea  est,  et  lo- 
calo ad  actiones  humanas  pertinet;  quilibet  autem  suarum  actionum  dominus 
est,  ac  de  soia  actionibns  prò  lubitu  disponere  potest.  Hinc  nemo  ius  in  meas 
actiones  et  in  meum  sermonem  [?]  sibi  arrogare  poteste 


64  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  DI.    ArtìcnliiB  2.    §  2 

fontes  reduci  possunt.    Yel  enim  damnum  spirituale  ei  li 

fertur,    1.  subtrahendo  media  necessaria  vel  convenien      ,   q 
moralis  integritatis  conservatio  ac  virtutis  exerciti       de 
tentetur,    vel  2.  positivum  aliquod  virtutis  offendicu     %  Si     « 
dalum  praebendo. 

A.  De  damno  ipirìtoali  per  priYttionem  ilkie. 

65.  Damnum  eiusmodi,  quotiescumque  non  indirecte  et  l 
permittitur,   sed  direde  fi  et  intenditur,  semper  caritatis  o 
maxime  essentiali  et  plerumque  etiam  iuri  adversatur:  m<    > 
congenito  et  inalienabili,  quo  unusquisque  gaudet,  exsist      li 
morale,  quod  tum  certe  contingit,  cum  quis  fraude  vel  vi  i 
salutis  necessario  privatur;  modo  iuri  personalis  libertatis,  i 
nimirum  aliquis  privatur  mediis  virtutis  moralis  e:     i  , 
quae  actu  ius  habet  et  quorum  usu  nullum  alienum  i       < 
Sed  de  iure  libertatis  eiusque  condicionibus  infra  i     >ndi 

B.  De  leandalo. 

66.  Scandalum^  a  S.  Hieronymo  definitur:  „dictum  vel  / 
minus  rectum  praebens  alteri  occasionem  ruinae**  (spirìtuaUs).    ] 
hoc  sensu  scandalum  activum  vulgo  dicitur;  peccatum  vero,  ad 
quod  alter  per  istud  inducitur,  scandalum  passivum  audit.   Poito 
scandalum  aliquis  vel  directe  operatur  vel  tanbua  permiUit.  Illad 
fit,  cum  dictum  vel  factum  ex  natura  sua  ad  peccandom  i 

vel  ex  intentione  eo  dirigitur;  hoc  vero,  cum  tantum  per  ac 
deus,  nempe  ob  aliorum  dispositionem  vel  adiuncta  quaedam 
effectum  producit.     Sunt  enim  actiones  per  se  licitae  vel 
intrinsece  bonae,  quae  nihilominus  aliis  peccandi  periculom  (         « 
possunt.    Quid  in  tali  casu  licitum  seu  a  scandali  activi  i      r 
exemptum,  quid  autem  prohibitum  quidve  consultum  sit,  ex  e 
muni  lege  caritatis,   ex  specialis  officii,  quo  quis  fungitur,  : 
tiene,    et    ex    regulis    prò    imputabilitate    effectus   mali   (P.  I, 
n.  198  sqq.)  datis  iudicandum  erìt. 

Omne  scandalum  vere  ac  proprie  tale  hoc  duplici  maliiia  tn- 
ficUur:  1.  directe  opponitur  officio  caritatis,  quod  iubet  aliis  bonom, 
praesertim  spirituale,  sincere  velie  et  promovere,  graviter  autem 
vetat  illud  corrumpere  aut  minuere  ;  2.  implicitam  vel  explicitam 
voluntatetn  peccati,  cuius  periculo  alter  exponitur,  continet. 

»  S.  Thom,,  S.  theol.  2,  2,  q.  43. 


De  officiis  matnis  circa  yitam  et  integritatem  corporis.  65 

V7.        Utrum  autem  et  quatenus  rìgorosam  insuper  iustitiam  laedat, 
ì      scandali  modo  tum   a  specialibus  personarum   relationibus 
t,    Nimirum 

a)  Iustitiam  laedit  qui  fraude,   dolo,  metu,   vi  et  similibus 
un  peccandi  periculo  exponit.     Unusquisque   enim   ius   habet 

£      ndi;  ne  sino  legitima  ratione  inscius  vel  invitus  eximio  suo 
privetur,   quale  est  longe  abesse  ab  occasione  mali  moralis 
ìk  gaudere  integris  viribus  ad  illud  evitandum. 

b)  Qui  exemplo,  Consilio  et  precibus  ad  peccandum  sollicitat, 
I  loquendo  iustitiam  non  violat,  sed  caritatem  tantum, 
at  1  enim  periculum,  quod  ex  tali  scandali  modo  sibi  im- 
;,  iquivis  cognoscere  et,  si  voluerit,  avertere  potest;  quod  si 
ecerit,  in  suum  damnum  consentire  videtur  et  de  iniuria  con- 

nequit.  —  Ita  quidem  generatim  loquendo.    Sed 

e)  Pro  specialibus  personarum  adiunctis,  videlicet  centra  in- 

et  generatim  eos,  quibus  vd  immatura  aetas  vel  exigua 

jxperientia    vix    ullum    centra   seductorem   praesidium   praebet, 

axemplo  etiam  et  Consilio  vera  iniuria  committi  potest,  praesertim 

a  praeceptoribus ,  parentibus  aliisque ,   quibus  specialis  auctoritas 

innocéntes  data  est. 

Articulus  3. 

De  officiis  mutuis  circa  vitam  et  integritatem  corporis. 

Quae  sub  hoc  respectu  ex  amore  bene  ordinato  unusquisque 
«M  ipsi  debet,  eadem  etiam  ex  amoris  praecepto  vel  negativo 
vel  afiSrmativo  deberi  proximo,  ex  praemonitis  satis  constat.  Ne- 
que  magis  probatione  indiget  omni  homini  ius  congenitum  vitae 
(Ague  integritatis  competere,  ut  adeo  buie  formaliter   adversetur: 

1.  Homicidium  directe  privato  hominis  arbitrio  quomodo- 
camque  patratum  K  Huius  criminis  ille  etiam  reus  est,  qui  alteri 
media  ad  eius  salutem  necessaria  surripit  vel  alio  modo  impedit, 
quominus  salvare  se  valeat.  Homicidio  quoque  annumeratur  ab- 
ortus  et  infantium  expositio,  ubi  haec  cum  periculo  interitus  con- 
iimgitur;  quod  eo  etiam  gravius  est,  quod  illorum  tutela  speciali 
obligatione  parentibus  demandatur,  nec  aliud  illis  se  defendendi 
praesidium  suppetit. 

2.  MutUatio,  vulneratio  et  omne  genus  laesionis  vel  nocumenti, 
quod  corporali  organismo  infertur.  Huc  similiter  illae  etiam  impiae 


>  8.  Tham.,  S.  theol.  2,  2,  q.  64. 
Meyer,  Ina  luitanle.   H. 


66  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  III.    ArtìcnliiB  8. 

artes  spectant,   quae  per  laesìonem  nervorum  ad   óbtxm 
mentis  aciem  vel  ad  tollendum  sanum   usum  facultatum 
suscipiuntur. 

69.        Veruni  si  quidem  neque  de  iure  integritatis  neqne 
iustitia  actionum,  quae  ei  adversantur,  ambigimus,  alia  hic  gra* 
quaestio  movetur,   nimirum:   qua  defensione  vUae  atque  co 
licite  quis  uti  pos»it,   ubi  hoc  cum  pari  alterius  iure  t 
collidere  videatur  ?  Ad  quam  quaestionem  haec  praemittenda 

1.  lus  defensionis  congruae  per  se  cum  omni  stricto  iure 
ceditur  atque  immo  in  eius  conceptu  involvitur  (P.  I,  n.  476 
idemque  per  se  spectatum  et  primitus  eidem  subiecto  ii 
cui  competit  ius  defendendum  (ibid.  n.  481  sqq.). 

2.  Ideo  ius  defensionis,  quod  respondet  iuri  congenito  ii 
tatis  personalis,  per  se  ius  privatum  est  et  singulis  indivia 
turaliter  competit. 

3.  Nihilominus  ex  fine  socialis  ordinis  pariter  natu 
istius  iuris  primario  penes  societatem  sit  oportet,  secundario  ti 
penes  singulos.    Ex  officio  enim  naturali  societas  ad  fin 
atque  tuenda  iura  etiam  personalia   deputatur  ac  proin  pii 
homines  in  idem  officium  suo  arbitrio   exercendum  ex  iure 
prio  nequeunt  se  ingerere,  nisi  secundario,  i.  e.  eatenus  fc 
quatenus  in  casu  urgentis  necessitatis  recursus  ad  auctorita 
publicam  non  pateat. 

4.  Qui  in  urgente  eiusmodi  necessitate  se  ipsum  cent 
iustam  aggressionem  tuetur,   id  non  ex  praesumpta  del<     i 
societatis,  sed  ex  iure  proprio  naturali  agore  dicendus  <     .    Pro 
tali   enim  societas  quasi  non  exsistit,   aliunde  autem  vero  \\ 
gaudet  et  inviolabili,  non  a  societate  accepto,   sed  in  indivi 
natura  fundato;  deficiente  igitur  societate  ipsi  iuris  subiecto  e 
quoque  tutela  ex  iure  proprio  competit.     Quippe  ex  naturae  or- 
dine medium  fini,  non  finis  medio  subordinatur.    Ergo  ius  defen» 
sionis  in  casu  necessitatis  urgentis  (Recht  der  Nothwehr)  mmto 
inter  iura  hominis  naturalia  congenita  seu  connata  numeratur. 

5.  Quotiescumque  id  fieri  potest  excluso  gravi  incommodo  ei 
sino  damno  proximi,  unusquisque  tenetur  eo  iure  uti,  vi  praecepti 
videlicet,  quo  vitam  et  corporis  integritatem  mediis  saltem  ordi- 
nariis  servare  iubemur. 

G.  Quamquam  nil  obstat,  quominus  quis  iustae  etiam  aggres- 
sioni seu  tali,  quae  a  legitima  potestate  procedit,  per  fugam  se 


De  officìis  matuis  circa  vitam  et  integrìtatem  corporis.  67 

}trahat  (suo  enim  iure  utitur),  violentam  tamen  resistentiam 
Hi  opponere  non  licet.    Id  enim  esset  manifestum  ius  violare. 
Qnibns  praemissis  tota  quaestio  ad  solum  casum  aggressionis 
\e  sub  iis  adiundis  reducitur,   quae  innocuam  defensionem 
udunt.    Eo  refertur 

Tli«         XII.   Yiolenta  yitae  defensio,  immo  et  cruenta, 
it,  <  aggressorem  iniustiun,  serrato  „modera- 

ulpatae       elae^^  iure  naturae  licita  est  K 

Praenotanda.    «Moderamen  inculpatae  tutelae'',  quae  vul- 

formula  iuris  est,   eas  ipsas  iustae  defensionis  condiciones 

eomprehendit,  quas  partim  in  praedictis  iam  insinuavimus.  Exigit 

rum,  1.  ut  defensio  violenta  non  nisi  centra  aggressionem  in- 

m  et  actualem  suscepta  sit,  insuper  ad  solum  casum  urgentis 

ctetur  eique  tum  in  se  tum  in  modo  proportionetur  ; 

2.  ut  €     em  proportio ,   quantum  ex  adiunctis  et  prudenti  prae- 

one  licet,  inter  bona,  quae  invasione  perìclitantur,  et  malum 

m      ri  ex  defensione  eventurum  servetur.    Itaque  cruentam  re- 

D      1  tentare  non  licet,   quamdiu  vel  recursus  ad  officiales 

p         t  securitatis  vel  fuga  sine  gravi  incommodo  patet,  ncque 

volnere  feriendus  est  adversarius,  ubi  minae  sufficiunt,  nec  gra- 

vius  sauciandus,  quam  efficacia  defensionis  postulaverit.  Similiter 

generatim  loquendo  moderamen  excedere  dicendus  est  qui  temere 

ad  necem  usque  aggressoris  a  quavis  leviore  corporali  iniuria  se 

defendere  suscipit,  vel  qui  in  defensione  ceteroquin  invasioni  ac- 

commodata  odio  potius  aut  vindictae  cupiditate  ducitur. 

Probatnr  I.  Praedicta  defensio  neque  iuri  neque  officio  ca- 
ritatis  contraria  est.    Ergo  licet. 

Prob.  ante  e.  ad  1.  „Non  iuri  repugnat.^  Eiusmodi  actio 
eatenus  iuri  contradiceret,  vel  quatenus  homo  privatus  in  tanta 
licet  necessitate  constitutus  omnino  ius  non  haberet  mediis  necessi- 
tati accommodatis  vitam  tuendi,  vel  quatenus  laesio  aut  occisio  in- 
vasoris  indolem  prae  se  ferret  mutilationis  vel  occisionis  directae. 
Atqui  neutrum  admitti  potest.  Non  primum  :  nam  ius  vivendi  con- 
natum  est  et  qua  tale  simul  cum  coactiva  sua  inviolabilitate  quod- 
vis  ius  publicum  ordine  praecedit;   ergo  nequit  irritum  fieri  eo, 


"  Cf.  S.  Thom.y  S.  theol.  2,  2,  q.  64,  a.  7.  De  Lugo,  De  iustitia  et  iure 
disp.  10,  sect,  6.  Le89iti8  1.  e.  1.  2,  e.  9,  dub.  8.  Molina,  De  iustitia  commu- 
tatÌYa  tract.  m,  disp.  11. 


68  Sectio  I.    Liber  L    Capai  III.    Articii]i»  3. 

quod  per  accidens  auctorìtas  sodalis,  quae  ad  praesidium, 
ad  abolitionem  ioriam  prìvatonim  ordinatur,  aliquando       e 
manere  fùngi  non  possit.    Non  alterum:  nam  malnnif  qQ<      i 
gressorì  evenite  neque  ut  finis  neque  ut  medium  intenditur,  i 
diu  quis  moderamen  ineulpatae  tutelae  non  exoedit,  sed 
legitime  permittitur  ^.    Qui  enim  remedio  efficaci  et  aca 
vim  ininste  aggressivam  a  suo  corpore  arcere  nititar  (in  ] 
finem  videlicet  actio  defensiva  suapte  natura  et  imi    diate 
gitur),  procul  dubio  suo  iure  utitur.   Quod  si  interim  vis 

gressiva  detrìmentum  capit  aut  etiam  destruitur,  id  n 
sed  invasori  imputandum  est.     Ergo  .  .  . 

Prob.  antec.  ad  2.   „Xeque  cantra  officium  caritatis 
Quamvis  enim  negativo  officio  abstinere  a  directa  alterìus  1 
occisione  aut  laesione  semper  tenemur,   non  tamen  » 
quavis  condicione  affirmative  obligamur,  ut  alterìus  vitam  et 
grìtatem  servefnus,  idque  tum  certe  contingit^  cum  positiva  ei 
carìtatis  praestatio  tam  grave  nostrum  incommodum  adinn 
habet.    Ergo  carìtatis  officium  per  se  non  exigit,   ut  quis 
proprìam  iniustam  necem  potius  patiatur,  quam  iure  defe 
utendo  alterìus  mortem  permittat. 

Probatnr  U.  Eidem  verìtati  communis  hominum  persuasiOf 
quae  ipsius  naturae  rationalis  vox  est  -,  perfecte  consentit,  coi  et 
in  animalibus  analogus  naturae  instinctus  esse  cognoscitur. 

*  Assentiri  neqnaquam  possamas  opinioni  eonun.  qui  iure  mahurtut  afi- 
qnando  licitum  esse  existimant  ìpsara  occiaionem  invasoris  imiendert,  qoamàè 
scilicet  ad  effìcacom  defensionem  non  qnaliscomqae  debilitatio,  sed  ipaa  man 
appareat  omnino  necessaria.  Qaomodo  enim  hac  intentìone  nihiloiiriDnB  ab 
actione  defensiva  qnalìtas  dìrfrti  faomìcidìi  escludi  possit.  band  iataDegìtar. 
Directa  autem  occisio  bominis  nisi  publica  auctoritate  fiat,  iure  naiurae  biob- 
quam  et  nulla  condicione  licita  tst.  Ideo  bic  omnino  tenenda  daiiasima  aan- 
lentia  .^n^rolici  doctorìs  1.  e.  a.  7:  .^>uia  incidere  bominem  non  licei  nisi  paUlea 
auctoritate  propter  honnm  commune.  illicitnm  est  qnod  bomo  intendat  oocìdert 
bominom.  ut  se  ipsum  defendat.  nisi  ei.  qui  babet  pnblicam  andorìtatem ,  fu 
intendens  bominem  occidere  ad  sui  defensionem  refert  boc  ad  pnblicQin  bonoB, 
ut  patet  in  milite  pugnante  contra  bostets  et  in  ministro  iodicis  pognante  oootim 
latrones.  quam^-is  etiam  isti  peccont.  si  privata  libidine  moveantnr.*  —  Intra 
lìmitos  orco  iuris  *i<ift.ni7f>  alius  modus  iuste  procedendi  non  exstat,  nisi  ut, 
dum  ,*t\\i  officax  dofonsio,  i.  e.  efìficax  repulsio  vis  aggressivae.  intenditnr,  malum 
inde  ntvessario  oveniens  invaiiori  ut  laesio  et  letifera  aliquando  destiHGtio  ag- 
gressivi organismi  iuste  :-rrmi:iatur,  Id.  quod  pnlcbre  explicat  &  T%oma$ 
eodem  articuìo  7.  Vide  et  Ciirt^mi  Comment.  in  bunc  locam.  Sckiffimi^  Di^nt. 
pbili^.  moralis  (159!^  p.  SI.  «  Ci.  Cic,  Pro  3rilone  e  4. 


De  officiìa  matais  circa  vitam  et  integritatem  corporìs.  69 

Adde,  quod,  nisi  talis  actio  liceret,  publicae  securitati  atque 

ini  sociali  pessime  provisum  foret.     Ita  enim  proborum  prae 

ris  mansuetudo  atque  innocentia,  quo  fidelius  ab  omni  vio- 

.  defenaìone  abstinerent,  eo  magis  improborum  audaciam  in  se 

verteret,  unde  continuis  periculis  obiicerentur  ^. 

CoroUarìa.    I.  Quemadmodum  vitam,  ita  et  corporìs  inte- 

atem  adversus  iniustum  aggressorem  violenta  manu  defendere 

servata  tamen  proportione  moderaminis  inculpatae  tutelae. 

IL  Neque  per  se  illicitum  est  eadem  defensione  uti   centra 

3s  aut  illos,  qui  errore  ducti  nos  invadunt,   vel  qui  nobie 

extremum  perìculum  fugientibus  obstacula  iniusta  opponunt,  aut 

necessaria  surripiunt,  modo  illud  discrimen  proxime  immi- 

nec  leniore  ratione  evitarì  possit. 

m.  Quod  quis  licite  potest  in  defensione  sui  ipsius,  idem 
st  etiam  prò  aliis  centra  iniustam  invasionem  tuendis.   Immo 
ex  praecepto   caritatis  ad  id  tenetur   quisquis    sine    gravi    suo 
imento  auxilium  praestare  valet,  aut  qui  aliunde  speciali  vin- 
calo vel  officio  perìclitanti  obstringitur,  uti  v.  g.  parentes  suis 
liberis  aut  vice  versa  2. 

Notanda  ad  solvendas  difflioultates. 

72.  1.  Rem  ipsam  minime  attingunt  qui  cruentam  sui  defen- 
sionem  ex  solo  iure  naturae  probarì  posse  ideo  negant,  quod 
nnlla  quantumvis  extrema  necessitate  homini  licere  possit  in  suos 
asus,  i.  e.  ad  se  ipsum  salvandum,  alium  hominem  interimere,  quod 
esset  facere  malum,  ut  eveniat  bonum,  vel  anticipando  patrare 
idem  nefas,  quod  alter  patrare  in  animo  habet.  Hanc  accusa- 
tionem  illi  sane  auctores  difficile  declinare  possunt,  qui  thesin 
nostram  ex  eo  probare  conantur,  quod  ius  aggressoris  in  conflictu 
cum  iure  eius,  qui  iniuste  invaditur,  buie  cedere  debere  existi- 
mant.  Nisi  alia  probandi  ratio  daretur,  tutius  certe  relieto  iure 
naturae  in  solo  iure  positivo  vel  expresso  vel  praesumpto  nite- 
remur,  eo  magis,  quod  ex  hoc  capite  per  se  legitimam  rationem 
peti  posse  nomo  est  qui  dissentiate. 


*  Of.  de  Lago  1.  e.  §  142  et  Molina  1.  e.  disp.  18,  n.  2. 

«  Cf.  Leasius  1.  e.  dub.  13. 

'  lam  in  lege  motaica  Exod.  e.  22  legìtur  eum,  qui  furem  nocturnum  occi- 
derit,  non  esse  reum  homicidii,  nempe,  ut  explicat  S.  Aagostinus,  quia  discerni 
nequit,  utrom  venerit  animo  occidendi  an  furandi  tantum.   A  fortiori  igitor  in- 


70  Sectìo  I.    Liber  L    Caput  III.    Articiilas  3. 

2.  Quod  licitum  esse  asseritur,  non  eo  ipso  et  per  se  1< 
etiam  praeceptum  esse  dicitur;   unde  ampia  caritatìs  etiam 
roicae  exercendae  copia  manet^. 

3.  Quamquam  autem  nihil  impedit,  quominus  de  se  aecai 
quis  in  tali  adiuncto  consUium  caritatis  atque  beroicae  vìrti 
exercendae  agnoscat,  cavendum  tamen,  ne  bine  generale 
caritatis  praeceptum  construatur.    Nam  eo  ipso,  quod 
defensionis  potestas  cunctis  concessa  boni  etiam  publici  plurii 
intersit,  proportio,  quae  inter  bonum  tuendum  et  malum 
tendum  servanda  est,   nequaquam  secundum  totam  rati     am 
hauritur,  respiciendo  solum  valorem  vitae  propriae  et  f         e» 
addito  etiam  utrimque  forte  inaequali  aetemae  sortis  discrim 
Quod  si  enim  ob  hanc  rationem  optimus  quisque  et  suae  inno< 
conscius  bomo  teneretur  a  sui  defensione  abstinere,  ne  adve: 

in  actu  peccati  constitutus  forte  cum  temporali  simul  aetei 
mortem  incurrat,  multo  graviora  inde  publica  mala  evenirent, 
longe  pluribus  etiam  intuitu  salutis  aeternae  exitiosa. 

73.  SoholiniD.  Inter  alias  condiciones  ^moderamen  incolpatae 
telae*  hanc  etiam  requirit,  ut  aggressio  iniusta  sit  aetualis,  quìa 
actio  violenta  illi  opposita  non  esset  vera  defensio,  sed  praeveniens  ag- 
gressio. Quae  condicio  in  hac  re  eo  maioris  facienda  est,  quod  ali- 
quando  eius  defectus  aut  laxior  interpretatio  ad  graves  abusus  sub  specie 
iuris  inducere  posset.  Actualem  quidem  aggressionem  a  non  actuali 
dignoscere  facile  est,  ubi  invasor  iam  manifesto  impetu  et  strìcto  ferro 
te  petit.  Fieri  autem  potest,  ut  vel  ex  modo  exsequendi  scelerìs  vel 
ex  delectu  armorum,  quae  in  magnam  distantiam  letiferum  effectum  pro- 


iustum  aggressorem  vitae  occidere  lege  permittìtur.  Porro  secundum  effatum 
pontificium  (Alexandri  III  et  Innocentii  III)  ,vim  vi  repellere  leges  omniaque 
iura  permittunt*.  Qui  igitur  alio  modo  vim  efficaciter  repeUere  non  potest 
nisi  occidendo  invasorem ,  uitens  iure  positivo  et  auctoritate  publica  id  agere 
licite  potest,  semper  tamen  servato  moderamine  inculpatae  tutelae.  Cetenun  ratio 
iuris  naturalìs,  qua  cum  S.  Thoma  thesin  probavimus,  prò  quocumque  casa  neoes- 
sitatis  sufficere  videtur,  ideoque  per  se  opus  non  est  ad  ius  positivum  recorrere. 
*  Hinc  animadvertit  Lessim  1.  e.  §  55:  «Etsi  licitum  sit  occidere  in- 
vasorem, quando  aliter  nos  tueri  nequimus,  tamen  saepe  est  salutare  eonsUium, 
permittere  se  potius  occidi  quam  occidere.*  Et  affert  auctoritatem  S.  Anto- 
nini, S.  Augustini  et  S.  Ambrosii,  qui  praeter  ius,  quod  agnoscont,  simul 
exemplum  Ghristi  et  sanctorum  et  evangelicam  perfectionem  fidelibus  obversarì 
volunt  Maxime  ,quia  caritas,  etsi  non  obliget,  tamen  ad  hoc  magia  inclinata 
ne  proximus  in  aetemum  pereat*.  Quod  si  autem  ipso  invasus  «putaret  se 
esse  in  peccato  et  valde  timeret  damnari,  .  .  .  magia  tunc  teneretur  diligere 
salutem  animae  suae  quam  proximi*. 


De  officiis  mutois  circa  bona  statua  extemi.  —  Circa  honorem.         71 

I      ont,    aliisque  cìrcmnstantiis  minus   dare  pateat,   quandonam   actio 

]     tilis  incipiat  esse  actualis.  Itaque  ad  rectum  formandum  in  tali  casu 

rale  iudicium  haec  generatim  statai  possunt:   Ut  quis   actualis   ag- 

gressor  censeri  possit»  certe  non  sufBcit  gravis  suspicio,  nec  certo  testi- 

>  accepta  scientia  de  eius  animi  proposito  vel  decreto,   te  prima 

i  opportunitate  interfìciendi.    Talem  praeveniendo   occidere  iure   de- 

)  minime  licere  vel  inde  colligitur,  quod  interim  vel  fuga  te  sub- 

yel  recurrere  ad  praesidium  publicum  potes,  vel  si  neutnun  abs- 

gravì  incommodo  pateret,   vigili  observatione  adversarìi  ad  omnem 

e  armis  et  amicorum  auxilio  te  praemunire.    Aliud  dicendum,  si 

(supposito  certo  eius  in  te  hostili  Consilio)  extema  operatone,  quae 

proxima  praeparatio  exsequendi  sceleris,  eo  ipso  invasionem  realiter 

h>       et,  ut  si  e  longinquo  sclopeto  armatum  iam  fere  ad  iustam 

•       ntiam  tibi   appropinquantem  aut  etiam    sclopetum    ad    ictum 

mtem  vìderes,  nec  fuga  sino  gravi  periculo  vel  dedecore  (ut  prò 

lìro      itarì  evenire  posset)  pateret.  Tunc  enim  simili  armorum  genere 

is  licite  illius  telum  praevenire  potes,  quod  prò  rei  natura  vera 

io,   qua  vis  vi  repellitur,  dicenda  est.    Ncque  inferas  hic  mortem 

asorìs  directe  intendi,  ut  vita  propria  salva  sit.   Quod  intenditur,  est 

reptdsio  vis  actu  aggressivae,  quae  hic  per  accidens  est  vivus  or- 

i      18  hominis,   qui  dum  telo  attingitur,   ab  auferenda  mea  vita  ar- 

r,  et  hic  effectus  iustus  et  bonus  est,   quod  autem  simul  moritur, 

i  est  malus,  qui  permittitur. 

Articulus  4. 

De  officiÌ8  mutuis  circa  bona  status  externi, 

§  1.    Circa  honorem. 
A.  Honoris  notio. 

74.  Honoris  nomine  late  accepti  quodvis  alienum  de  perfec- 
tianibus  nostris  benignum  iudicium  complectimur  ;  de  perfectio- 
nibus,  inquam,  pariter  late  sumptis,  i.  e.  de  quibusvis  moralibus 
aut  physicis  personae  dotibus  vel  attributis,  quae  ad  eam  in  so- 
detate  homana  commendandam  faciunt.  Quod  si  eiusmodi  iudicium 
intemum  est,  bona  existimatio,  si  sermone  declaratur,  lauSy  bona 
fama,  si  tota  agendi  ratione  se  prodit,  strictiore  sensu  honor  vo- 
catur.  Gloria  maiorem  honoris  gradum  significat  et  tunc  haberi 
censetur,  cum  bona  existimatio  et  laus  ob  eximias  perfectiones  a 
magna  hominum  parte  singulari  ratione  tribuitur  i.  —  Inde  colliges: 

»  S.  Thom,,  S.  theol.  1,  2,  q.  2,  a.  2;  2,  2,  q.  103,  a.  1  ;  q.  129,  a.  1 
et  2;  q.  132. 


72  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  III.    Articnlos  4.    §  1. 

1.  ludicium,  quod  honorem  constituit,   aut  vero  fanda 
niti  potest  aut  putatido  tantum  et  falso,    Simìliter  ergo  et  ve 
et  falsus  honor  distinguitur.   Uterque  porro  talìs  est  Tel  absi 
vel  rdative,  prout  dicìt  conforraitatem  vel  difformitatem  cum  1 
damento  secundum  eius  veritatem  obiectivam  et  intemam  vel 
cundum  eius  realem  manifestationem  externam,   quae  sola  din 
alìorum  aestìmationi  subiicitur.    Itaque  eatenus  etìam  honor 
absolute  tum  relative  falsus  est,  quatenus  oh  qualemcui         j 

f ectionem  homini  ita  exhibetur ,  ut  non  principaliter  in  D       ,  i 
quo  onmis  perfectio  largitur,  referatur. 

2.  Honor  suapte  natura  bonum  sociale  est,  et  vems  q 
honor  (solus  per  se  homini  debitus)  conaturalis,  immo,  si  hoi 
bene  sapiunt,  necessarius  virtutis  fructus  eamque  velut  \ 
concomitatur. 

3.  Sed  prò  humani  iudicii  defectibilitate ,  prò  hominum  ' 
ignorantia  vel  malevolentia  idem  bonum  est  inconstans  et  in  ] 
honorati  potestate  minime  situm.  Quare  veteres:  ,,  Honor  est  1 
rantis,  non  honorati.'' 

4.  Ideo  et  plus  minusve  pretii  habet,  quo  maior  est  sap 
et  auctoritas  eorum,   a  quibus  exhibetur.    Piane  autem 

et  contemnendus  est,   qui  per  hominum  perversitatem  vel  < 
tatem,  inverso  rectae  rationis  ordine,  aliquando  apertìs  vit 
nefariis  conatibus  defertur,  vel  ex  aperte  falsis  et  irrational    ih 
hominum  praeiudiciis  oritur. 

B.  De  iure  oirea  honorem  et  fiuAtm. 

75.  Honorem  eo  sensu  quaerere  omnes  tenemur  (a  fortiere  iure 
nostro  possumus),  ut  sollerter  ea  agamus,  quae  honore  digna  smit. 
Sed  praeterea  specialis  etiam  quaedam  cura  ad  bonam  alionim 
aestimationem  et  bonam  famam  comparandam  et  conservandam 
moderate  ordinateque  adhibita  et  ad  altiorem  finem  directa  prò 
variis  vitae  statibus  vel  adiunctis  modo  licita  modo  etiam  prae- 
cepta  est.  Eiusmodi  obligationem  nobis  imponi  ratio  dictat,  quo- 
ties  illud  bonum  ad  officia  nostra  rito  implenda  necessarium  fuerìt  ^ 
(cf.  etiam  thes.  IX,  n.  46).  Vel  inde  igitur  satis  apparet,  ho- 
mini non  posse  non  iui^  etiam  aliquod  circa  honorem  et  bonam 
famam  naturaliter  competere,  quod  aliorum  arbitrio  violari  ne- 
fas  sit. 


*  S,  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  73,  a.  1.  2  et  alias. 


De  officììs  mutuis  circa  bona  status  eirterni.  —  Circa  honorem.         73 

De  hoc  iure  haec  fere  notanda  videntur: 
t.       1.  Eius  obiecium  esse  non  potest  nisi  honor  saltem  relative 
,  seu  talis,  cuius  fondamentum  aliquod  aequo  alìorum  iudicio 
nabile  exstat. 

2.  lus  honoris  ahsolutum  atque   omnibus  hominibus  per  se 
ne  eam  tantum  banam  aestimationem  respicit,  quae  negativa 

;ar  et  in   eo  sistit,   ut  alteri  mali  nihil  et  proinde  ea  bona 

tur,  quae  humana  personalitas  simpliciter  spoetata  con- 

Natura  autem  unusquisque  habendus  est  personali   aesti- 

me  dignus  et  bonus  ;  eaque  legitima  possessione  non  excidit, 

les  quem  et  quatenus  exceptio  positive  probatur. 

3.  lus  honoris  non  striate  absolutum,  sed  partim  hypotheticum 
iwnam  existimationem  insuper  positivam  comprehendit,  eam  sci- 
lieet,  qua  alicui  personae  illa  etiam  bona  adscribimus,  quae  non 
iam  uram  humanam  secundum  se  consideratam  comitantur,  sed 
d      particularia  aut  virtutes  acquisitas  supponunt.    Quamquam 

e  per  se  derivari  nequit  ius  ab  aliis  positivam  honoris  testifi- 
cationem  exigendi,  negativo  tamen  officio  omnes  prohibentur,  ne 
rariis  actibus  (qualis  certis  in  adiunctis  etiam  omissio  esse 
potest)  illi  detrahant.  Et  in  specie  circa  virtutis  etiam  acquisitae 
gradum  ordinarium  (inter  homines  probos  communem)  valet 
axioma:  tamdiu  aliquis  habendus  est  bonus,  quamdiu  malus  esse 
non  probatur. 

4.  Generatim  itaque  vi  huius  iuris  unusquisque  exigere  valet, 
ne  quis  alius,  altiore  ad  hoc  potestate  non  munitus,  vel  absque  legi- 
tima causa,  eum  impediat,  quominus  eo  honor  e  eaque  bona  existi- 
tnatione  vel  fama  fruatur,  quam  possidet  vel  quam  secundum  eius 
fundamentum  extrinsece  cognoscibUe  merito  exspectare  potest,  — 
Dicitur  „ altiore  ad  hoc  potestate  non  munitus^,  nam  per  senten- 
tiam  iudicis  legitime  aliquis  in  poenam  criminis  suo  honore  pri- 
vari  potest.  —  Quae  praeterea  »  legitima  causa**  laedendi  honoris 
prò  homine  privato  esse  queat,  ex  infra  dicendis  collige. 

G.  De  eiosdem  ioris  laenonibiui. 

77.        Tum  honor  proprie  dictus  tum  fcrnia  variis  modis   laedi 
possunt: 

1.  Honor  laeditur:  interne  per  contemptum  vel  temerarium 
iudicium  vel  suspicionem  ;  exteme  per  contumeliam  seu  actum  ex- 
temum,  quo  quis  alium  praesentem  declarat  aut  tractat  tamquam 


74  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  III.    Articolus  4.    §  1. 

exìstìmatione  indignimi  vel  ob  perfectionis  alicoius  defe< 
ob  imperfectionem  sive  physicam  sive  moralem,  sive  ve     o 
falso  affictam.  Ad  contmneliam  referuntur  convicium,  impro    i 
irrisio,  subsannatio,  quae  omnia  imis  periti  tamquam  per      i 
lentiam  iniuriae  nomine  comprehendunt,  istamque  propterea  n 
verbalem  aut  symbolicam  distinguunt,  prout  facto,  verbo  aut 
infertur. 

78.        2.  Fama  praecipue  per  calumniam  et  detrac  ^  viola 

nia  est  falsi  crìminis  impositio,  haec  veri  sed  occulti  d<         i 
festatio.    Per  calumniam  non  secus  ac  per  contm  a  ven 

inferri  iniuriam  probatione  non  indiget.    Sed  is  etiam,  q     ai« 
legitima  causa  occulta  ddicta  aUerius  manifestat,   centra  it 
peccai,     Id  ex  praemissis  principiis  in  dubium  vocari  non  p 
Talis  enim  absque  legitima  causa  efficaciter  contribuit,   ut  al    • 
in  bone  suo,   quod  relate  ad  eos,  qui  iUud  crimen  ignor 
time  possidet,   damnum  patiatur,  praeterquam  quod  cum 
iactura  plerumque  alia  quoque  plurima  bona,  quorum         pec- 
cando non  perdidit,   amissurus  sit.     Neque  dicas,  aequum 
esse  quemquam  meliorem  famam  habere  quam  meretur.     ] 
multo  minus  aequum  et  iustum  est  unumquemque  alien 
dicem  ac  vindicem  se  constituere  ;  solius  namque  iudicis  est 
cuiquam  propter  demeritum,    i.   e.   poenam,   infligere.    O 
quantum  intersit  felicitatis  publicae  etiam  et  privatae,   ut 
omnia  delieta  palam  innotescant,  nemo  est,  qui  non  sentiat.  — 
Dictum  est:    ^absque  legitima  causa** ;  talis  enim  habetur:   a)  Si 
criminis  manifestatio  rationem  habet  merae  defensionis  nostri  vd 
aliorum,  ut  cum   aliquis  propter  bonam  famam,  quam  post  de- 
lictum  retinet,  nobis  vel  aliis  nodvus  aut  periculosus  exsistil 
Tunc  autem,    quantunx  res  patitur,    caritatis  ratio  habenda  et 
defensionis  moderamen  servandum  est.    b)  Si  illa  quasi  per  acd- 
dens  et  praeter  directam  intentionem  cum  alio  nostro  fine  honeeto 
et  magni  momenti  conectitur,  quem  iure  nostro  prosequimur.    In 
tali   enim   casu   secundum   regulas  imputationis   saepe   repetitas 
alterius  damnum  legitime  permittitur,  dununodo  tamen  ratìona- 
bilis  proportio  non  excedatur  nec  pluribus  notificetur  occultom, 
quam  necesse  est. 

Detractio  et  calumnia  in  hominum   commercio    diversimode 
committi  possunt  :  modo  aperta  declaratione,  modo  maligna  inter- 

*  ^^  Tkom.,  S.  tiieol.  1.  e.  q.  73. 


De  offidis  mutuis  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  honorem.        75 

.tione  factorum,  modo  exaggerando  defectus,  modo  negando 
ut  ìmmìnuendo  dotes  vel  merita  aliorum,  modo  aliquem  laudando 

ut  potius  insìnuetur  vìtuperatio,   modo  etiam  tacendo  in  iis 

antiis,  in  quibus  silentium  non  est  mera  permissio,   ut 

il      diffametur  (quae  esset  cantati  tantum  contraria),   sed  po- 

ì  approbatio  et  confirmatio. 

D.  De  defemione  honorii. 

Honorem  et  bonam  famam,   cuius  aliquis  vere  ius  habet, 

iure  suo  atque  licite  defendere  potest.  Sed  quoniam  pleri- 

nines  per  se  iam  in  boni  huius  studium  ita  propendent, 

le  facilius  in  ea  re  modum  excedant,  quam  a  debita  men- 

<    idant,  iuvat  potius  recti  ordinis  limites   definire,   intra 

ì       is    istiusmodi    iuris    legitimus   semper   eontineatur    ne- 

Et  vero  debita  haec  moderaminis  ratio  e  triplici  capite  colli- 
.  est: 

1.  E  pticcUa  consideratione  et  aequa   existimatione  iniuriae, 
quia  86  laesum  putat.    Animo  enim  commoto  facile  evenit, 

vel  iniuria  cematur  ubi  nulla  est,  vel  imaginationis  aestu 
gravissima  appareant  quae  levissima  sunt,  et  quibus  non  minus 
efficaciter  quam  suaviter  medendis  prudens  dissimulalo  et  magna- 
nimis  patientia  longe  aptissima  esse  solet. 

2.  E  necessitate  socialis  ordinis  servandi.  Non  minus  enim 
honoris  ac  aliorum  iurium  coactiva  defensio  ad  officium  auctorì- 
tatis  publicae  pertinet;  itaque  iudicii  publici  intercessio  invocanda 
est,  si  cui  privata  et  pacifica  remedia,  v.  g.  falsi  criminis  aperta 
et  obvia  refutatio,  privata  palinodiae  petitio  etc. ,  sufficere  non 
videantur  ad  damnum  honoris  vel  bonae  existimationis  decli- 
nandum  aut  resarciendum. 

3.  Ex  ipsa  natura  honoris  et  bonae  famae.  Ius  defendendi 
honoris  non  dat  facultatem  quascumque  prò  libitu  suscipiendi 
actiones,  quae  per  se  et  natura  sua  omne  aliud  potius  dicendae 
sunt  quam  honoris  defensio,  etsi  per  accidens  forte  et  extrinsece 
aUquando  ad  eiusmodi  efifectum  conducere  videantur^.  Id  certe 
de  iis  actionibus  valet,  quae  natura  sua  determinatum  ius  alienum 
offendunt.  Eiusmodi  defensionis  modus  intrinseco  et  necessario 
semper  moderamine  inculpatae  tutelae  caret  et  perperam  profecto 


*  Cf.  de  Lugo,  De  iost.  et  inre  disp.  10,  sect.  10. 


7t>  Sitotio  I.    Liber  I.    Caput  III.    ArticiilaB  4.    §  1. 

•uuuoUiatuH  et  conaturalis  malus  actionis  effectns  tantum  in- 
iir«K*U>  ot  logitimo  permitti  diceretur,  praeter  quem  alius  efléctOB 
Ik>iuìcì,  i^ui  iutendatur,  non  datur,  nisì  accidentalis  et  remotiM. 
l'tiiun  autem  aliquid  ex  natura  sua  ad  honorem  tnendom  vd 
I  c^kurandum  ordinotur,  id  ex  ipsa  indole  et  natura  honoris  digno» 
.x-vuviuin  est.     Hinc  manifeste  consequitur: 

)  uUrntiam  physicam  quocumque   urgentis  necessitatis  prae- 

v'.Mu  susi-optaiu  intor  legitimos  honoris  defendendi  modos  oon- 

luuK'mrì  non  posse,  nec  proin  licere  solius  tuendi  vel  reparandi 

:otu>tiii  l'HUria  quemquam  occidere  vel  mutilare.    Etenim  honor 

ua^uo  oxÌHtiuiatiu  eo  ipso,  quod  physica  potestate  non  possidetor, 

;v\^uv'  \i(»loiàtia  physica  aut  erìpi  aut  defendi  aut  reparari  potesL 

>iuaiA  lattar  uiusmodi  actus  malitiam   directae  laesionìs  proximi 

.  ouuuot  ot  plurumque  ad  vindictam  privatam  reducitur.  Quod  a 

veto  Av  lUàuria  reali  sou  de  facto  contumelioso  quaeratur,  quo  quia 

uiiiuli  .vè»èi^'^x'^<>^^^  alterum  afficere  attentat,  licite  sane  iniquos 

i^^^iv.-.vu   vi  arcotur;   attamen  moderamen  inculpatae  tutelae  in 

ivx   .ixìkMi  ciuiu  t)0  magis  cruentam  actionem  vetat,  quo  minor 

uoi    vvn  hoaorÌM  iactura  penes  homines  sapientes  et  probos  im* 

•.uh.  a!  v^  4Ui>  faciliuu  prò  facta  iniuria  satisfactio   coram   indice 

£.  De  duello. 

vi  Muvlluiii   ^/woikampO  universim   acceptum    est   certamen 

.    .  .  ,     I     x^mlido  susceptum  cum  annis  ad  occidendum  vd  vul- 

N  .,  .,tx^itns,    Ihìde  differt  a  rìxa  vel  certamine  sive  duorum 

X.      'unuui.   k{\\kh\  non  ex  condicto,   i.  e.  designato  tempore  et 

Muu  .  ^0^1  oxiHulitis  repentino  animi  motu  armis  exoritur. 

...mi   iln-'lluiii  puhlicum  et  privatum,  prout  auctoritate  pu- 

V.     rn\i»la  suHcipitur. 

'\/v»»im»  itoruiu  voi  in  causa  puhlica  vel  privata  locum  ha- 

,     •    X   i     lu  i^iori  oasu  instar  belli  habendum  est,  eo  tantum 

...  «    .  ijiii^il  u«  dineoptata  loco  exercituum  a  paucis  ad  hoc 

,  '.     . .  .m..,uluu  n^rtaniiuo  dirimitur  ^   Alteri  condicioni  respondet 

i,    .1.  ..    ,  .K,,i;..  quod  medio  aevo  inter  ordalia  (Ordalien,  Qottes- 

,1k  \^  uumoiabatur  ot,  quamvis  ad  eiusmodi  usum  eradicandum 

■     ;.' »     ,^cMut   Uoiiiani   Pontifices2,    froquentor   nihilominus  ad 

\vnn'luiii  ivtuit  tir*".*  1.  7.  e.  10. 

\    y\A\\  oiJalium   lueJio  aevo   usita**»   •*   de  conatibus  ecclesiasticia, 
.    .  'x*.jiuiu»ium  rirtitifioum,  ewn  ab  rotori  in  dìasertatione 


De  officiis  mutuìs  circa  bona  status  exterm.  —  Circa  honorem.         77 

azplorandam   divino  iato,    ut   credebatur,    suffragio   vel   obiecti 

tninis  vel  innocentiae  veritatem  secundum  formas  et  sollemni- 

a  lege   praescrìptas   suscipiebatur.     Eo   videlicet   tenacius 

lui  buie  superstitioni  addicti  erant,   quod  similes  praxes  iam 

ilibus  tum  Galliae  tum  Germaniae  populis  familiares  fuisse 

A. 

Privatum  duellum  ex  iudiciali  partim  ansam  coepisse   atque 

paulatim  invaluisse  videtur,  dum  spreto  fere  omni  iuris  pu- 

vinculo  singuli  fere  domini  plenam  independentiam  affecta- 

.,  et  ipsi  sibi  manu  forti  ius  dicere  assuescerent.    Quapropter 

0  aevo  hoc  duelli  genus  in  diversissimis  causis  usurpabatur, 

lo   ad    comprobandam   aliquam   veritatem,    modo    ostentandi 

et  roboris  gratia  vel  ex  quadam  petulantia  bellicosae  iu- 

}     1 

A  saeculo  autem  fere  XV  duelli  usus  ad  solam  causam  ho- 
s  restringi  coepit,  atque  hoc  nomine  nostris  adhuc  temporibus 
t,  tametsi  non  solum  Ecclesiae^  sed  etiam  dvilibus  legibus 
m  prohibitus.   De  hoc  solo  duello  hic  agore  ad  rem  nostram 
let;   cui  haec  definitio  respondet:  certamen  singulare  ^privata 
ritate  honoris  vindicandi  causa   ex   condicto   susceptum   cum 
8  ad  occidendum  vel  vulnerandum  idoneis. 
Superfluum  hic  videri  possit  hunc  morem  speciali  aliqua  re- 
probatione    perstringere ,    cum    ex    principio    praedicto    eiusmodi 
corollarium  satis  per  se  manifestum  sit.     Sed  quoniam  prò   con- 
trario errore  loco  rectae  rationis  inveterata  potius  praeiudicia  et 
apparentia   quaedam   nobilioris   animi   atque    virtutìs   plerumque 
militare  solent,  sua  utilitate  non  caret 


(Antiq.  ital.  t.  UI)   relata  in  Patrol.   lat.  Migne  t.  LXXXVII,    col.  953—968. 
—  Cf.  et  Eùjhhorn,  Deutsche  Staats-  und  Rechtsgeschichte  I  (ed.  4),  453. 

*  Conc.  Trid.  sess.  25,  e.  19.  Gregor.  XIII  Const.  d.  d.  24  Dee.  1582.  Cle- 
mens  YIII  Const.  d.  d.  4  Sept.  1592.  Adde  complures  propositiones  damnatas  ab 
Alexandro  VU  et  Innocentio  XI.  Benedictus  XIV  Const.  d.  d.  10  Nov.  1752. 
Plus  IX  in  Const.  .Apostolicae  Sedis"  excommunicationem  latae  sententiae  circa 
dnellam  bis  verbis  confirmavit:  ,Excommanicationi  latae  sententiae  Romano 
Pontifici  reservatae  subiacere  declaramus  :  Duellum  perpetrantes,  aut  simpliciter 
ad  illud  proYocantes  vel  ipsum  acceptantes,  et  qnoslibet  complices,  vel  qualem- 
cumque  operam  aut  favorem  praebentes,  necnon  de  industria  spectantes  illud- 
que  permittentes  vel  quantum  in  illis  est  non  prohibentes,  cuiuscumque  digni- 
tatis  sint,  etiam  regalis  vel  imperialis."  —  Leonis  XIII  Epist.  „De  prava 
duellarum  consuetudine"  cf.  Civiltà  catt.  1891,  XII,  92. 


78  Sectio  I.    Lìber  I.    Caput  in.    Articolus  4.    §  1. 

82.        ThesiS  XIIL     Duellum  sub  titolo  satisfai 
laeso  honore  susceptum  legi  naturali  repugnat  \ 

Praenotanda.     «Satisfactio   prò   laeso   honore*    du 
acceptionem  admittit.     Vel  enim  significai  vindictam,  qi     i  < 
caeso  aut  vulnerato  ad  versano  sibi  procurare  intendit;  » 
condicione  fere  nemo  est,  qui  duellum  actionem  barbaram 
fariam  esse  non  consentiat;  vel  modum  designai,  quo  quis  i    fet» 
sarium  vel  invitum  non  tam  physice  quam  moralUer  ad  id  coj 
tum  exteme  tura  interne  in  animo  suo  aestimationem  sibi  i 
quam  per  iniuriam  denega vit:  —  eoderne  quidem,  propositum 
gulare  certamen  acceptando  atque  ita  tacite  alterum  dignitatfi 
parem  declarando  (adhuc  enim,  quamvis  prò  indole  aetatis  n 
minus  stricte,   viget  mos  antiquorum,  in  duello  iudiciali  i 
observari  solitus,  quo  nonnisi  viri  paris  nobilitatis  vel  civilis  di 
tatis  sese  invicem  ad  singulare  certamen  admittebant),  — 
vero,   experiendo  in  se  adversarii  virilem  animum  atque  foi 
dinem.    Hanc  ipsam  potissimum   duelli  indolem  et  condicio 
perhibentes,  qui  eius  causam  agunt,   satis  superque  eius 
statem  se  demonstrasse  existimant,   praesertim  cum  viz  u 
publicum  tribunal,  ut  opinantur,  illi  fini  consequendo  sufficiat, 
que  non  sine  gravissimo  damno  sociali  et  materiali  personae  li 
Quapropter  duellum  nihil  differre  aiunt  a  legitima  sui  bonoram* 
que  suonun  defensione  ob  necessitatem  urgentem^.    In  decu 


'  De  eodem  argumento  vide  ZàlHngerf  Instit.  iur.  nat.  I,  §  105 — 106. 
Schiffini,  Disputationes  philosophiae  moralis  II  (1891),  87  sqq.  Perìod.  .Der 
Katholik'  1864,  art.  ,Zar  Duellfrage',  p.  289  sqq.,  ubi  et  erìgo  duelli  historìM 
illustratur.  Lehmkuhl  in  perìod.  ^Stimmen  aus  Marìa-Laach"  1894,  art  ,Daa  Dodi 
im  Lichte  der  Vernunft*,  voi.  XLVI,  345  (cf.  ibid.  XXU,  566;  XXXH,  158  sqq.). 
Litteras  Leonia  XIII  d.  d.  22  Sept.  1891  ad  episcopos  Germaniae  et  Anstrù»- 
Hungarìae.  A.  Wiesinger,  Das  Duell  ver  dem  Richterstuhle  der  Religìon,  te 
Moral,  dea  Rechtes  und  der  Geschichte.  Graz  1895.  O,  r.  BéUno  (prof,  hìator. 
Monasier.),  Das  Duell  und  der  gennanische  Ehrbegrìff.  Kassel  1896.  —  CI 
et  Schopenhauer  y  S&mtliche  Werke  (Leipzig  1874)  Y,  891;  titoluB  spedalis: 
Aphorismen  der  Lebensweisheit. 

'  Quam  alte  eiusmodi  praeiudicia  virìs  praesertim  nobilibos  vel  rei  mifi- 
tarì  deditis  non  raro  inhaereant,  inter  alios  candide  suo  exemplo  ostendit  /.  r.  Ba- 
doìcitz  (Gesammelte  Schriften  IV  [1853],  14  sqq.),  vir  clarì  nominis  et  sincere 
catholicus,  qui  non  dubitavit  duellum  per  se  spectatum  et  ab  eiuB  frequenttlmi 
abusibns  omnino  condemnandis  seiunctum  apologetico  defendere  tamqoam  me- 
dium reparandi  honorìs  et  tuendi  status  socialis  familiae  interdum  neoeeoariimi, 
ac  propterea  certis  in  adiunctis  non  solum  licitum  sed  ^praeoepiam*.  Qaod 
eo  magia  mirandum,  quod  in  pracfatione  ad  idem  voi.  lY.  sollemmB  proteetoiio 


De  oMciis  mutnis  circa  bona  status  externi.  —  Circa  honorem.        79 

culi  XVUI  nonnulli  etiam  catholici  doctores  ceterum  Ecclesiae 
;  mi,  fictìone  status  hominis  mere  naturalis  decepti,  duellum 
,tu  quidem  civili  semper  illicitum,  in  hypothesi  autem  status 
t  naturalis  aliquando  licitum  esse  posse  docuerunt.  Yerum 
3  quoque  sententia  per  thesin  nostrani  excluditur,  et  merito 
Benedictum  XIV  proscripta  est^. 

Probatnr  I.    Duellum  eiusmodi  sive  oblatum  sive  acceptum 
er  rationem  habet  directae  occisionis  vel  mutilationis  privata 
i        tate  commissae.    Ergo  semper  legi  naturali  repugnat. 

Prob.  ante  e.    Actio  duelli  ex  natura  sua  immediate  diri- 
in  vulnerationem  vel  occisionem  adversarii.    Quapropter,  ut 
i      ainus  a  malitia  directae  occisionis  vel  vulnerationis  eximatur 
ett      uam  legitima  defensio  honoris  baberi  possit,  necesse  est, 
1.  ut       em  actio  pariter  ex  natura  sua  et  aeque  immediate  diri- 
in  restituendum  honorem  laesum  —  alias  enim  fieri  nequit, 
;us  ille  malus  cum  actione  naturaliter  coniunctus  umquam 
(     possit  indirecte  tantum  admitti  seu  praeter  intentionem  legi- 
]     nitti,  dum  solus  alter  effectus,  qui  bonus  est,   directe 
atur  (vide  regul.  de  imputabilitate  effectuum  actionis  P.  I, 
n.  198  sq.)  — ;  2.  ut  insuper  non  excedat  «moderamen  inculpatae 


contìnetor  contra  quidquid  forte  in  iis  scriptis  «cum  doctrina  Ecclesiae  catho- 
iicae  conciliari  non  posset*.  —  Minna  mirum,  quod  Paulsen,  System  der  Ethik 
n  (1894) ,  150  sqq. ,  prò  usa  duelli  moderato  praesertim  in  exercitu  magnam 
indolgentiam  profitetur. 

*  In  Const.  «Detestabilem"  a.  1752  Benedictus  XIV  sequentes  propositiones 
tamquam  falsas,  scandalosas  ac  pemiciosas  damnavit: 

Prop.  1.  Vir  militaris,  qui  nisi  oflferat  et  acceptet  duellum,  tamquam 
formidolosus,  timidus,  abiectus  et  ad  officia  militarla  ineptus  haberetur,  indeque 
officio,  quo  se  suosque  sustentat,  privaretur ,  vel  promotionis  alias  sibi  debitae 
ac  promeritae  spe  perpetuo  carerò  deberet,  culpa  et  poena  vacaret,  sive  offerat 
sive  acceptet  duellum. 

Prop.  2.  Excusarì  possunt  etiam,  honoris  tuendi  vel  humanae  vilipensionis 
vitandae  gratia,  duellum  acceptantes,  vel  ad  illud  provocantes,  quando  certo 
sciont  pùgnam  non  esse  secuturam,  utpote  ab  alìis  impediendam. 

Prop.  3.  Non  incurrit  ecclesiasticas  poenas  contra  duellantes  latas  dux 
vel  officialis  militiae  acceptans  duellum  ex  gravi  metu  amissionis  famae  et  offìcii. 

Prop.  4.  Licitum  est  in  statu  hominis  naturali  acceptare  et  ofiferre  duellum 
ad  servandas  cum  honore  fortunas,  quando  alio  remedio  eanun  iactura  propul- 
sari  nequit. 

Prop.  5.  Assorta  licentia  prò  statu  naturali  applicari  etiam  potest  statui 
civitatis  male  ordinatae,  in  qua  nimirum  vel  neglegentia  vel  malitia  magistratus 
iustitia  aperte  denegatur. 


80  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  in.    Articulas  4.    §  1. 

tutelae""  in  omni  violenta  defensione  licita  necessarìi         Ai 
in  duello  hoc  duplex  requisitum  semper  deficit.    Ergo 
rationem  habet  directae  occisionis  aut  vulnerationis. 

Prob.  min.  De  iniurìa,  prò  qua  ope  duelli  satisfactio  postah 
latur,  duplex  hypothesis  distingui  potest.  Nempe  aut  univeraiBi 
centra  probitatis,  honestatìs  vel  dignitatis  personalis  exintinuK 
tionem  dirigitur,  aut  in  specie  per  exprobratam  vel  insinnataniL 
ignaviam  virilis  ac  fortis  animi  opinioni  detrahit.  lam  vero  in. 
utraque  hypothesi  actio  duelli  duplice  ilio  requisito  caret. 

Etenim: 

In  prima  hypothesi  duellum  numquam  est  medium  per  $$  et 
ex  natura  sua  accommodatum  ad  reparandum  eum  honorem,  qui 
laesus  est  et  in  quo  solo  ius  defensionis  fundari  potest.  Namqae» 
per  se  illud  nil  aliud  demonstrat  quam  magnam  animi  sensifaiU* 
tatem  in  iis,  quae  honorem  attingunt,  dexterìtatem  in  usa  ar- 
morum,  animi  audaciam  in  subeundo  periculo,  non  raro  etiaiii 
animi  indolem  vel  levem  vel  superbiae  et  ostentationi  deditam, 
vel  ferocem,  ad  violentas  et  cruentas  concertationes  pronam.  lam 
vero  ista  omnia  nequaquam  honestatem  personalem,  quae  vera 
aliorum  existimatione  digna  sit,  per  se  evincunt,  immo  plerom-* 
que  penes  sapientes  contrariam  potius  opinionem  merito  fovent 
Quodcumque  igitur  momentum  honori  favens  aliunde  in  duello 
reperiri  possit,  illud  vel  circa  aliquem  honorem  versatur^  qui 
propriam  iuris  quaestionem  per  iniuriam  suscitatam  nequaquam 
attingit,  proin  defensionis  rationem  per  se  nullam  habet;  vel 
absque  rectae  rationis  suffragio  in  perversis  hominum  opinionibuB 
ac  praeiudiciis  vel  arbitraria  sentiendi  consuetudine  fundatur; 
proinde  mere  per  accidens  ad  reparandum  honorem  laesum  refertur, 
cum  ex  adverso  duellum  per  se  et  ex  natura  sua  semper  ad  oc- 
cisionem  vel  vulnerationem  tamquam  ad  effectum  suum  inune* 
diatum  tendat. 

Haec  autem  rei  natura  et  in  ea  fundata  moralis  qualitas 
duelli  exinde  non  mutatur,  quod  forte  recursus  ad  sententiam 
iudicis  per  accidens  ad  plenam  procurandam  satisfactionem  non 
sufficero  videatur,  aut  quod  quis  recusato  duello  per  insana  ho- 
minum iudicia  grave  incommodum  vel  etiam  iacturam  honorum 
tomporalium  passurus  sit. 

Neve  dixeris:  in  ipsa  oblatione  et  acceptatione  duelli  per  se 
aptum  medium  ad  reparandum  }  laesum  continerì;  per 


De  officiìs  mutnis  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  honorem.        81 

1  enim  peti,  per  hanc  praestari  virtucUem  et  tadtam  palinodiam 

riae,  eo  quod  acceptans  ipso  facto  adversarìum  sibi  honore 

sm  agnoscere  censeatur.    Nam  actio  ista  oblationis   et  ac- 

tionìs,  nisi  absurda  vel  ludicra  supponatur,  separali  nequit 

a       obiedo,  quod  est  ipsum  duellum  ex  condicto  subeundum, 

proin  totam  condidonem  moralem  complectitur. 

Ergo  —  ab  hac  conclusione  nullum  effugium  remanet  — , 

in  hac  hypothesi  revera  semper  ad  directam  occisionem 

Tel  ionem  reducitur. 

h  altera  hypothesi  duellum  per  externam  quandam  apparen- 
nterdum  quidem  per  se  ad  reparandum  etiam  honorem  laesum 
i        1  aptitudinem  prae  se  fert,  quatenus  exprobratae  ignaviae  no- 
ìllo  facinore  efficadter  refutare  videtur.  Sed  in  hoc  etiam  casu 
a)  ad  minimum  semper  deficit  moderamen  inculpatae  tutelae, 
in  omni  cruenta  defensione  requiritur,   ut  actio   defensiva 
1      tamquam    directe  nociva  imputari  possit.     Scilicet   urgens 
nulla  est,  quod  vel  inde  constat,  quod  duellum  designato 
I     et  loco  initur,  neque  instat  actualis  aggressio,  sed  si  qua 
iam  in  praeterito  peracta  est;  —  recursus  quoque  ad 
ori     em  ex  naturae  ordine  ad  hoc  institutam  semper  fieri 
debet,  si  privatim  res  componi  nequeat.  Vel  etiam  viri 
p       ab  utraque  parte   tamquam  iudices  delegari  prò   singulis 
ei       )di  causis  possunt,  ut  sua  intercessione  rem  pacifice  diri- 
t.    Ergo    ad   arma    recurrendi    numquam    urget    necessitas. 
Q       si  autem  cui  intersit  animi  fortitudinem  facto  aliquo   com- 
pro    e,  id  facere  cum  laude  poterit,  sed  non  temere  et  arbitrario 
),  sed  data  occasione  in  re  honesta  et  rationabili;  interim  autem 
B     uique  nobilissimum  fortis  animi  testimonium  praesto  est,  penes 
les  sapientes  longe  efflcacissimum,  illud  nimirum,  quod  in  gene- 
1       contemptu  tam  insani  hominum  praeiudicii  consistit. 

b)  Ex  ipso  defectu  moderaminis  porro  colligitur,  duello  in 
his  etiam  adiundis  non  inesse  nisi  apparentem  aptitudinem  ad 
finem  honoris  reparandi.  Ignaviae  em'm,  quatenus  vero  honori 
detrahit,  opponitur  virtus  fortitudinis ,  non  autem  quaelibet  au- 
dacia temere  et  sino  prudentiae  et  caritatis  moderamine  exer- 
cita.  Iam  vero  defensio  honoris  cruenta,  carens  omni  modera- 
mine inculpatae  tutelae  ;  manifestatio  est  non  fortitudinis ,  cui 
verus  honor  respondet,  sed  temeritatis  tantum  et  audaciae,  cui 
tamquam  vitio  contemptus  debetur.  Ergo  in  hac  etiam  hypothesi 
eadem  malitia  duello  necessario  inhaeret. 

Meyer,  Ina  lUktorale.  H.  6 


82  Sectio  I.    Lìber  I.    Caput  III.    Articulus  4.    §  1. 

Probatur  II.  Duellum  etiam  ratione  periculi,  cui  ambo  pm^^ 
gnantes  integritatem  sui  corporìs  et  vitam  suam  temere  ezponiaflt 
lege  naturali  prohibetur.    Est  enim: 

1.  Manifesta  violatio  domimi  Dei.  Per  illud  quippe  hu 
arbitrio  directe  disponìtur  de  re,  quae  exclusive  divino  < 
subiicitur,  de  vita  scilicet  et  corporis  integritate,  simili  qn 
modo,  quo  id  in  suicidio  fieri  supra  (n.  40  sq.)  ostensum  est.  Di 
direde;  nam  quominus  indir ede  et  propter  altiores  et  iustoB 
tale  periculum  dicatur  praeter  intentionem  legitime  permitti,  < 
rationes  obstant,  quas  in  prob.  I  ex  ipsa  natura  duelli  attui 

2.  Peccatum  cantra  amorem  bene  ordinatum  sui  ipsius 
raliter  homini  praeceptum  (n.  29  et  43).   Quicumque  enim  d 
suscipit,  bene  ordinatum  amorem  sui,  quo  debet  secundum  i 
rationem  sibi  bonum  velie,  adeo  contenmit,  ut  ipsam  vitam,  q 
est  primum  bonum  primaque  condicio  et  naturale  fundamen 
ceterorum  hominis  bonorum  praesentium  et  futurorum,  gravi  ] 
culo  obiicere  et  forte  perdere  paratus  sit,   idque  non  second 
rectam  rationem  (qua  id  aliquando  laùdabiliter  et  cum  v    o  amo 
erga  se  ipsum  fieri  potest),  sed  actionis  causa,  quam  ree 

ut  ex  dictis  constat,  tamquam  in  se  malam  reprobata. 

Probatur  HI.  Duelli  usus  per  se  recto  sociali  ordini  et  easen- 
tiali  publicae  auctoritatis  iuri  repugnat,  cui  (praeter  casum  de- 
fensionis  prìvatae  ob  necessitatem  urgentem)  publid  ordinis,  ma- 
tuae  securitatis  ac  iurium  tutela  iure  naturae  demandatur.  Ergo 
eodem  iure  naturae  duellum  illicitum  est.  Quod  si  autem  eius 
fructus  in  societate  consideres,  quis  luctuosissimas  clades  illas 
enumerare  valeat,  quas  a  quattuor  maxime  saeculis  hic  usus,  quem 
synodus  tridentina  ut  detestabilem  abusum  designat,  familiìs  ac 
civitatibus  intulerit?^.  Merito  propterea  etiam  ab  Ecclesia  sub 
gravissimis  poenis  prohibetur. 

*  lisdem  fere  rationibus,  quibus  probatio  I  et  II  Constant,  Leo  XIII  in  lii- 
teris  supra  commemoratis  ad  episcopos  Germ.  et  Austr.-Hong.  d.  d.  22  Sepi.  1891 
duellum  tamquam  iure  naturae  illicitum  reprobai,  duplicis  criminis  illad  sa- 
scipientes  reos  esse  affirmans,  nimirum  quia  et  directe  vitam  alterìna  aggre- 
diuntur  et  vitam  propriara  temere  perìculo  obiiciunt. 

'  Cf.  Card.  Gerdil,  Des  combats  singuliers.  (Partim  ezstat  apud  Migne, 
Encyclop.  theol.  34,  303.)  —  Complures  ni  xm  statisticos  in  hanc  iwii 
refert  etiam  ,Der  Katholik'  1864,  II:  ,!  i  Ufrage',  p.  298.  —  BoOim 
(opusc  li,  IH)  testatur:  ,Non  tantum  preti  (nobilis)  sanguinis  long»  beOa 
exbauriunt,  quantum  saeviente  duellorum  l*'*  cruenta  pax  absnmit*. 


De  o£  mntois  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  libertatem  extemam.      83 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

83.      1.  Nulla  est  paritas  inter  duellum   privatum  vindicandi 

ic  susceptum  et  bellum,  quod  ad  exposcendam  satis- 

prò  iniuria  interaationali  geritur.   Privati  enim  ad  suas 

vindicandas   adire   magistratum  debent.    Neque  bellum 

tale  censetur  esse  ipsa  satisfactio  prò  honore,  sed  est  medium 

<     em  per  se  aptum   ad   extorquendam   satisfactionem  po- 

m. 

2.  Admittimus  ultro,   posse  aliquando  honorem  nobili  atque 
to  viro  tanti  aestimari,  ut  eius  iactura  longe  acerbius   ei 

I  quam  praematura  mors.     Sed  non  de  sola   hic   bonorum 

li  relativa  proportione  quaeritur,  sed  de  defensionis  modo 
e  bonorum  generi  accommodato. 

3.  Duellum  numquam  considerari  potest  tamquam  legitima 

fortunae  vel  status  familiae,  quo  quis,  nisi  illud  accepta- 
veht,  excidere  cogatur.    Eo  ipso  enim,  quod  haec  bona  a  nullo 
actnali  aggressore  invaduntur,  sed  tantum  per  accidens  et  ali- 
in  perìculum  adducuntur,  neque  legitimae  defensionis  cruentae 
tam  esse  possunt. 

4.  Nil  repugnat,  quominus  per  accidentalia  adiuncta  aliquando 

eveniat,   ut  nullo  legitimo  medio  honor  laesus  piane  recuperari 

poasit.   Idem  enim  prò  omni  alio  iure  frequenter  accidit,  ne  ipso 

quidam  iure  vitae  et  integritatis  excepto,  cui  efficaciter  defendendo 

nec  vigilantia  magistratus  neque  privatorum  legitima  resistentia 

prò  omni  casu  particulari  sufficit.   In  tali  angustia  nihil  remanet, 

nisi  ex  ipsa  supremi  legislatoris  voluntate  iniuriam  fortiter  pati, 

potius  quam  iniusto  et  nefario  medio  eam  declinare. 

84.  Scholinin.  Quoniam  duellum  actio  est  in  se  mala  et  illicita, 
similiter  prava  et  semper  illicita  dicenda  est  eius  extema  simtdatio, 
quantum  vis  physice  innocua;  ut  v.  g.  si  honoris  reparandi  aut  igno- 
miniae  coram  opinione  publica  vitandae  gratia  ad  speciem  duellum  offertur 
et  acceptatur,  certo  praevidendo  pugnam  non  esse  secuturam,  utpote  ab 
amicis  impediendam,  aut  sclopeta  ab  iisdem  ad  innoxìum  tantum  ignem 
fere  onoranda. 

§  2.    Circa  libertatem  extemam. 
A.  De  liberiate  eztema  universim. 

85.  Homo,  etsi  naturaliter  libero  arbitrio  instructus,  hoc  ipso 
tamen  dono  nequaquam  ad  mentem  creatorìs,  tum  qua  homo  tum 

6* 


84  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  m.    Aitieiiliis  4.    %  2. 

qua  membrum  sodetatìs,  uti  posset,  nisi  ei  extema  quoque 
libertas  responderet.   Sed  quemadmodum  interna  lìbertas  in 
numquam  exsistit  nisi  morali  lege  obstricta,  ita  nec  liber 
extema  perinde  ac  piena  agendi  independentia  haberi  del 
ipso  enim,  quod  homo  nascitur  socialis,  immo  ut  membnun 
tatis,  iam  a  nativitate  eius  extema  libertas  certis  iuris 
vinculis  vel  inchoative  et  remota  vel  prozime  et  actn  i 
Haec  quoque  Ubertatìs  ligamina,  quamvis  coactionis       •] 
omni  iuris  ordini  proprìum  secum  ferant,   uUimcUitn  di     %e 
audoritate  nituntur.   Itaque  de  iure  aliquo  connato  ext 
tatis  omnino  sermo  esse  nequit,  nisi  de  eo,  quod  homini  j 
essentialem  illam  dependentiam  ab  ordine  divinitus  institato 
unde  competere  debeat.   Huius  autem  mensura  hoc  ^ener 
cipio  comprehenditur  : 

ThesiS  XIY.   Omnl  homini  in  actionibns  externis 
dentia  ab  aUomm  arbitrio  iure  connato  oompetìt. 

Praenotanda.  Dicitur  ^arbitrium"  quatenus  opponituT 
timae  potestati.    Itaque  sensus  thesis  hìc  est:  unusquisque 
connato  ea  libertate  extema  praeditus  est,  ut  alii  eius  actì 
non  prò  lubitu,  sed  ex  potestate  tantum  sibi  a  lego  conc        b 
pedire  vel  exigere  possint. 

Probatnr.  Ea  est  creaturae  rationalis  dignitas,  ut      lina  \ 
voluntati  sive  mediate  sive  immediate  ex  rationali  o:        • 
iiciatur,  quemadmodum  solus  Deus  essentialis  eius  finis  ac 
est.    Ergo  unusquisque  iure  suo  exigere  potest,  ut  in  actioi 
suis  aliomm  voluntati  eatenus  subesse  teneatur,   qua  1 

illis  potestatem  Deus  concesserit  sive  extraordinariam  spedi      )< 
gatione  factam  sive  ordinariam  in  conununi  iuris  ordine  fun 

86.  Gorollaria.  I.  Libertas  igitur  extema,  quae  iuri  honmiii 
connato  respondet,  recto  definitur:  libertas  ab  aliorum  arbUrièm 
adionibus  externis. 

n.  Haec  libertas  hominis  erga  alios  per  se  loquendo  eet,  ut 
aiunt,  «in  possessione",  quamdiu  hi  suam  potestatem  sibi  in  eam 
concessam  non  probaverint.  Dixi  ,per  se  loquendo*  —  nam  com- 
probata  et  iam  rito  agnita  eiusmodi  generali  potestate,  haec  ipsa 
drca  singulos  actus  deinceps  ex  ea  manantes  centra  dubia  vel 
exceptiones  in  favorem  libertatis  exortas  in  possessione  est,  donec 
de  bis  certo  constet. 


De  off.  mutaia  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  libertatem  extemam.      85 

IIL   Quamquam  ex  thesi  consequitur  inter  homines  sibi  non 
lìnatos  alios  aliorum  actionibus  vel  omissionibus  malia,  quae 
alterìus  ius  violant,  ex  iure  resistere  generatim  non  posse^ 
a  tamen  altioris  destinationis^  dignitatis  et  decoris  humanae 
tis,  quilibet  etiam  privatus,  quoties  nullus  superior  praesto 
e  naturae  potestatem  habere  censendus  est  alios  adhibita 
i       diendi,   quominus  atrociora  quaedam  crimina  humanitati 
iniuriosa  committant,    quale  v.  g.  esset  sibi  manus  vio- 
inferro,    quamvis  inde  alterìus  personae  ius   vel  bonum 
non  laederetur.    In  tali  enim  casu  singulis  membrìs  socie- 
ex  iure  et  officio  incumbit  causam  totius  societatis  agore 
dignitatem  et  honestatem  publicam  tuerì. 

Ì7.       Ad  solvendas  difficuUates  nota:  Ut  alteri  obligemur,  necesse 

,  ut  eius  voluntas,  quae  imperium  vel  potestatem  in  nos 

\t,  sub  omni  respectu  divinae  voluntati  conformis  sit,   sed 

eo  tantum,  sub  quo  sibi  in  nos  potestatem  vindicat.    Atque 

ita  6\     re  sane  potest,   ut  quis  ex  iure  aliquando  onus  subire 

r,  quod  caritatis  praeceptum  ipsi  imponi  vetat  (cf.  P.  I, 

n.  341). 

B.  De  libtrUie  oonseieiitiao. 

Libertas  conscientiae,  si  universim  spectatur,  expressio  est 
dum  vaga  et  indeterminata,  ex  usu  loquendi  variam  signifi- 
.  admittens.   Inde  fit,  ut  vix  aliud  vocabulum  magis  ido- 
sit  ad  spargendos  sub  specie  veri  errores,  praesertim  cum 
a  is  instar  in  ore  hominum  versatur,  qui  eius  ambiguitatem 

lere  vel  nesciunt  vel  nolunt.   Nempe  quemadmodum  libertas 
ratim,  ita  et  libertas  conscientiae  diversa  est  prò  diversitate 
ali  vel  necessitatis,  quae  per  libertatem  excluditur^.     Itaque 
fiber       conscientiae  per  se  significare  potest:  1.  Solutionem  volun- 
ta      a  qualibet  necessitate  intema  physice  determinante,  qua  im- 
ator  conscientiae  dictamini  inteme  adhaerere  vel  non  adhaerere  ; 
et  ita  non  differt  a  libertate  morali  intema,  qua  omnis  homo  natu- 
raliter  gaudet  et  qua  nulla  coactione  privari  potest.  Sed  haec  ad 
psychologiam,  non  ad  ius  pertinet.   2.  Exemptionem  ab  omni  coac- 
tione extema,  qua  quis  ad  agendum  centra  Dei  praeceptum  ad- 
igatur;   quam  libertatem  conscientiae  stride  didam  nuncupamus. 
3.  Libertatem  ab  omni  extemo  legali  obstaculo  impediente,  quo- 


>  €f.  Canet,  La  Uberté  de  conscience,  sa  nature,  son  origine,  son  histoire 
et  sa  pratique  dans  nos  sociétés  contemporaines.   Lyon,  Librairie  cath. ,  1891. 


86  Sectio  I.    Liber  I.    Caput  m.    Articnlus  4.    §  2. 

minus  quìa,  illaesìs  iuribus  alìorum  servatisque  commumb 
cialis  YÌtae  condicionibus ,  in  agendì  ratione  personali  et 
suum  tantum  subiectivum  arbìtrìum  sequatur.     4.   Ean( 
libertatem  significata  ita  tamen,  ut  inter  pares  iustitiae  et  i 
ordinis  limites  etiam  ad  actus  publicos  et  sociales  per  ' 
scrìpta,   opera  extendatur;    talis  vulgo  etiam  „1ibertas       ] 
et  cultus''  vocatur.    5.  Denique  libertatem  denotat  ab  omni  ^ 
culo  morali  seu  obligatione  etiam  intema,  quae  aliunde  q 
solo  naturali  rationis  lumine  prò  uniuscuiusque  personali  ut 
„ persuasione**,  i.  e.  opinandi  arbitrio,  oriatur.   Vi  liuius 
homini  piena  facultas  onmem  positivam  religionem,  immo 
turalem,   si  cuipiam  videatur,  respuendi  vel  iam  admi       i  <    » 
serendi  sine  ulla  criminis  vel  ignominiae  nota,  dununodo  pul 
ordini  ceterum  satisfacere  paratus  sit^. 

Ita  evenit,  ut  naturalismus  nostri  temporis  praetextu  , 
tatis  conscientiae**,  quae  recto  intellecta  merito  inter  sac: 
et  inalienabilia  hominis  iura  recensetur,  contra  quemlibet  p<     v 
religionis  ordinem  et  imprimis  contra  ecclesiasticam  ai 
impium  bellum  movere  non  desistat,  indirecte  succurrenti        d 
paucis  etiam  catholicis  viris,  partim  ambiguitate  verborum 
vulgari  «liberalium**   institutionum  studio  deceptis.    Quj    )  i 
prae  ceteris  hoc  loco  definire  interest,  qucUis  et  quanta  sU        \ 
conscientiae  libertas,   quae  homini  tamquam  ius  vere  abso 
inalienabile  semper  et  ubique  attribuì  debeat,   ut  distinguatur 
ea,  quae  per  se  accidentalis  et  hypothetica  est  et  non  minus  qua 
libertas  universim  prò   diverso   publici  iuris   ordine  sive  div 
sive  humano  modo  amplioribus  modo  arctioribus  limitibus  di 
scribitur,  vel,  si  per  se  quidem  ex  iure  connato  dimanet,  ex 
tamen  collisione  variis  limitationibus  subiacet. 

89.  ThesiS  XY.  Omni  homini  libertas  conscientiae  striete 
dieta  simul  cum  libero  eius  usa  iure  absoluto  et  inalienabili  eom- 
petit;  quae  autem  ulterius  extenditur,  extemae  limitationi  ex 
iure  obnoxia  esse  potest. 

Praenotanda.  Secundum  praemissam  expositionem  libertas 
conscientiae  striate  dieta  definiri  potest:  independentia  ab   omni 

*  Isto  sensu  accepta  ^libertas  conacientiae"  (ai  recte  animadvertit  SMf- 
fini,  Dìsp.  Phil.  mor.  II,  n.  264)  proxime  ad  ^libertatem  opinionis*  qoam  vo- 
cant  refertur  et  in  ea  quodammodo  fandator.  Haec  enim  ipsius  natoralis  ra- 
tionis et  prndentiae  limites  abiiciens  alind  non  est  qaam  .licentia  amplectendì 


ck: 


De  off.  mutais  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  libertatem  extemam.       87 

te  humana  in   ìis   omittendis ,    quae   lege    divina    inter- 
r. 

Pr      or  pars  I.     1.  Homo  semper  et  ubique  iure   absoluto 
tbili  gaudet,  per  media  necessaria  ad  finem  ultimum 
^-  lam  vero  in  hoc  iure  illud  evidenter  continetur.   2.  Nemo 

^  iliiun  potestatem  habet,   nisi   quae  a  Deo  illi  concessa  sit 

nV),  neque  alia  quis  obligatione  obstringi  potest,  nisi  quae  ulti- 
^  i  divina  auctoritate  derivetur.   Atqui  in  quacumque  hypo- 

^  I  repugnat  Deum  cuiquam  potestatem  facere  alios  ad 

"  dum  i         praeceptum  adigendi,  atque  quemquam  iuris  officio 

morali  obligatione  violandae  legis  divinae  obstringi.  Ergo . . . 

Probatnr  pars  IL  lus  qualecumque  extemae  libertatis,  etiamsi 

se  et  spoetata  sola  persona  individuali  connatum  sit,  spoetato 

ordine  sociali  aliquando  cum  altiere  iure  vel  naturali  vel 

70  collidere  potest,  quo  saltem  quoad  usum  varie  limitetur 

g      )ndatur  necesse  est,  eo  solo  casu  excepto,  quo  illud  circa 

»  vel  omissiones  versatur,  quae  absoluta  et  determinata 

I  divinae  obligatione  praecipiuntur.    Atqui  is  casus  ad  solam 

K!    tatem  conscientiae  stricte  dictam  spectat.   Ergo  quaecumque 

OS  extenditur,  extemae  limitationi  ex  iure  obnoxia  esse  potest. 

Prob.  mai.  ex  communi  ratione  omnis  collisionis  iurium  et 

officiorum,  quae  in  eo  fundatur,  quod  Deus  in  suis  ordinationibus 

sibi  contradicere  nequeat  et  quod  ubicumque  apparens   eiusmodi 

contradictio  oboriri  videatur,  ceteris  paribus  iura  inferioris  ordinis 

aitioribus,   accidentalia  essentialibus ,  hypothetica  absolutis,  sub- 

iectdvo  errore  fondata  obiective  certis,  ea  quae  vel  in  se  vel  quoad 

asnm  ab  absoluto  fine  rationalis  naturae  remotiora  sunt,  iìs,  quae 

propius  ad  hunc  accedunt,  postponi  ac  subordinari  debeant,  quantum 

opus  est,  ut  conflictus  tollatur.   Id  autem  circa  omnia  iura,  quorum 

exercitium  non  vi  absolutae  obligationis  urgetur,   accidere  posse 

per  se  manifestum  est. 

90.  Coronaria.  I.  Quamquam  sola  libertas  conscientiae  stricte 
dieta  ita  homini  competit,  ut  a  nulla  umquam  humana  potestate 
tolli  vel  restringi  legitime  aut  valide  possit,  ex  praedictis  tamen 
rationibus  recto  quoque  infertur,  per  se  et  universim  loquendo, 

tamquam  vera  qoaecumqae  libuerit  vel  sine  vel  ex  quocumque  motivo  utut 
irrationabili'.  Coi  similis  licentia  conscientiae  respondet,  nimirum  talis,  qua 
.nnicnique  conveniat,  ut  tamquam  bonum  vel  malum  accipiat  quodcuroque 
volnerit*. 


88  Seotìo  I.    Liber  I.    Caput  IH    Articalus  4.    §  2. 

unìcuìque  ius  esse  connatum  praeter  legis  praecepta  etiam  ec 
perfectioris  vìtae  sequendi,  ac  proin  omnia  auxìlia  et  i 
hunc  finem  quaerendi  et  adhibendi,  quae  honesta  et  nullius 
adversa  sunt.   Dixi  „per  se  et  unìversìm  loquendo*  ;  tame 
Consilia  perfectioris  vitae  per  se  bona  sint,  et  qua  talia  i 
homines  universim  seu  in  abstracto  consideratos  perti        t,        - 
quaquam  tamen  prò  uniuscuiusque  individuali  condicione  y 
tempore  et  loco  bona  sunt  et  consulta,  minime  tum  cum  o 
iura  aliorum  obstant. 

n.  In  hypothesi  conscientiae  erroneae  iure  naturae  un 
gaudet  ea  saltem  libertate  conscientiae,  quae  proportionatar 
turali   obligationi  sequendi   conscientiae  dictamen  certum 
cibiliter  erroneum.    Unde  nomini  licet  eam  impedire,   qui 
cum  nullo  aliorum  iure  sive  privato  sive  publico  coUidit.    t 
autem  hoc  evenit,  is,  cuius  ius  violatur  propter  alteri 
talem  errorem  quantumvis  inculpabilem ,  suo  iuri  obi<    ive  i      > 
renuntiare  ex  iustitia  non  tenetur.  Dico:  ex  iustUia;         »e 
per  adiuncta  contingit,  ut  illi  cedere  ex  caritate  teneatur;       nper 
autem  haec  exigit,  ut  nonnisi  post  adhibitum  conatum  de    i 
errorem  coactio  adhibeatur. 

C.  De  liberiate  religionii. 

91.  Libertas  religionis,  quae  cum  iure  connato  libertcUis  con- 
scientiae  immediate  conectitur  et  de  qua  sola  hic  agendum,  probe 
distinguenda  est  ab  ea,  quam  «  liberalismi'  sectatores  hodie  passim 
tamquam  dogma  fundamentale  «modemae  societatìs*  profitentor 
atque  omni  civili  constitutioni  nullo  facto  populorum  discrimine 
ex  lege  universali  inscribi  volunt^. 

Ex  iure  naturae  prò  libertate  religionis  eaedem  regulae,  sed 
et  eaedem  restrictiones  valent,  quas  prò  libertate  conscientiae 
universim  recensuimus;  duplici  tamen  hypothesi,  quae  circa  reli- 
gionem  consideranda  venit,  congrue  applicandae  sunt.  Nimirum  reli- 
gionis exercitium  vel  interne  relate  ad  obligationem  uniuscuiusque 
coram  Deo,  vel  exteme  quatenus  relationes  sociales  attingit,  con- 


'  Utrum  et  quibos  condicionibus  haec  etiam  , religionis  libertas*,  quam 
passim  ,liberalismu8*  profitetor  (i.  e.  legom  atque  iustitutionum  civilinm  in* 
differentia  erga  quamlibet  religionis  formam),  practice  admitti  vel  etiam  rela- 
tive probari  poesit  —  non  ex  iure  individuali  et  absoluto,  sed  ex  iure  publioo 
(ecclesiastico-politico)  (ut  infira  sect  8,  lib.  1)  dii       odi       erit 


De  ofL  mntais  circa  bona  status  extemi.  —  Circa  libertatem  externam.      gQ 

I         ;   in  utroque  casu  iterum  varìae  personarum  con- 

poni  possunt.    Itaque 

I.  libertas  religìonis  interna  aut  absolute ,  i.  e.  intra  solum 

luminis  naturalis,  aut  relative  ad  positivam  revelationem 

cognitam  et  agnitam  spectatur.     Si  prius,   recte  dicitur 

vis  positivam  religionis  vel  fidei  obligationem  esse  „in 

I         me*  ;  i.  e.  non  supposita  aut  penitus  ignorata  religione  a 

Deo  ]       ive  instituta,  unusquisque  naturaliter  non  solum  ius  sed 

0      ium  habet  de  sua  ad  Deum  relatione  rationis  effata  scru- 

vita  exsequi  (ut  constat  ipso  docente  apostolo  Rom.  e.  1); 

0       annuntìata  iam  religione  positiva,  sed  nondum  mentis 

\sa  agnita,  unicuique  ius  est,  antequam  eam  profiteatur,  reve- 

factum,  utrum  veritate  nitatur,  examinandi.  —  Qui  vero 

s     l  divinam  religionis  posUivae  originem  agnoverit,    iam    non, 

^       suo  ratiocinio  sibi  de  Deo  recte  sentire  videtur,  sed  positiva 

Dei  effata  vera  habere  et  opere  exsequi  tenetur.    Hac  tantum 

adhibita  restrictione   ad   intemam   etiam   religionem   extenditur 

definitio,  qua  libertas  reUgionis  vulgo  dicitur:  facuUas  legitima 

CKÌJ1I6  homini  data,  de  sua  ad  creator ein  relatione  cogitandi  d 

jtfoe  cognoverit  officia  exsequendi. 

n.  Libertas  religionis  extema  secundum  ea,   quae  de  Kber- 
tate  conscientiae  statuta  sunt,  his  principiis  comprehenditur: 

1.  Nomo  umquam  ad  suscipiendam  etiam  veram  rcjìgkmem 
cogi  legitime  potest.  Etsi  enim  haec  iure  divino  omoes  bommes 
remote  ad  praestandam  fidem  obstringit,  proxime  tameo  waannem 
obligare  potest,  nisi  mediante  morali  influxu.  Vi  antem  extor- 
qoere  externam  simulationem  centra  internimi  comaeatize  Aie- 
tamen  non  solum  essentiali  conscientiae  lib^iati,  msA  et  vero 
bone  tum  privato  tum  publico  repugnat  et  religMMKSD  oàìfjHam 
reddit.  Notandum  tamen,  aliud  esse  &lsum  cattmii  extemum 
ob  causas  legitimas  non  tólerare,  aliud  ad  susdpiieiidtiiD  vemm 
cflltum  adigere. 

2.  Nomo  cogi  licite  potest,  ut  quicquam  ocmtra  religioii^ 
officia  perpetret,  et  generatim  loquendo,  i.  e.  sedium  coUisiiof 
cum  certo  iure  aliorum,  nec  impediri,  quomiims  iisdem  gaÓElà.:^^ 

3.  In  casu  falsae  religionis  recummt  quaa  de  liberux^e  f':»i^ 
sdentiae  erroneae  dieta  sunt. 

Praeter  honorem  et  libertatf  ezuman  esziu^  '!^ 
e  nnmanis  nsibus  destmaiae  irMifiwiiiii  h^jnni  i< 


90  Sectìo  I.    Liber  I.    Caput  III.    Artìculas  4.    §  2. 

partem   constituunt,    quae   nomine    „ status   extemi''    comprehendi 
Quapropter  in  bis  non  minus  quam  in  illis  tamquam  in  naturali  fi 
mento  varia  hominum  inter  se  officia  et  iura  nituntur,   quae  per  8e 
argumentum  huius  articuli  pertinent  eiusque  tertiam  paragraphum  o^^a 
capare  deberent.    Huc  imprimis  referendum  est  ius   hominis   connati 
rebus  utendi  et  de  iisdem,  quantum  usus  ratio  postulaverìt,  varie  dwjp  ■■ 
nendi;  quod  quidem  considerata  tum  hominis  tum  rerum  natura  ] 
tione  non  indiget.    Verum  cum  eodem  ius  quoque  jpropr      tU  ^ 

intime  cohaeret,   quod  cum  secundum   omnem  suam  rati<  ex  m» 

individuali  hominis  natura  derìvari  non  possit,   iuri  sociali  ini 
erit,  simul  cum  iure  alienandi  (Yer&usserungsrecht)  et  iure  contn  '* 

seu  pacta  ineundi  (Yertragsrecht),  quod  utrumque  per  se  quid* 
connatum,  sed  intuitu  materìae,  circa  quam  maxime  versarì  so 
bilem  rerum  proprietatem  praesupponit  ac  praecipuum  iuris  soeialisj 
vati  et  generatim  iurium  hypotheticarum   fundamentum  est.    Ita< 
diversis  in  locis  de  eodem  argumento  sermonem  instituere  et  quae 
per  se  inseparabiliter  coniuncta  in  diversas  partes  dist      ere        < 
sit,  omnem  hanc  materiam  per  niodum  unius  inferius   c<      )le< 
placet.    De  iure  autem   quod  vocant  ^aequalitatis*,   quod  ]  in 

iura  connata  hominis  vulgo  recensente   speciatim  dicere  mer       si 
sedemus.    Ex  iis  enim,   quae  hactenus  dieta  sunt,   satis  per  se 
eam  quidem  inter  homines  iurium  aequalitatem  negarì  non  p<       ,  q 
fonnalis  appellatur  et  in  eo  consistita   quod  homines ,   si  secundi 
turam   humanam  nude  in  se  et  seclusis  accidentalibus   co 
tamquam   iisdem  iuribus  praediti   concipi   debeant    Realis  vero  ae< 
litas,  i.  e.  ea,  quae  hominibus,  prout  realiter  exsistunt,  tribuatur, 
et  moraliter  implicat. 


Sectio  secunda. 
Ins  sociale  priyatnm. 


Prologus. 

(3.      In  scrutandìs  officìis  et  ìurìbus  hominum,  quae  ìpsis  non 
•8  absolute  spectatis  (ius  individuale),  sed  secundum  spe- 
i       texus  sodales  tribuenda  sunt,  orane  ius  sociale  proprie  dictum 
ir.  Dico:  proprie  dictum,  quia  latissimo  aliquo  sensu  omne 
ium  sociale  est,  quatenus  nimirum  generalem  seu  remotum 
m  ad  societatem  continet  (cf.  P.  I,  n.  344).  Recte  autem 
loco  ius  sociale  ut  a  iure  individuali  seu  absoluto  distinguatur, 
ictiore  sensu  accipitur;  atque  ita  secundum  varios  quodammodo 
j      8  quos  admittit,  varias  quoque  denominationes  sortitur.    Si 
ad        tantum  sociales  relationes  se  extendit,  quae  vitae  privatae 
fflVe  domesticae  sive  civilis  limites  non  excedit,   ius  sociale  pri- 
vcAum  dicitur,  eademque  nota  a  iure  puhlico  distinguitur.    Omnis 
porro  socialis  organismus  naturae  vi  inductus  atque  stabilitus  a 
societate  domestica  seu  familia  initium   ducit  (P.  I,   n.  405  sqq.). 
Prima  igitur  officia  et  iura,   quae  homini  speciatim  ut  membro 
ìDius  organismi  conveniunt,   ab   eodem  hoc  primitivo  societatis 
fonte  deriventur  necesse  est.    Positis  autem  bisce  totius  socialis 
structurae  quasi  fundamentis,  nova  deinceps  et  uberiora  socialia 
vincula  hominem  excipiunt.   Nimirum  in  et  cum  familia  non  solum 
ipsam  terrae  partem,  quam  inhabitat,  et  res  extemas,  quibus  prò 
se  suisque  utitur,  arctiore  nexu  sibi  obstringit  (stabili  rerum  do- 
minio), sed  etiam  cum  aliis  familiis  earumque  membris  novis  iu- 
giter  nexibus  (imprimis  ope  contractuum)  coniungitur.   Atque  ita 
paulatim   cooperante   cum   naturae   momentis   humana   libertate 
innumerae  illae  relationes  sociales  ac  iuridicae   oriuntur,   quibus 
praeter  ius  domesticum  ius  quoque  civile  privatum  organico  eoa- 


92  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  I.   Articalas  1. 

lescit  et  quasi  proximam  societati  publicae  materìam  praeparrt. 
Quapropter  argumentum  huius  sectionis  tribus  libris  compreheo* 
dimus,  in  primo  de  iure  domestico,  in  altero  de  iure  proprietaiiii 
in  tertio  de  contractibus  acturi. 

Liber  primus. 

Iits  domesticum. 

Prologus. 

94.  Societatem  domesticam  seu  familiam  naturaliter  institutam 
esse  in  parte  generali  harum  Institutionum  certis  argumentis  com- 
probatum  est.  Similiter  inteniam  ac  naturalem  eius  stractoram 
iam  compertara  habemus  (P.  I,  n.  405 — 414)  \  Ex  triplici  qoìppe 
elementari  societate,  coniugali,  parentali  et  herUi,  familia  complete 
sumpta  organico  succrescit.  De  singulis  hoc  loco  particulariiiB 
dicendum  est. 

Caput  I. 
De  societate  coniugali. 

95.  Societas  coniugalis  (coniugium,  matrimonium)  per  naturae 
institutum  non  solum  omnium  prima  et  simplicissima,  aed  uni- 
versae  societatis  humanae  prìncipium  et  quasi  seminarium  dicenda 
est,  ac  merito  definitur:  stabilis  coniunctio  duarum  personarum 
sexus  diversi  ad  prolem  generandam  riteque  educandam  legiiime 
inita  (cf.  P.  I,  n.  405).  Quae  definitio  illa  ipsa  rei  capita  innuit, 
quae  singillatim  expendere  prae  ceteris  interest. 

Articulus  1. 

De  fine  matrimonii. 

96.  Finis  obiedivus,  ad  quem  auctor  naturae  matrimonium  in- 
stitutum voluit,  non  necessario  unus  est.  Immo  vero  prae  hu- 
manis  operibus  eo  etiam  divina  instituta  excellere  solent,  quod 
simplicissimae  causae  multiplicibus  ac  sapientissimis  finibus  con- 

'  Idem  natorae  institatom  solide  et  enncleatiiis ,  nominatim  etiam  contra 
recentiores  illius  adverearios,  ut  Darwini  sectator  vindicatam  vide  apad 
Cathrein,  Moralphilosophie  U  (ed.  3  1899),       ^ 


De  socieiate  coniugali.  —  De  fine  matrimonii.  93 

li      accommodentur.    Sed  in  hac  ipsa   pluralitate   finium 
1 1     m  primarius  et  essentialis,  cui  reliqui  subordinentur,  emi- 
Dee        est. 

ThesiS  XYI*    Finis  primarius  matrimonii  in  condigna 
generis  propagatione  per  honestam  prelis  generatìonem 
et  e        ionem  consisti!  <• 

Probatup  I.  Illa  finis  matrimonii  procul  dubio  primarius  cen- 
seri  debet,  in  quo  naturalis  necessitas  huius  instituti  prò  humano 
genere  essentialiter  et  primario  fundatur.  Atqui  hic  finis  alius  non 
est  qnam  condigna  humani  generis  propagatio,  i.  e.  honesta  prolis 
tio  et  educatio.  Haec  enim  essentialis  atque  per  se  sola 
s  ratio  est,  ob  quam  non  vagum  consortium,  sed  coniu- 

1  bile  naturaliter  institutum  esse  certo  concludimus  (P.  I, 
n.  408).    Ergo ..  .  . 

Probatnr  II.  Eidem  fini  ipsa  natura  matrimonii  principaliter 
proportionatur.  Ad  propagationem  enim  generis  nihil  profecto 
prÌDcipalius  ex  naturae  instituto  spectat  quam  diversi  sexus 
coniimetio,  nibilque  aptius  excogitari  potest,  quo  simul  tum  ra- 
tionali  decentiae  ac  moderamini  debito  tum  prolis  cóngruae  edu- 
catìoni  provideatur,  quam  coniugum  stabilis  societas.  Ergo  ad 
hunc  finem  matrimonium  a  natura  primario  ordinari  dicendum  est  2. 

Fines  autem  secundarii  ad  hos  duos  revocari  possunt:  1.  mu- 
tQmn  inter  coniuges  vitae  obsequium,  solacium,  atque  praesidium; 
2.  honestum  concupiscentiae  remedium.  Esse  autem  hos  fines 
concomitantes  tantum  et  subordinatosi  ex  iisdem  rationibus  liquet, 
quibos  thesis  praecedens  firmatur. 

Uterque  hic  finis  per  se  id  ipsum,  sed  magis  explicite,  enun- 
tiat,  quod  recentiores  auctores  plerumque  ^mutuum  sexuale  com- 

>  Cf.  S,  Tham,  4,  disi.  26  sq.  S.  theol.  2,  2,  q.  154 ,  a.  2;  Suppl.  3, 
q.  41.  a.  1;  C.  geni.  1.  3,  e.  122  et  123. 

*  Ad  recte  dìstingaendnm  finem  primarium  coniagli  a  finibas  secundariis 
notari  iuvat  qnod  S.  Thomas,  G.  gent.  1.  3,  e.  123  insinuat,  nempe  quemadmodum 
inter  natorales  actos  sola  generatio  ad  bonnm  commune,  scilicet  ad  conserva- 
tiooem  speciei,  ordinetor,  ita  ab  aactore  naturae  coniagium  principaliter  non  ad 
bonnm  individuale  coniugum,  sed  ad  bonum  commune  humani  generis  ordinari, 
mminun  ad  condignam  eius  propagationem.  Quaecumque  igitur  praeterea  in- 
dividualia  seu  personalia  bona  prò  coniugibus  naturaliter  cum  eodem  instituto 
conectuntur,  ad  fines  secundarios  pertinere  dicenda  sunt.  —  Socialis  destinatio, 
qua  matrhnonium  est  fundamentum  familiae  et  bine  societatis ,  est  bonum  pa- 
rìter  eommune,  sed  in  dioio  fine  principali  iam  continetur. 


94  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  L   Articiiliis  2. 

plementum^  vocant^.  In  duplici  ilio  communi  caniugum  bano  re» 
vera  sexuum  complementum  tum  internum  (psychologìcum)  tmi 
externum  consistit.  Quare  et  hoc  non  primarium  sed  seeunddrimm 
finem  constituere  dicendum  est.  Non  enim  quìdquìd  secundmB. 
naturam  anterius,  id  etiam  in  ordine  finali  principalius  est.  Neqi» 
etiam  matrimonii  essentiam  in  hoc  realiter  facto  complemento 
consistere,  ut  aliqui  volunt,  concedendum  est,  ut  ex  infira  dicendiB 
(art.  3)  patebit. 

Articulus  2. 

De  necessitate  matrimonii, 

97.  Matrimonium  humano  generi  necessarium  atque  adeo  intmtB 
generis  lege  naturali  praeceptum  esse  ex  supra  demonstratis  eztn 
omne  dubium  est.  Sed  quaerìtur,  an  et  quomodo  haec  lex  sin- 
gulos  homines  obstringat.    Cui  quaestioni  respondet 

Thosis  XYII.  Nulla  naturae  lex  per  se  obstat,  quemlBis 
qnis  prae  matrimonii  stata  caelibatum  eligat. 

Praenotandum.  Dicitur  ^per  se",  i.  e.  sedusis  speda- 
libus  adiunctis,  quibus  per  accidens  eiusmodi  obligatio  aliquando 
prò  particularibus  personis  exsistere  possiti. 

Probatnr.  Si  ulla  lege  caelibatus  per  se  illicitus  foret,  id 
esset  vel  propter  officium  propagandi  genus  humanum,  vel  quia 
extra  matrimonium  concupiscentiae  vis  vitae  honestatem  piane 
impossibilem  redderet.  Atqui  neutro  ex  capite  communis  onminm 
obligatio  exsistit     Ergo  .  .  . 

Prob.  min.  ad  1. 

Argum.  1.  Obiectiva  ratio,  ob  quam  determinata  obligatio 
naturalis  propagandi  genus  humanum  singulis  hominibus  inemn- 

*  Non  caret  ista  expressio,  etsi  per  se  vera,  aliqua  ambigaitate,  qua  oa- 
taralismas  abutì  solai,  quasi  in  , mutuo  sexuali  complemento*  propria  et  com- 
pleta definitio  coniugii  contineatur.  Neque  aexucUe  complementum  com  com- 
plemento humano,  i.  e.  ad  perfectum  esse  hominis  requisito,  confundendnm  est» 
quasi  homo  non  coniugatus  dimidius  tantum  homo  vel  imperfectus  cenaerì  de- 
beat. Non  enim  opus  est  hoc  complemento  nisi  ad  constituendum  unum  et  oom- 
pletum  principium  generationis,  educationis  et  socialis  unitatis  domesticae.  CI 
,Der  Katholik*  1881  II,  364. 

«  S.  Thomas,  S.  theol.  2,  2,  q.  152,  a.  2;  Suppl.  8,  q.  41,  a.  2;  C.  geni 
1.  3,  e.  186  sq.  Schiffini  1.  e.  p.  225  sqq.  CkUhrein  l  e.  p.  892  sqq.  F.  Laurim, 
Der  Gdlibat  der  Geistlichen  nach  canonischem  Rechte.  Wien  1880.  MSkUrt  (H- 
sammelte  Schriften  und  Aufsfitze,  herausg.  von  /.  DSUinger,  1  (1889),  177—267. 


De  necessitate  matrimonii.  95 

non  possit,   a  S.  Thoma  ita  lucide  explanatur:    „Alia  ratio 
ha]       a  in  bis,  quae  ad  necessitatem  uniuscuiusque  hominis 
t     nt,  atque  alia  in  bis,  quae  pertinent  ad  multìtudinis  ne- 
.tem.  In  his  enim,  quae  ad  uniuscuiusque  necessitatem  per- 
,  oportet  quod  cuìlibet  provideatur  .  .  .  unde  necessarìum 
quod  quilibet  cibo  et  potu  utatur.     In  bis  autem,  quae  no- 
ia sunt  multitudini ,   non  oportet  quod  cuilibet  de   multitu- 
attribuatur,  ncque  etiam  est  possibile  ...  et  ideo  diversorum 
irtet  esse  diversa  officia,  sicut  etiam  in  corpore  diversa  membra 
ad  diversos  actus  ordinantur.    Quia  ergo  generatio  non  est  de 
necessitate  individui  sed  de  necessitate  totius  speciei,  non  est  ne- 
cessarìum, quod  omnes  bomines  actibus  generationis  vacent,  sed 
quidam  ab  bis  actibus  abstinentes  aliis  ofGciis  mancipentur,  puta 
mìlìtiae  vel  contemplationi.^  ^ 

Argum.  2,  Officium  propagandi  genus,  qualecumque  suppo- 
natur,  ex  natura  sua  affirmativum  est  ac  proin  a)  vim  actualiter 
obligandi  non  babet  nisi  hypotbeticam,  i.  e.  talem,  quae  a  certis 
determinantibus  adiunctis  pendet.  Yidelicet  tum  demum  actu 
obligaret  quemquam  in  particulari,  si  quando  eveniret,  ut  finis 
praecepti  eius  coniugium  exigeret.  lam  vero  timendum  non  est, 
ne  ob  virginitatis  amorem  coniugia  tani  rara  fiant,  ut  societas 
inde  patiatur.  b)  Cum  respective  gravi  incommodo  non  obligat, 
id  quod  evenit,  quoties  illius  officii  adimpletio  maius  bonum  pro- 
prium  aut  societatis  praepediret.  Hanc  autem  condicionem  multi- 
plicibus  rationibus  prò  diversis  personarum  adiunctis  verificari 
qnis  neget?  Salus  quoque  societatis  multis  aliis  bonis  praeter 
eius  propagationem  consistit,  quae  immo  illimitatis  incrementìs 
aucta  ad  commune  potius  periculum  vergerete.  Praeterea  illa 
altioris  ordinis  bona,  quae  a  nobilioribus  mentibus  prae  ceteris 
aestimari  atque  appetì  solent,  tutius  atque  abundantius  caelibes 
assequi  valent  quam  qui  coniugii  pondero  gravantur. 

Prob.  min.  ad  2.  Matrimonium  etsi  remedium  concupi- 
scentiae  sìt  communi  hominum  statui  accommodatum,  non  tamen 
unicum  est  nec  singulis  ad  vitae  bonestatem  servandam  necessa- 
rìum. Id  autem  imprimis  de  iis  dicendum  est,  qui  praeter  nativum 
rationalis  voluntatis  imperium  superno  gratiae  auxilio  ac  religionis 
€hrìstianae  subsidiis  utuntur. 


»  C.  gent  1.  3,  e.  136. 

*  CI  Boscher,  Grandlagen  der  NationalQkonomie  §  242. 


96  Sectio  U.    Liber  I.    Caput  I.   Artìcnlos  3.    §  1.  2. 

98.  SoboliniQ.    Caelibatus  virtutis  amore  et  ob  cultum  di^ 
vatuB  secundum  phìlosophiae  christianae  existimationem  non  soli 

sed  etiam  lande  dignns  est,   nt  disserto  docet  apostolus  1  Cor.  '    < 
hoc  antem  nil  commune  habet  caelibatus  ilio  nefarins,  qui  ma 
propter  frena  Inxuriae  tantum  aversatur.    Is  enim  legi  naturali 
feste  contradicit,  utpote  quae  singulos  homines  negativa  obliga 
tenus  obstrìngat,  ut,  qui  vitam  agore  virginalem  nolint,  non  i       I 
inito  matrimonio  unione  sexuali  licite  uti  possint. 

Articulus  3. 

De  naturalibus  requisitis  ad  legitimum  matritnonium. 
§  1.    Phìlosophicum   eorum  f undamentnm. 

99.  Haec  requisita  partim  ex  ìpsa  natura  matrimonii  qua  oon- 
iugalis  societatis,  partim  ex  eius  fine  cognoscenda  sunt. 

Tamquam  societas  in  individuo  per  naturam  non  detemmiata 
sed  singulorum  electioni  permissa,  coniugium  initur  contractu,  qui 
propterea  contractus  matrimonialis  vocatur.  Is  si  per  se  et  se- 
elusa  propria  materia  spectatur,  iisdem  condicionibus  subiaoet» 
quae  prò  pactis  universim  valent  et  de  quibus  infra  dicendum 
erit.  Eo  autem  imprimis  spectat  personalis  utriusque  cooiogis 
liber  consensus, 

Intuitu  finis  requiritur:  a)  ut  contrahentes  matrimoninm  aiiit 
personae  diversi  sexus  per  se  physice  capaces  prolis  generandae; 
b)  ut  sibi  concedant  mutuum  et  exclusivum  ius  ad  actus  per  ae 
generationi  idoneos  fidemque  individuae  ac  perpetuae  societatis. 
De  quibus  insuper  in  specie  quaeri  potest: 

§  2.    Qualis  sit  iure  naturae  matrimonii  unitas. 

100.  Spoetato  fine  completo  matrìmomi  sana  philosophia  mm 
potest  non  agnoscere,  sdarn  inonogamiam,  i.  e.  eam  anitatoQQ 
coniugii,  qua  unus  vir  uni  feminae  iungitur,  intentìoni  conditoris 
et  instituto  naturae  convenire.  In  hac  sola  enim  ea  aptitudo  medii 
reperitur,  qua  ilio  finis  naturae  tum  primarìus  tum  secundarius, 
quantum  condicio  humana  admittit,  tuto  et  convenienter  obtinerì 
possit;  cum  contra  omnis  alia  coniugii  forma  per  ae  potius  ali- 
quod  impedimentum  vel  maius  voi  minus  eidem  fini  opponat.  Quod 
ita  recta  ratio  intellegit,   nobìs  insuper  ex  fonte  divinae  revela- 

'  Cf.  5.  Thom.,  S.  theoL  2,  2,  q.  152,  a.  4;  C.  gent.  L  8,  o.  187. 


QnaliB  sit  inre  natoraa  matrìmoiùi  unìtas.  97 

tbids  confirmator,  quo  constai  prìmitus  a  Deo  matrimoniale  vin- 
culum  ita  inter  duas  personas  institutum  ac  sandtum  esse,  ut 
eesent  duo  in  carne  una  (Gen.  2,  20 — 24.   Matth.  19).   Itaque 

Pclygamia,  i.  e.  sìmultaneum  inter  plures  coniugium,  sive 
muus  feminae  cum  pluribus  vìris  (poiyandria)  sive  unius  viri 
Cam  pluribus  feminis  (polygynia),  procul  dubio  a  naturae  instituto 
deflectit;  id  tamen  diverso  modo  et  gradu.    Namque 

1.  Poiyandria  iuri  naturae  àbsolute  repugnai;  quia  non  solum 
finibus  coniugii  secundariis,  sed  etiam  fini  principali  onmimode 
contraria  est.  Nam  per  eam,  ut  advertit  S.  Thomas  ^^  «ipsa  pro- 
creatio  prolis,  etsi  non  totaliter  tollitur,  .  .  .  tamen  multum  im- 
peditur. .  .  Sed  educatio  totaliter  tollitur,  quia  ex  hoc,  quod  una 
rnnlier  plures  marìtos  haberet,  sequeretur  incertitudo  prolis  re- 
specta  patris,  cuius  cura  necessaria  est  in  educando''. 

2.  Polygynia,  quamvis  non  àbsolute,  generatim  tamen  a  iure 
naturae  reprobatur.  Primum  inde  colligitur,  quod  per  pluralitatem 
nxomm  nec  procreatio  nec  educatio  prolis  onmino  impeditur; 
alternm  autem  patet  ex  eo,  quod  spoetata  ordinaria  hominum 
eoodidone  primario  fini  matrimonii,  maxime  autem  educationi 
proliom,  impedimenta  affert,  vitae  vero  domesticae  felicitatem, 
saUata  sociali  familiae  unitate,  multipliciter  turbat  et  concupiscen- 
tiae  non  tam  remedium  quam  incitamenta  suppeditat.  Ideo  hoc 
matrimonii  genus  numquam  ut  ordinarium  per  naturae  legem 
approbatum  fuit,  quamquam  Patriarchis  ad  tempus  permissum  ;  in 
BOVO  demum  foedere  omnibus  interdictum  est^. 

§  3.     Qualis  sit  iure  naturae  matrimonii   stabilitas. 

IQL  Satis  per  se  manifestum  est  et  iam  alias  probatum  (P.  I, 
n.  408)  stabilitatem  perennem  matrimonii  per  se  ad  finem  edu- 
cttiams  prolium  amnino  et  generali  lege  necessariam  esse^.  Unde 
immquam  legitime  contrahi  potest  matrimonium  ad  t^npus  aut 
ad  revocationem  aut  sub  ea  condicione,  ut  prò  lubitu  iterum  dis- 
solvi queat.  Sed  quaeri  insuper  potest:  utrum  saltem  in  casibus 
partieularibus,  salvo  ilio  fine  essentiali  et  gravibus  suadentibus 


1  4,  dist.  33,  q.  1,  a.  1. 

«  A  Tham^  SuppL  3,  q.  6S. 

»  S,  Hiatn.,  S.  theol.  2,  2,  q.  154,  a.  2  e;  Sappi.  3,  q.  41,  a.  1,  ubi  simul 
anctoritas  Aristotélis  (Eth.  Nic.  1.  8,  e.  11  et  12)  ad  rem  invocatur.  C.  gent. 
1.  3,  e.  123. 

Mejer.  Iob  miiiinle.  U.  7 


98  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  I.    Articiilas  8.    §  3. 

ratìonibus,  per  ius  naturae  lìceat  coniugìbus  matrimonium 
vere?    Cui  quaestìoni  respondemus: 

ThesiS  XTIII.     Vinculum  matp  l       e       . 

per  se  indissolubile  est,  ut  nonnisi  divina  in      ^i     i 
ritate  solvi  possit. 

Praenotandum.     Antìquìores  nonnullì  scriptores,  < 
quin  egregìì,  contrarìam  sententiam  probabilem  esse  putan 
matrimonium,   omisso  eius  charactere  sacramentali,  co 
tantum   ut  institutum  naturae^.     Sed  hodie  haec   q         io  j 
ecclesiasticam  auctoritatem  band  ambigue  soluta  videtur, 
scilicet  a  Pio  IX  reprobata  est  thesis  67  Syllabi,  quae  ita 
,,Iure  naturae  matrimonii  vinculum  non  est  indissolubile,  et 
variis  casibus  divortium  proprie  dictum  auctoritate  civili  i 
potest.* 

Probatnr.  Ad  communes  illas  rationes,  quae  a  fine  primaria 
matrimonii,  intuitu  educationis  prò  omni  casu  et  respectu  ommM 
sufficientis,  prò  hac  doctrìna  merito  depromuntur,  sequentia  qmt 
dunt  gravissima  argumenta,  quibus  eadem  ut  philosophice  oeri^ 
comprobatur  : 

1.  Principium  proprium  matrimonii  amicitia  est.  Atqui  UDÒr 
citia  sua  natura  est  perpetua  nec  cum  separationis  aliquando  tor 
turae  suspicione  consistere  potest. 

2.  Vinculum  huius  unionis  suapte  natura  tam  are 
individuum  est,   ut  eius  solutio  cum  violenta  morte  c< 
possit.   Illud  enim  efficit,  ut  sint  duo  in  carne  una,  i.  e. 
individuum  generationis  principium  constituant.  Omne  igitor  div 
tium  impiam  quandam  et  violentam  eius  destructionem  invob 
a  qua  natura  tamquam  a  morali  quodam  suicidio  abhorret. 

3.  Quod  si  ex  lege  naturali   aliquando  per  acdde 
graves   rationes   solutio   matrimonii   admitteretur  esse    1< 
tum  ne  illa  quidem  stabilitas  coniugii,   quae  certo  ad  esi 

eius  finem  communiter  necessaria  est,  secura  servari  posi  0- 

tata  hominum  tum  inconstantia  et  cupiditate,  tum  im    . 
molestiae  gravis,  quae  frequenter  coniugium  comitatur,  ei 
periculum  nequaquam  rarum,  sed  prope  universale  foret, 
sine  opposito  remedio  satis  efficaci.    Neve  dicas  tale  ]  i 

>  De  e«  re  cf.  Schiffini  1.  e.  p.  244. 


Qaalis  sit  iure  natnrae  mairimonii  stabilitas.  99 

Jib  auctoritate  civili  suppleri  posse,  quatenus  penes  ipsam  supre- 

1    m  ius  maneat  de  sufficientia  rationam  solvendi  matrìmonii  in 

iilis  casibus  cognoscendi.   Nam  praeterquam  quod  iudices  hu- 

i,  indirecte  non  raro  suam  ipsorum  causam  agentes,  generatim 

indulgentiam  essent  proclives,  coniugibus  sui  consortii  pertaesis 

I  rationes  ac  praetextus  numquam  non  suppeterent,  atque 

ìs  oblata  causae  suae  ex  voto  agendae  perpetuam  incon- 

I  ansam  et  discordiae  fomentum  praeberet.    Haec  omnia, 

talis  licentia  viget,  quotidianis  exemplis  illustrata  videmus. 

4.  Eiusmodi  solveudi  matrìmonii  facilitas  communi  societatis 
Umo  perniciosa.  Praecipua  societatis  bona  a  familia  recte 
I       ni     eiusque  praesertim  unitate  et  non  interrupta  successione 

[  a  sua  radice  derìvantur.   Ut  alia  taceam,  haec  ipsa  dome- 

e  unitas  atque  in  successione  perpetuitas  quasi  ca- 

,  quo  moralem  humani  generìs  institutionem  sequentibus 

tionibus  iugiter  transmitti  Deus  providus  voluit.  Ergo  ma- 

trimonìi  solutio,  quae  per  se  buie  fini  providentiali  repugnat,  ar- 

)  hominum  permitti  secundum  naturae  legem  nequit. 

5.  Adde  denique  sescenta  mala  saepe  irrqparabilia,  quae  inde 
tmcuntur  sive  prò  ipsis  coniugihus  sive  p-o  liberis  et  consanguineis, 
praesertim  ubi  alterutra  parte  invita  divortium  extorquetur  ^. 

Ceterum  divina  potestate  solvi  matrimonium  posse  non  est 
quod  probarì  indigeat,  si  quidem  quaelibet  iura  creaturae  subduntur 
sapremo   dominio  Dei;   idque   revera  ob  altiores  fines  divinitus 


*  Faenmty  qui  coniagli  sterilitatem,  spectato  solo  iure  naturae,  legìtimam 
illad  solvendi  rationem  esse  putarent ,  eo  quod  sterilitas ,  saltem  per  accidens, 
primario  fini  matrìmonii  opponatur,  qui  respicit  bonum  prolis.  Ad  quod  apte 
respondet  S,  Thomas,  Suppl.  3,  q.  67,  a.  1  ad  4:  ^Matrimonium  principaliter 
ordinatur  ad  bonum  commune  ratione  principalis  finis,  qui  est  bonum  prolis; 
qoamvis  etiam  ratione  finis  secundarii  ordinetur  ad  bonum  personae  matrimo- 
mnm  contrahentia ,  prout  per  se  est  in  remedium  concupìscentiae.  Et  ideo  in 
legibus  matrìmonii  magia  attenditur,  quid  omnibus  expediat,  quam  quid  uni 
eompetere  possit.  Quamvis  igitur  matrìmonii  Inseparabilitas  impedlat  bonum 
prolis  in  cUiquo  homine,  tamen  est  conveniens  ad  bonum  prolis  simpliciter.  Et 
propter  hoc  ratio  [Illa]  non  sequitur."  Cf.  2,  2,  q.  154,  a.  2.  —  Ipso  quo- 
que Fr.  L  Stahl  (Philosophie  des  Rechts  II,  429)  docet:  ,Der  erste  und 
Y5lllg  selbst&ndlge  Zweck  der  Ebe  sei  die  vollstfindige  pers5nllche  Einlgung 
derGatten.  Darum",  ait,  ,Ì8t  die  unfruchtbare  Ebe  um  nlchts  mlnder  bindend 
nnd  hellig  als  die  frucbtbare.*  —  Et  Thiersch  (Ueber  christllches  Famllien- 
leben,  ed.  5,  p.  7)  soribit:  ,Die  Monogamie,  und  zwar  die  alleln  durch  den 
Tod  aafl9ebare,  ìst  ein  im  wahren  Wesen  des  Menschen  begrOndetes  Urgesetz.' 

7* 


100  Beddo  IL    Liber  I.    Caput  I.    Artionhis  4. 

factum  esse  hìstoria  sacra  testatur.    Ita  v.  g.  apostolica 
ratione  1  Cor.  7,  15. 

102.  Coronaria.  I.  Quaestio  de  impedimentis  matrimonii  ; 
positivnm  magis  quam  naturale,  et  in  praesenti  quidem  pro^ 
tiali  ordine  ad  ius  ecclesiasticum  pertlnet,  quia  matrìmoniu 
gitimum  ex  lege  Christiana  non  meri  contractus  sed  simul  ( 
tialem  sacramenti  rationem  habet.  Inde  et  quid  de  matrii 
civili  sentiendum  sit,  colliges.  Ceterum  impedimenta,  quae 
prìmos  saltem  consanguineitatis  gradus  statuta  sunt,  in  ip 
tionali  natura  fundari  nomini  dubium  esse  poteste 

n.  À  finibus  subiectivis,  quos  coniuges  contrahendo  i 
monium  sibi  proponunt,  huius  legitimitas  per  se  non  dep< 
dummodo  obiecfive,  quae  contractui  matrimoniali  essentialia 
non  excludantur;  quod  utique  fieret  per  condiciones  turpes 
tractui  additas  primario  eius  fini  contrarias.  Sed  etiam  ut 
matrimonium  contrahatur,  non  requiritur,  ut  contrahentes 
primarium  coniugii  suhiective  quoque  ut  primarium  intendanl 
tantum  ut  honestum  velint^. 

in.  Inde  concludes  verum  ac  legitimum  matrimonium 
eos  etiam  esse,  qui  ius  coniugale  quidem  sibi  invicem  coi 
sed  vitae  tantum  consortium  intendentes  ezpressam  voluni 
gerunt,  suo  iure  numquam  u tendi.  Illud  enim  ius,  non  s 
eius  usus  vel  effectus,  vinculum  morale  matrimonii  co 
Eiusmodi  coniugalem  societatem  inter  immaculatam  virginem 
quo  castissimum  sponsum  fuisse  constata. 

Artieulas  4. 

De  iuribus  et  offidis  coniugum. 

108.  Ex  coniugii  natura  et  finibus  facili  conclusione  tom 
iura  et  officia  mutua  coniugum  tum  eorum  limites  cognosci 
1.  E  fine  primario  manant:  a)  ius  et  officium  mutuum, 
contractus  matrimonialis  essentialem  materiam  constitoit;  ] 
exigendi  et  ofBcium  servandae  mutuae  fidelitatis,  quam  excl 
illius  concessio  postulat;  e)  officium  cooperandi  prò  virìbi 
prolem  genitam  rite  educandam. 

»  Cf.  .«?.  Thom,  4,  di8t  40,  q.  1,  a,  3. 

*  Cf.  9.  Tkom,,  Sappi.  3.  q.  48,  a.  1  et  2. 

•  S,  nm^,  S.  tliedi.  8,  q.  29,  a.  2;  4v  dMt  80,  q.  2,  a.  2. 


Caput  n.   Ari,  I.    De  off.  et  iure  parentnm  educandi  suos  liberos.      XQl 

2.  E  finibus  secundariis:  a)  lus  stabilis  cohabitationìs  ;  b)  exi- 
li  ea  vitae  domesticae  obsequia,  quae  prò  dìversitate  sexuB 

tus  ad  mutuum  praesidium  et  solatium  per  se  requiruntur  ^. 

3.  Coniugalis  soeietcUis  primatus  penes  virum  residet.  Quam- 
enim  coniugium,  si  coniugalia  iura  considerantur,  socìetas 

,  instar  perfectae  amicitiae,   recte  dicitur,  ipsum  tamen 

consortiuin  ac  vitae  socialis  activa  conspiratio  recte  ordi- 

al  auctoritatem  postulat,  quae  quidem  ut  fìni  consen- 

,  amicitiae  suavitate  temperanda  est.    Viro  autem  hoc 

x)mpetere  ipso  ordine  dignitatis  ac  praeceUentiae  comprobatur, 

constans  naturae  institutum  haud  dubie  manifestat  apud 

gentes  et  omni  tempore. 

Caput  II. 

De  societate  parentali. 

Haec  in  morali  unione  consistita  qua  parentes  cum  liberis 
liter  conectuntur.    Est  igitur  naturalis   quaedam  extensio 
so(  coniugalis  eiusque  complementum ,  id  quod  ipse  finis 

s  coniugii  indicat.    Idem  enim  finis  proximus  et  proprius 
tis  parentalis  est,  nempe  educatio  prolium,  quae  recte  defi- 
li    :  seduta  ac  perpetua  subministratio  subsidiorum  omnium,  quae 
ad  vUam  liberorum  physicam,    intelledualem  ac  religiose-moralem 
rede  explicandam  necessaria  sunt.     Quod   ita  directe   in  bonum 
ffliorum  fit,  est  simul  bonum  commune  parentum  cum  filiis.   Tam 
sabstantialis  enim  inter  eos  unio  exsistit,  ut  in  vita  prolium  vita 
parentum  quodammodo  prorogata  subsistat.   In  eadem  unione  na- 
turalis eorum  stimulus  benevolentiae  erga  liberos  tam  intensus  fun- 
datur,  quo  Deus  gravissimum  hoc  legis  naturalis  officium  ipsis 
inculcari  simulque  dulcescere  voluit. 

Articulus  1. 

De  officio  et  iure  parentum  educandi  suos  liberos, 

105.  Arctissima  et  quodammodo  substantialis  unio,  quae  na- 
turaliter  inter  parentes  et  liberos  exsistit,  iam  apud  veteres  scrip- 
tores  alieni  controversiae  ansam  dedit,  quae,   etsi  in  se  nullius 


*  Hano  domeeticam  inter  coniuges  amicitiam  a  natura  provìsam  copiose 
explanat  Aristotdes  Eth.  Nic.  1.  8,  e.  13.  Cf.  et  opusc.  S.  Devas,  Studies  of 
Family  Life  (1886),  idem  germ.  (1887)  :  Studien  ttber  das  Familienleben.  Ein 
Beitrag  zur  Gesellschaftswissenschaft. 


102  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  U.    Articulos  L    §  1. 

gravioris  momenti,  directe  tamen  modum  attingiti  quo  de  m 
officiìs  parentes  inter  et  liberos  ac  in  specie  de  officio  educat 
philosophice  agendum  sit.  Quaeritur  nimirum,  utrom  inter 
veri  nominis  relatio  iustitiae  commutativae  intercedat  ac  prc 
officia,  quae  in  ea  fundantur,  strìcti  iuris  officia  censeri  debe 
an  vero  per  se  tamquam  officia  pietatis  intra  ordinem  mere 
cum  contineri  videanturP 

Respondemus  :  Quod  si  in  sua  mutua  relatione  parente 
liberos  formalìter  ut  tales  consideramus ,  negari  non  potest 
fectam  illam  alteritatem,  quam  iustitia  commutativa  postulai 
illa  haud  parum  deficere,  et  eatenus  alteram  partem  propo! 
disiunctionis  merito  tenendam.  Gontra  vero,  in  quantum  pare 
et  filii  considerantur  solum  ut  hoinines  sibi  coexsistentes  ac 
inde  secundum  naturam  humanam  absolute  spectatam  non  i 
distincti  sed  etiam  aequales,  nulla  ratio  apparet,  quae  inter 
relationem  verae  iustitiae  commutativae  excludat.  Atque 
parentes  procul  dubio  etiam  erga  filios  non  solum  pietatis 
insuper  stricti  iuris  officio  obligantur  in  iis,  quae  bis  tamq 
hominibuR  absoluto  iure  naturae  conveniunt,  ut  v.  g.  ius  vi^ 
ab  alterìus  hominis  arbitrio  independens.  Hunc  modum  sol\ 
istam  quaestionem  S.  Thomas'^  haud  ambigue  suggerìt,  in 
simul  ratio  continetur  complurium  in  hac  re  apparenter  d 
gentes  sententias  inter  se  conciliandi  ^.  Utrimque  enim  reh 
verìtas  habetur,  prout  in  consideranda  relatione  inter  par< 
et  liberos  alteruter  ille  respectus  prae  altero  potissimum  effe 

Itaque   officium   educationis  in  specie,   quod  parentib 
talibus  erga  liberos  incumbit,  ex  mente  s.  Doctoris  per  se 
cium  pietatis  dicendum  videtur;   neque  vero  propterea  infei 
obligationis  esse  putandum  est,   quam  si  condicionem  comn 
tivae  iustitiae  contineret;  ordine  enim  dignitatis  et  iustil 
ad  Deum  est,  supra  officia  iuris  mutua  inter  homi  a 

cellit.    Accedit,  quod  idem  officium  naturale  pie  q\ 


'  S.  theol.  2,  2,  q.  57,  a.  4  e,  et  ad  2:  ,Filius,  in  quantom  filiu 
aliquid  patria  .  .  .  tamen  prout  consideratur  ut  quidam  homo,  eet  aliqu 
eoQdum  se  subsistens  ab  aliis  distinctum.  Et  ideo  in  quantum  est  homo 
quo  modo  ad  (eum)  est  iustitia:  et  propter  hoc  etiam  aliquae  legee  d 
de  bis,  quae  sunt  patria  ad  filium.*  —  Ibidem  citatur  de  ea  re  Arisi 
Eth.  Nic.  1.  5,  e.  6  (ed.  B.  e.  10,  1134  b.  8). 

'  Cf.  de  Lugo,  De  iust.  et  iure  disp.  1,  sect.  2,  n.  81.  Le$aius,  De 
et  iure  lib.  2,  e.  1,  dub.  1,  n.  6. 


De  officio  educatioiiis.  103 

imsm  est,  i.  e.  prohibens  educatìoni  contraria  eiusque  neglectum, 

■»       in  officium  stricti  iuris  convertitur,   quoties  ab  eo  depen- 

t  prò  liberis  condicio  ^sine  qua  non*  suo  iure  fruendi  sim- 

humano,  sìve  vitam  physice  conservandi  sive  qua  entia 

-alia  exsistendi.    Hinc   est,   quod  leges  civiles,    quarum  est 

.  etiam  personalia  iura  centra  iniurias  tueri,  generatim,  sicut 

nter  vinun  et  uxorem,  in  quibus  similis  unio  substantialis  oc- 

nrrit,  ita  etiam  inter  parentes  et  liberos  veri  iuris  relatìonem 

mt  vel  positive  sanciunt^. 

§  1.    De  officio  educationis. 

ThesiS  XIX»    Parentes  ad  suomm  liberomm  educa- 
stricto  naturali  ofBcio  tenentur. 

Praenotanda.    Implicite  et  indirecte  quidem  hoc  officium 

iam  assertum  et  probatum  censori  potest,  tum  ex  iis,  quae  supra 

(n  96)  dieta  sunt,  tum  ex  rationibus,  quibus  naturaliter  institutum 

coniugium  stabile  et  perenne  evincitur  (n.  101  ;  P.  I,  n.  408). 

hic  tantum  remanet,   ut  idem  magis  explicite  et  directe 

or.    Quid  autem  hoc  officium  ratione  educationis  homine 

in  se  comprehendat,  ibidem  (P.  I,  n.  408)  explicatum  est 

non  definitione  educationis  (n.  104)  continetur. 

Probatnr  I.  Ex  fine  coniuga.  Quam  primum  nativitate  liberorum 

coniugalis  ad  societatem  parentalem  ex  naturae  instituto 

ae  extendit,  parentes  ad  ea  omnia  officia  lege  naturali  tenentur, 

in  ipso   coniugio   intuitu  parentalis  relationis  essentialiter 

a  sunt.    Atqui  in  ipso  coniugio,  eius  scilicet  fine  principali, 

[ale  fundamentum  continetur  naturalis  officii  parentum,  pro- 

a  se  genitis  insuper  eam  educationem  procurandi,   quam 

1     ra  rationalis  postulat  (n.  96).   Spoetata  videlicet  hominis  na- 

.  conveniens  propagatio  generis  humani,  quam  auctor  naturae 

ituendo  stabile  coniugium  intendit,  nequaquam  sola  genera- 

t     )  liberorum  absolvitur,  sed  insuper  exigit,  ut  ii  ab  infantia  et 

e  et  moraliter  ad  esse  hominis  completum  promoveantur  ;  quae 

cara,  utpote  in  vinculo  coniugii  essentialiter  praesignata,  utrique 

parenti  stricta  legis  naturalis  obligatione  incumbit.    Ergo  .  .  . 


'  Cf.  Das  BOrgerliche  Gesetzbuch  des  Deutschen  Reiches  §  1616  sqq. 
sqq.  —  A  supremo  tribunali  imperii  haec  legitur  lata  sententia  9.  Febr. 
:  «Das  Reoht  eines  Eindes  ist  unverftusserlich/ 


104  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  n.    Articolus  1.    §  2. 

Probatnr  IL    Ex  ardine  divinae  providentiae.    Infant 
ex  parte  opìs  alienae  indigentes  et  piane  incapac 
qui  sibi  vel  ad  ipsam  vitam  conservandam  per  se  provì< 
Sdem  tamen  manifestum  naturae  finem  sibi  propositum       1 
{propagando  generi  provide  accommodatum,  generatìm  non 
ad  maturam  aetatem  adolescendi,  sed  insuper  ad  eum  ( 
physicae  et  moralis  evolutionis  proficiendi,  qua  per  se  vib 
mine  rationali  et  membro  societatis  dignam  agere  atqi      ita 
supremum  hominis  finem  se  dirigere  valeani   £t  vero  q 
haec  getter alis  naturae  destinatio  prò  multis  individuis  per  \ 
d.ens,  V.  g.  praematura  moi*te  vel  alia  accidentali  causa,  suo 
effectu  carerò  potest  et  revera  caret,  non  sine  sapienti  e 
moderamine,  respedu  generis  tamen  rite  propagandi  ex       te 
turalis   providentiae   absque   effectu   et  inanis   esse   non   p 
linde  recte  ita  ratiocinari  licet: 

Quoniam  implicat  naturae  ordinem  sibi  ipsi  contradii 
infantes  in  spem  generis  natos  a  creatore  in  ruinam  totius  gè 
penitus  derelinqui,   a  priori   certum  est   ab  auctore  nata       i 
societate  humana  aliquod  auxilium  sociale  illi  infantum  ne 
tati  tam  generali  et  urgenti  accommodatum  ex  instituto  a 
provisum  esse,  i.  e.  speciale  munus  illos  educandi  oUiis  homin 
strìcta  naturali  obligatione   esse   impositum.     Atqùi  hoc  miu 
parentibus  imponi  certo  demonstratur.     Ergo  .  .  . 

Prob.  min.  1.  Negative.  Non  potest  tale  officium  lege  nar 
turae  commissum  esse  a)  oìnnibus  hominibus  indetenninaie ;  naa 
nisi  personis  in  specie  determinatis  demandetur,  spoetato  grar 
vissimo  onere  et  vigilanti  cura,  quae  ad  illud  implendum  anaci- 
pienda  sunt,  necessario  maneret  inane  aut  ad  finem  penitoa  iih 
sufficiens;  b)  nec  magistratibus  civilibus.  Nam  praeterquam  qnod 
privatissimus  educationis  influxus  et  familiaris  amicitiae  iogiter 
intenta  cura  et  providentia  nil  commune  habet  cum  rìgido  atadio 
tuendi  ordinis  publici,  quod  ex  proprio  officio  magistratui  civili 
potissimum  incumbit,  insuper  societas  civilis  cum  omnibus  aoia 
organis  natura  et  origine  longe  posterìor  est  societate  domeetica. 
Hanc  enim  ex  naturae  ordine  ad  finem  sibi  proprìum  esaentialiter 
inteme  iam  constitutam  supponat  necesse  est,  antequam  ipaa  ex 
praeexsistentibus  faniiliis  tamquam  suis  elementis  orirì  possit.  Ne- 
quit  ergo  salvo  ordine  logico  munus  educandi,  quod  intuUu  finis 
interni  et  essentialis  familiae  immediate  naturaliter  neceaaarìom 
esse  intellegitur,  postero  alieni  instituto  sociali,  praesenti  neceaai- 


De  imo  editcationlB  in  ordine  naturali.  105 

noBchim  coexsistentì  nec  omnino  possibili,   nìsi  buie  antece- 
r  satisfactum  faerit,  naturali  providentia  esse  commissum. 
l        remanet,  ut  parentibus  demandetur. 

2.  Positive.    Etenim  directe  ipsos  parentes  tamquam  propria 

m  naturalis  officii  subiecta  per  naturam  designavi  videmus. 

Id  profecto  multo  evìdentius,   quam  ullo  ratiocinìo  fieri  possit, 

tum  naturalis  amor  tum  prolium  instinctus,    quo  ad 

9ndam  parentum  curam  feruntur,    evincit,    atque  insuper 

animalium  analogìa  confirmat.    Parentalis  amor  in  li- 

(  tUDodo  naturam  et  naturalem  efficaciam  illius  amoris 

pat,   quo  omnis  homo  se  ìpsum  amat.    In  utroque  poten- 

urae  vox  naturae  praeceptum  per  se  manifestum  incul- 

o  ut  idem  praeterea  tamquam  positivum  inter  praecepta 

1  Ciri  supremus  legislator  band  necessarium  duxerit^, 

§  2.    De  iure  educationis. 

Parentibus  simul  cum  naturali  officio  educandi  liberos  ius 

naturale  competere  boc  officium  exercendi  per  se  evidens 

Quaerì  tantum  potest,  utrum  eiusmodi  ius  tamquam  exclu- 

ttve  proprium  sibi  vindicare  queant?  —  Cui  quaestioni  ut  omni- 

»  satiafiat,  duplex  iuris  naturalis  status  sedulo  distinguendus 

Considerari  enim  illud  potest,  aut  mere  philosophice ,  veluti 

seiunctum  ab  ordine  supematurali  superaddito  iuris  divini  positivi, 

aut  partim  theologice,  prout  de  facto  in  praesenti  ordine  prò- 

Tidentiali  exsistit,  tamquam  ordini  supematui*ali  substratum. 

A.  In  ordine  natnrali. 

108.        Thesis  XX.    Parentes  munus  educandi  suos  liberos, 
qua  naturale  est,  exclasiyo  iure  sibi  vindicare  possunt, 

Probatnr  I.  Per  ipsam  naturam  hoc  munus  solis  parentibus 
speciali  modo  et  ob  rationem  illis  propriam  commissum  est,  ita 
videlicet,  ut  illud  formaliter  in  ipso  primario  fine  coniugii  et  in 
naturali  genitorum  ad  proles  relatione  fundari  intellegatur.  Ergo 
et  ius  illud  exercendi,  ut  naturae  fini  et  ipsi  muneri  consentaneum 
sit,  exclusive  ad  parentes  pertinere  certo  consequitur. 

»  S.  Thom.,  S.  theol.  1,  2,  q.  100,  a.  5  ad  4:  ,Filius  est  aliquid  patris, 
et  patres  amant  filios  ut  aliquid  ipsorum,  sicut  dicit  Philosophus  in  8  Eth.  e.  12. 
Unde  iisdem  rationibus  non  ponuntur  aliqua  praecepta  decalogi  pertinenza  ad 
ftmorem  filiorum,  sicnt  neque  etiain  aliqua  ordinantia  hominem  ad  se  ipsunL*^ 


Probatur  IT 
praesertitn  nju 
qu6  licorot  propri^ 
dircjctionis  unita&, 
sifitoro  non  pos^it 
rontibuB  acccpla  i 
vetur,  idquo  non 
turalÌ3,     noe  aiif 

109.    Coronaria. 
d'irto  concludere  1 
aalvo  naturacr  or' 
aibi  asiisuinere  pn; 
ffiana  obiectiviua 
contrarìum  «ivo  J 
et  pmctìco  moliiint 
evolutionem  putn. 
moralom,  otìam  U' 
suUieiant;  hi  vir^ 
univorsam  rtipul  ;, 
patjdttgogica  srijii] 
souiet4iiu$  publicat} 

Civilfe   AgCndtUli   (.r 

n.  Quainquutii 
tnrat*  aibì  ìmpoffito» 

oogniìvcrint   Undo 
potMt,  »|uam  bcno  «. 
«t  fioounitu  «mpÌEirri 
ikoithu  ut  ftwtui  M 

nr    QuomodoiiL 
i^^ntinifiit,  myii  con 
miliU  9Ìvo  HUbftfdii» 
mméicum  partiofpfti 
iptur  («pocUtu  ordi. 
ttui  «i  vwMtM  4ji 
^e  id  eduoiiHloft  t 


N«ftj 


1^ 
I  41 


potestate  et  oboediendi  officio  liberomm.  109 

a  vìgere  conspìcitur.  Simili  ratione  antiquum  ius 
iure  naturae  deflexit,  patrifamilias  ius  in  vitam  et 
1  liberorum  tribuens. 

^nuino  iure  naturae,   cui  piane  consentit  ius  chri- 

.ec  parentalis  potestas  non  dominii,  cuius  finis  est 

98oris,  sed  potestas  iurisdictionis  seu  auctoritas, 

iter  respicit  bonum  eorum,   qui  ei  subordinantur. 

a  faniilia  omnis  humanae  societatis  structura  in- 

entalis   potestas   primordium   exhibet  universae 

nalis. 

"aeterea  tota  et  immediate  naturcUis  originis  est  et 

facto  nativitatis  liberorum  naturaliter  quoque  in  in- 

ata,  ita  quidem,  ut  nulla  lego  bumana  irrita  fieri 

haec  veritas  per  ipsam  suam  irrefragabilem  eviden- 

iocri  scandalo  iis  omnibus,  qui  vel  nullum  ìuris  na- 

per  se  et  independenter  a  iure  positivo  validum 

P.  I,  n.  549  sqq.),  vel  legitimam  hominis  subiec- 

potestate  alterius  hominis  —  extra  casum  iustae  poe- 

ionis  libertatis  —  nonnisi  ex  pacto  vel  quasi-pacto 

3  existimant.     Hinc  ridiculus  nonnullorum  labor  ex- 

^um  potestatem  in  liberos  (ab  eo  saltem  tempore, 

im  rationis  participare)  per  hypothesim  alicuius 

eedentis,  non  expresse  quidem  sed  tacite  initi  et  legi- 

nendi^;  —  quasi  vero   ipso  supremus  naturae  con- 

slator  hominem  a  se  libertate  donatum  nulli  alteri 

ili  nomine  Dei  illi  praesit,   immediate  obligare  queat, 

huius  consensum  obtinuerit! 

rro  fundamentum  et  mensura  parentalis  potestatis  in 

natura  et  necessitas  educationis.     Hinc  igitur  limites 

fiunt,  quibus  tum  parentum  potestas  tum  liberorum 

)X  lege  naturali  circumscribitur.     Educatio  autem,   de 

tate  non  ambigitur,   in  eo  sita  est,   ut  infantes  pa- 

tum  physice  tum  moraliter  apti  reddantur,   qui  per 

L  secundum  humanae  naturae  destinationem  et   prò 

I,  quem  occupant,  honeste  instituere  valeant.    Unde 

tura  educationis  utriusque  parentis  cooperationem  exigìt 
ea  parentalis  potestas  in  utroque  residere  dicenda  est, 


Stfendarf,  De  iure  nat.  et  gent.  VI,  e.  4. 


106  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  li.   ArticnliiB  1.    §  2. 

Probatar  n.  Id  ipsum  naturalìs  quoque  condicio  <    a     io 
praesertim  moralìs,  postulai.   Si  enim  praeter  par 
qua  lìceret  proprio  iure  in  munus  educandi  sese  in(         ),  in 
directionis  unitas,  quae  in  opere  educationis  nec<      ria  est, 
sistere  non  posset;  immo  nil  obstaret,  quominus  i       totio  a 
rentibus  accepta  per  aliam  forte  contrariam  omni  suo  effecta 
vetur,  idque  non  per  accidens,   sed  in  ea  hjrpothesi  vi  iorìs 
turalis.    Hoc  autem  recto  naturae  ordini  manifeste  repugnat. 

109.     Gorollaria.    I.  Ex  utraque  thesi  proxime  praea 
certo  concludere  licet  etiam  rempublicam  seu  auctorìtat<    i  cr 
salvo  naturae  ordine  munus  educandi  numquam  ex        e 
sibi  assumere  posse.    Hoc  naturae  documentum  in  80< 
mana  obiectivam  suam  vim  iuris  invictam  retinebit,  qui(        i 
contrarium  sive  «  liberalismi^  si  ve  socialismi  sectatores  t 
et  practice  moliantur  :  illi  quidem,  ut,  sin  minus  primam  physi 
evolutionem  puerilis  aetatis,  educationem  certe  inteUecti 
moralem,  etiam  invitìs  parentibus,  soli  civili  potestati  vi 
subiiciant  ;  hi  vero,  ut,  ipsius  familiae  compage  soluta,  prc 
universam  reipublicae  sobolem  parentibus  subtractam  in 
paedagogica  seminaria  coerceant.  —  Verum  de  praeb 
societatìs  publicae  per  se  et  directe  procurandi  educatioi 
ventutis  specialius  infra  dicetur,  ubi  de  functionibus  poi       i; 
civilìs  agendum  erit. 

n.  Quamquam  parentes  educationis  ofScium,  utpote  lege  na* 
turae  sibi  imposìtum,  abdicare  legitime  non  possunt,  nihil  tamen 
obstat,  quominus  uberioris  fructus  gratia  illius  curam  vel  integram 
vel  ex  parte  alìis  tradant,  quos  idoneos  et  hac  fiducia  dignos 
cognoverint.  Unde  nihil  optabilius  generatim  prò  parentibus  esse 
potest,  quam  bene  ordinatum  scholae  institutum,  quod  communem 
et  securam  copiam  praebeat,  gravissimum  illud  pietatis  ofiBdum 
facilius  et  fructuosius  adimplendi. 

HI.  Quomodocumque  eiusmodi  scholare  institutum  fondari 
contingat,  sive  conspirantibus  et  cooperantibus  compluribus  fift- 
miliis  sive  subsidiis  publicis,  suapte  natura  essentialem  finem  do- 
mesticum  participat  eique  ex  officio  subservire  tenetur.  Schola 
igitur  (spoetato  ordine  naturali)  principaliter  ordinatur  ad  fami- 
liam  et  verissime  dici  potest  auxUiare  institutum  famUicie,  in  or- 
dine ad  educandos  et  instituendos  nomine  parentum  liberos  illi 
annexum.    Unde  iure  naturae  nefas  esse  inteUegitur  scholam  ab 


De  iure  educationis  in  ordine  iuris  divini  poBitiyi.  107 

iurìs  influxu  paréntum  emancipare,  vel  illis  invitis  ad  fines 
a       »  fine  educationis  alienos  arbitrarie  convertere. 

B.  In  ordine  inris  divini  poiitivL 

HO.        Non  solum  theologo,  sed  et  philosopho,  qui  sincere  ob- 

i     1  veritatem  scrutatur,  illustre  factum  divinae  revelationis 

"ì    ianae  eiusque  documenta,  divinis  testimoniis  a  saeculis  freta 

ij      "are  non  lieet;  id  enim  esset  ipsius  naturalis  rationis,  quam 

|m  iTy   lumen   negare  vocemque  contemnere.     Eodem 

facto         imaturali  novimus  in  Christi  Ecclesia  vivum  ac 

nne  i  ium  divinitus  institutum  exsistere.  Apostolis  enim 

3  succ        nbus   dictum   est  illud   (Matth.  28,  18—20): 

,!     a  •      mihi  omnis  potestas  in  coelo  et  in  terra.  Euntes  ergo 

omnes  gentes  etc/   Vi  huius  mandati  Ecclesiae  magisterio 

e  divinum  ab   omni  humana  potestate  independens   in- 

idi  cum  auctoritate  omnes  homines  in  iis,   quae  ad  Christi 

lam  et  mandata  pertinent.     Sed  hoc  apostolicum  munus, 

vi        supematurale,  munus  naturale  paréntum  educandi  filios 

tollit,  sed  ei  superstruitur,  quemadmodum  educatio  Christiana 

ralem  non  excludit,  sed  praesupponit  aut  sub  se  comprehendit  \ 

Unde  cansequUur: 
111.       I.   Parentes  christianos  iure  divino  obligarì,  ut  tum  ipsi 
filiis  educationem  procurent  fini  Christiane  consentaneam  tum  Ec- 
clesiae ministros  non  prohibeant,   quominus  immediate  etiam,  si 
iis  videbitur,  religiosam  institutionem  liberorum  suscipiant. 

n.  Quod  si  parentes  Ecclesiae  adscrìpti  hoc  officium  iniuste 
detrectent,  ecclesiastica  auctorìtas  eos  etiam  inflictis  poenis  ec- 
clesiasticis  adigere,  aut  si  res  postulaverit,  iis  etiam  invitis  liberos 
instituendos  suscipere  potest.  Immo  idem  ius  Ecclesiae  per  se 
et  absolute  loquendo  etiam  in  liberos  baptizatos  paréntum  infide- 
lium  competit;  quamquam  in  tali  casu  usua  iuris  prò  rerum  ad- 
iuDctis  secundum  prudentiam  christianam  et  legem  caritatis  tem- 
peretur  necesse  est. 

ni.  Societas  civilis  Christiana,  quippe  quae  non  minus  ac 
singoli  homines  legi  divinae  positivae  subiicitur,  eodem  officio, 
quo  generatim  iuris  ordinem,  iura  civium  atque  etiam  infantum 
tueri  debet,   iuri  quoque  ecclesiastico  circa  religiosam   liberorum 


^  Cf.  Alj^h.  lansen,  De  facnltate  docendi  (1885)  p.  58  sqq. 


108  Sectio  II.    Liber  I.    Caput  II.    Àrtioiiliia  2.  §  1. 

educatìonem  suum  puUicum  praesidium  praebere  tenetor.    • 
autem  dìgnitatìs  iurìum,  quae  auctorìtatì  civili  in  hac  re 
committuntur,   exigit,   ut  illa  ante  omnia  ius  audorii    b  < 
siasticae  in  modo  etiam   civilis  intèrventionis  vere   a    i         » 
propterea  ipsa  non  nisi  secundario  iure  et  quasi  eco 
auctorìtati  succurrendo  parentes  ad  suum  officium   < 
compellat.    Neglecta  nempe  infantum   educatione 
christianos  primae  partes  de  iniuria  expostulandi*  Ecc       4 
petunt,  idque  tum  suo  nomine  tum  nomine  liberorum,  quorum 
in  Christo  mater  est. 

IV.  Sub  lege  igitur  Christiana  civilis  auctoritas  duplice 
tissimo  iure,  altero  naturali  parentum,  altero  positivo  div 
clesiae,  prohibetur,  quominus,  quocumque  praetextu  commi 
reipublicae,  munus  educandi  et  instituendi  in  scholis  pul 
ventutem  subiecti  populi  christiani  sibi  tamquam  ius  j 
directe  assumat  et  usurpet,  vel  omnino  excluso  vel  pan  i 
prò  sua  discretione  admisso  influxu  parentum  et  Eccl     le. 

NB.    De  scholis  et  quaestione  scholari  specialius  agetor  infra 
Iure  publico  civili. 

Articulus  2. 

De  mutua  sociali  relatione  inter  parentes  et  liberos. 

§  1.    De  parentali  potestate  et  oboediendi  officio 

liberorum. 

112.  Parentibus  iure  naturae  potestatem  aliquam  esse  in  libeioe, 
hos  autem  pari  oboedientiae  obligatione  iis  obstringi,  ex  natera- 
liter  illis  demandato  officio  educationis,  per  se  liquidum  est. 

Quamquam  autem  filli  a  nativitate  quodammodo  aliquid  pa- 
rentum esse  non  immerìto  dicuntur,  nequaquam  tamen  parentalis 
potestas  in  liberos  cum  potestate  dominii  confundenda  est,  quad 
in  eos  ius  quoddam  proprictatis  illis  competat.  Non  enim  ut 
res,  sed  tamquam  personae  ab  ipsis  prodi erunt.  In  hac  re  cum 
aliis  antiquis  philosophis  ipso  quoque  Aristoteles  ^  turpiter  erravit, 
potestatem  legalem  tribui  volens  parentibus,  ut  certis  in  adiunctis 
spoetata  propria  et  publica  utilitate  conceptas  proles  non  nutriaoty 
sed  e  medio  toUant.  Immo  impia  praxis  abiiciendi  neogenitoe 
etiamnunc  apud  gentiles  quosdam  populos,  ut  apud  Sinenses,  connì- 

»  Polii.  1.  7,  0.  16  (ed.  B,  1335  b.  20). 


De  parentali  potestate  et  oboediendi  officio  liberorum.  IQQ 

legibus  vìgere  conspicitur.     Simili  ratione  antiquum  ius 
um  a  iure  naturae  deflexit,  patrifamilias  ius  in  vitam  et 
m  im  liberorum  tribuens. 

I      le         uino  iure  naturae,  cui  piane  consentit  ius  chri- 

1,  i      haec  parentalis  potestas  non  dominii,  cuius  finis  est 

dum  possessoris,  sed  potestas  iurisdidionis  seu  auctoritas, 

itìaliter  respicit  bonum  eorum,   qui  ei  subordinantur. 

dum  a  familia  omnis  humanae  societatis  structura  in- 

itar,   ita  parentalis  potestas  prìmordium  exhibet  universae 

a    )ritatis  socialis. 

Eadem  praeterea  tota  et  immediate  naturcUis  originis  est  et 

talis  ipso  facto  nativitatis  liberorum  naturaliter  quoque  in  in- 

duo  i      rminata,  ita  quidem,  ut  nulla  lego  bumana  irrita  fieri 

haec  veritas  per  ipsam  suam  irrefragabilem   eviden- 

D      mediocri  scandalo  iis  omnibus,  qui  vel  nullum  iuris  na- 

ordinem  per  se  et  independenter  a  iure  positivo  validum 

unt  (cf.  P.  I,  n.  549  sqq.),  vel  legitimam  hominis  subiec- 

im  sub  potestate  alterius  hominis  —  extra  casum  iustae  poe- 

8  privationis  libertatis  —  nonnisi  ex  pacto  vel  quasi-pacto 

derivari  posse  existimant.    Hinc  ridiculus  nonnuUorum  labor  ex- 

plicandi  parentum  potestatem  in  liberos  (ab  eo  saltem  tempore, 

quo  incipiunt  usum  rationis  participare)  per  hypothesim   alicuius 

pacti  intercedentis,  non  expresse  quidem  sed  tacite  initi  et  legi- 

time  praesumendi  1  ;   —  quasi  vero  ipse  supremus  naturae  con- 

ditor  et  legislator  hominem  a  se  libertate   donatum  nulli  alteri 

homini,   qui  nomine  Dei  illi  praesit,   immediate  obligare  queat, 

antequam  huius  consensum  obtinuerit! 

113.  Porro  fundamentum  et  mensura  parentalis  potestatis  in 
hl)ero6  est  natura  et  necessUas  educationis.  Hinc  igitur  limites 
desomendi  sunt,  quibus  tum  parentum  potestas  tum  liberorum 
obligatio  ex  lego  naturali  circumscribitur.  Educatio  autem,  de 
cuius  necessitate  non  ambigitur,  in  eo  sita  est,  ut  infantes  pa- 
rentum cura  tum  physice  tum  moraliter  apti  reddantur,  qui  per 
se  ipsi  vitam  secundum  humanae  naturae  destinationem  et  prò 
gradu  sociali,  quem  occupant,  honeste  ìnstituere  valeant.  Unde 
colKgitur: 

1.  Natura  educationis  utriusque  parentis  coofersLtionem  e^git 
^  propterea  parentalis  potestas  in  utroque  residere  dicenda  est, 


Cf.  Pttfendarf,  De  iure  nat.  et  gent.  VI,  e.  4. 


110  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  II.    Articalus  2.    §  1.  2. 

tum  in  patre  tum  in  matre,  ita  tamen  ut  unitas  servetur, 
ambo  simul  unum  principium  et  generationis  et  educatìonis 
stìtuunt.  Ideo  quemadmodum  in  coniugali  societate  maritus 
naturaliter  praeest,  ita  et  in  exercenda  potestate  parentali  pi 
partes  patri  debentur;  unde  patria  potestas  vulgari  nomine 
parentali  usurpari  solet.  Hic  ordo  dignitatis  tamen  non  imj 
quominus  pars  educatìonis  maxime  essentialis,  ea  scilicet, 
infantilis  aetas  usque  ad  pueritìam  indiget,  primario  moie 
curam  et  sollicitudinem  deposcat. 

2.  In  ambitu  parentalis  seu  patriae  potestatis  in  liberos 
plinaris  quoque  potestas  eos  castigandi  contìnetur.   Ratio  est, 
quia  iUa  non  mere  directìva  sed  vera  potestas  iurisdictìonis 
tum  quia  ex  natura  educatìonis  praesertìm  moralis,   ne  i 
attingendo  necessaria  efficacia  destìtuatur,  ad  hanc  quoque 
raliter  se  extendat  necesse  est.   Hinc  et  magistrì  scholarun 
nomine  parentum  educandi  munere  funguntur,  eadem  discip 
potestate,  ab  illis  quodammodo  sibi  delegata,  carerò  nequa 
possunt.     Eiusdem   necessitatem   et  salutarem   usum  non  i 
persuasio  et  praxis  omnium  populorum,  sed  et  ipsae  sacrac 
terae  commendante. 

3.  Quemadmodum  cum  progressu  aetatis  liberorum  ofi 
educatìonis  necessitate  et  ambitu  decresciti  ita  et  potestas  p 
talis  in  ilio  fondata  paulatim  eadem  proportìone  minuitur. 
circa  varium  eius  ambitum  recto  cum  Aristotele  tria  tempoì 
stingui  solent: 

Primum  est  imperfedi  iudicii,  quo  scilicet  liberi  sibi  d 
cessariis  ad  vitam  previdero  et  se  ipsos  regere  nondum  v 
Hoc  tempore  educatio  maxime  necessaria  est  et  se  ad  tota 
vendi  rationem  extendit.  Eo  igitur  durante  liberi  per  se  loqi 
in  omnibus,  quae  altieri  obligatìoni  contraria  non  sunt,  parei 
oboedientiam  debent. 

Alterum  est  perfedi  iudicii  ^   quo  nempe  maturitatem 


'  ProT.  13,  24:  ,Qai  parcit  vìrgae,  odit  filiam  suum*  —  et  28,  1 
«Noli  sobtrahere  a  puero  disciplinam  ;  sì  enim  percusseris  eum  vìrga,  n 
rietur.  Tu  virga  percuties  eum,  et  animam  eius  de  inferno  liberabis, 
Eccli.  80,  1.  —  In  quìbus  simul  debita  moderatio  in  modo  castigandi  insii 
ut  inflicto  dolore  efficax  quidem  sit.  sed  absque  periculo  laesionis,  sii 
servetur  monitum  apostoli  Eph.  6,4:  ,Et  vos,  patres,  nolite  ad  iraei 
provocare  filios  vestros,  sed  educate  illos  in  disciplina  et  correptione  De 
Cf.  S.  Thom.y  S.  theol.  2,  2,  q.  65,  a.  2. 


De  officiis  pietatls  filialis.  IH 

a(      i  tamen   in  familia  manent.    Hoc  tempore  taraquam 
,  familiae  in  iis,  quae  ad  domesticae  vitae  administrationem 
ic       plinam  pertinent,  capiti  familiae  subditi  manent. 

T      im  tempus  est  quod  emandpationis  vocatur,  quo  videlicet 

extra       lum  patemam  vivunt  proprìumque  statum  habent.   Tum 

onmis  relatio  strictae  subiectionis  et  oboedientiae   erga 

d<     lit,  manentibus  interim  officiis  pietatis,  quippe  quae 

tr  pori  sunt  communia. 

4.  Ratione  obiecti  denique  parentalis  potestas  eatenus  limi- 
ti    ,  quod  liberi  ad  annos  pubertatis  iam  provecti   circa   elec- 
i  futuri  vitae  status  strictae  oboedientiae  vinculo  parentibus 
igantur,  quamquam  ceteroquin  adhuc  sub  domestico  illorum 
ne  et  morali  influxu  versantur.   Etsi  enim  quaedam  remota 
providentia  de  praeparando  futuro  statu  liberorum  digno  et  felici 
propositum  educationis  pertinet,  ipsa  tamen  definita  electio 
I        ,  qui  in  particulari  singulis  conveniat,   res  est  personalis 
m,  quorum  maxime  interest,   et  qui  ad  maturitatem  proprii 
1  iam  pervenisse  censentur.   Nihil  tamen  impedit,  quominus 
3ntes  in  hac  etiam  re  urgente  suasione  uti  possint  ac  saepe 
<    leant,  ubi  forte  ex  delectu  minus  cauto  filiorum  grave  peri- 
cnlum  vel  ipsis  vel  familiae  imminere  prudenter  timent.   Et  tum 
qnidem  liberos  quoque  ita  pietatis  memores  esse  oportet,  ut  non- 
nisi  altiere  ratione  personali  ducti  ab  illorum  voluntate  discedant. 

§  2.    De  officiis  pietatis  filialis. 

114.  Praeter  officium  oboedientiae,  quod  proxime  in  parentali 
potestate  fundatur  eique  tamquam  correlatum  respondet,  alia  non 
minus  naturalia  ciccia  liberis  incumbunt,  quae  immediate  in  ipsa 
naturali  relatione  geniti  ad  suos  genitores  fundantur  et  communi 
nomine  pietatis  comprehendi  solent. 

Pietas  tametsi  principaliter  et  speciali  modo  religionis  exer- 
citium  et  cultum  erga  Deum  significat,  nihilominus  latiore  sensu 
et  propter  quandam  analogiam  ad  cultum  quoque,  qui  certa  con- 
dicione  hominibus  debetur,  extendi  solet.  De  qua  re  praeclare 
S.  Thomas^:  »Homo  efficitur  diversimode  aliis  debitor,  secundum 
eorum  diversam  exceUentiam  et  diversa  beneficia  ab  iis  suscepta. 


»  S.  theol.  2,2,  q.  101,  a.  1.  Ubi  simul  TuUium  citai  (Rhet.  1.  2  de 
invent.):  .Pietas  est,  per  quam  sanguine  iunctis  patriaeque  benevolis  officium 
et  diligens  triboitur  cultus/ 


112  Sectio  U.    Liber  I.    Caput  ni.    Articnlus  1. 

In  uiroque  autem  Deus  summum  obtinet  locum,  qui  et  ei 
tiflsimus  est,  et  est  nobis  essendi  et  gubernationis  primi 
cipium  ;  secundario  vero  nostri  esse  et  gubernationis  p 
parentes  et  patria,  a  quibus  et  in  qua  nati  et  nutriti 
ideo  post  Deum  est  homo  maxime  debitor  parentib      et 
Unde  sicut  ad  religionem  pertinet  cultum  Deo  exhil      s  ita 
cundario  gradu  ad  pietatem  pertinet  exhibere  cultum      i 
et  patriae.  In  cultu  autem  parentum  includitur  cultus  omnium 
sanguineorum,   quia  etiam  consanguinei  ex  hoc  dicuntur,  < 
ex  iisdem  parentibus  processerunt ,  et  patet  per  Philosophi 
8  Ethic.  e.  12.  In  cultu  autem  patriae  intellegitur  cultus  o 
concivium  et  omnium  patriae  amicorum.    Et  ideo  ad  hoc 
principaliter  se  extendit."* 

Ipsa  igitur  natura  pietatis,  qua  religioni  quodammodo  t 
latur,  satis  per  se  insinuat,  quaenam  potissimum  officia,  ad  < 
parentibus  iugiter  debitum  exhibendum,  liberis  qua  talibus 
turae  praecepto  tote  vitae  tempore  incumbant:  specialis  nimii 
amor,  reverentia  et  gratus  animus.    Accedit,  quod  ea 
sensa  suam  veritatem  aliquando  etiam  reali  et  oneroso   o 
erga  parentes  comprobare  debent,   quotìes  videlicet  per  a<    d 
superveniens  illis  necessitas  id  postulaverit.    Etenim  gravi  ci 
gatione  liberi  tenentur  prò  viribus  parentum  necessitatibuB  aut 
senectutis  infirmitati  succurrere^. 

Caput  III. 
De  societate  herili. 

Articulus  1. 

Eius  notio  et  naturalis  condicio. 

115.  Ad  societatem  domesticam  complete  constituendam  eam 
quoque  socialem  relationem,  quae  herìlis  dicitur,  tamquam  nata- 
rale  elementum  pertinere,  alio  in  loco  (P.  I,  n.  407  sqq.)  simol 
cum  naturali  origine  familiae  demonstratum  est.  Eius  quippe 
naturalis  genesis  in  duplici  naturali  indigentia  ac  necessitate  fon- 
datur:  altera  ipsius  domus  ac  rei  domesticae;  altera  multorom 
hominura  individuorum ,  qui  per  sortem  minus  prosperam  res  ad 
vitae  usum  necessarias  et  cetera  domesticae  societatis  commoda 


S.  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  101,  a.  2. 


Societatìs  herilis  noiio  et  natoralis  condicio.  113 

ipsos  obtinere  vel  nuUatenus  vel   aegre  tantum   possent. 

ita  demum  fit,  ut  famulatus  aliquis,  cum  domestica  socie- 

]     {  minusve  arcte  conexus,  generatim  non  possit  non  orìri. 

ioiì      autem  et  formaliter  oritur  libera  conventione,  qua  extranei 

il  f  1  adsciscuntur,  ea  condìcìone,  ut  ad  bonum  domesticae 

varia  obsequia  exhibeant,   prò  hac  praestatione  autem 

e        iquìs  familiae  membris  domesticae  vitae  emolumenta  con- 

{      gradu  participent.     Intuìtu  huìus  finis,  qui  bonum  commune 

t     domus  tum  famulorum,  materiale  et  spirituale  complectitur, 

relatio  veram  societatis  rationem  habet  simulque  pars  unius 

etae  familiae  sub  communi  eiusdem  capite  constituitur  ^. 

Ut  buie  naturae  fini  famulatus  respondeat,  requiritur:  1.  ut 
fiunoli  non  ad  determinatos  tantum  quosdam  labores  se  obligent, 
sed  ut  generatim  ad  domesticae  societatis  bonum  promovendum 
vires  suas  ex  domini  voluntate  impendant,  et  ita  quoad  vivendi 
rationem  ut  plurimum  ab  hero  dependeant;  2.  ut  herus  vicissim 
non  tantum  obligationem  in  se  suscipiat  victum,  vestitum,  pac- 
tam  mercedem  famulis  praebendi,  sed  generatim  eorum  bonum 
temporale  et  spirituale  paterne  curandi  et  ita  Ulos  benefica  dome- 
tticae  vitae  participes  efficiendi.  —  Haec  duplex  nimirum  condicio 
necessaria  est,  ut  homines  extranei  vera  familiae  membra  con- 
stituantur;  in  hoc  ipso  autem  essentialis  ratio  herilis  societatis 
consistit,  qua  a  simplici  contractu  cum  operariis  inito  distinguitur. 

117.        Et  revera  quidem  hanc  liberiorem  formam  nostra   aetate 
famulatus  fere  passim  iam  induit^.     Est  haec  innovatio  fructus 


^  Cf.  Th.  MeyeVy  Die  Arbeiterfrage  und  die  christlich-ethischen  Social- 
principien  (ed.  3  1895)  p.  76 — 87  :  ^Das  hàusliche  Dienstverhaltniss*,  de  quo  argu- 
mento  hae  daae  theses  nberiore  Incubratione  probantur:  „1.  Dass  sich  Dienst- 
boteDverh&ltDisse  nnter  irgend  einer  Form  Ton  Abhàngigkeit  schon  an  den  Fa- 
milienherd  anknnpfen,  gehdrt  zu  den  socialen  Naturgesetzen.  —  2.  Soli  das 
Dienstbotenverhàltnifls  den  Absichten  Gottes  und  der  chrìstlichen  Idee  ent- 
sprechen,  so  mass  es  nicht  bloss  als  Arbeitsvertrag ,  sondem  als  ein  sittlich- 
<>rgatiischer  BestandtheU  dea  Uauses  aufgefasst  werden."  —  Idem  opusculum  ex- 
8tat  gdUice  (trad.  C  Fritsch)  :  La  question  ouvrière  et  les  principes  fondamen- 
taox  de  la  sociologie  cbrétienne.   Louvain  1893. 

'  Iam  a  primis  decenniis  saeculi  XIX  Adam  MiUler  conqueritur:  „An 
^  persdnliches  Band  dea  Gesindes  mit  der  Familie ,  welcbes  die  Natur  der 
IHnge  verlangt,  ist  fast  nirgends  mehr  zu  denken.  Dienstboten  sind  nach  heu- 
tiger  Ansicht  diejenigen,  welche  gewisse  tàglich  und  stUndlich  wìederkehrende, 
8treng  abgemessene  Yerrichtongen  fìir  Geld  leisten,  in  alien  andern  Euck- 
ficken  aber  atisser  der  Familie  stehen,  der  sie  dienen**  (Nothwendigkeit  einer 
^leyer,  los  naiorale.   H.  8 


114  SecUo  IL    Liber  I.    Caput  IH    Artìooliis  1. 

genuinus  ^liberalìum*'  quas  vulgo  dicunt  idearum,  quarum  ope 
rigore  naturae  atque  historiae  opus  pseudophilosophi  saeculì  Xì 
eorumque  pedissequi  temere  praesumebant.    Nil  enim  nisi  p 
tivam  hominum  Hbertatem,  indepeudentiam  atque   aeqoaU 
somniantes,  arctiorem  illam  inservientium  ad  uni         i  fin 
cooptationem  autiquae  servitutis  reliquias  esse  sfare 
sane  postquam  ipsam  parentum  potestatem  in  liberos  in 
pacto  (!)  fundarì  dixerunt,  mirum  non  est,  quod  iidem  Tiri 
tieni  sociali  inter  herum  et  famulos  simplex  pactum  la 
conductionis  operariorum  substitutum  vellent.    Vi  buina  ] 
muli  domestici  conductis  quibuslibet  operariis  per  omnia  i 
lantur  ;  quippe  certas  quavis  die  et  bora  recurrentes  p: 
prò  pecunia  debent,  sub  omni  alio  respectu  familiae,  cui  i 
viunt,  extranei  ab  eaque  independentes.    Sed  quis  non  videat 
hoc  neque  indigentium  hominum   necessitatem    aliis    i 
delerì,  neque  famulatum  minus  durum  reddi,  sed  tantum 
genus   etiam  durius  et  morali  solatio  ac  spirituali  fru 
destitutum  commutari.    Etiam  in  hac  re  verìficatur  v<       jn  . 
mini:  „Non  solo  pane  (scilicet  materiali)  vivit  homo/     Non 
pune   autem   naturae  institutum   contemni,  socialis  op 
miseria,  quam  videmus,  ad  oculum  demonstrat. 


theologischen   Qrandlage   der   gesamten   Staatswissenschaflteii    [Lei] 
p.  52).     Qualis  autem  «libertas"  operariorum  ex  hac  eomm  solutione  a 
familìae  revera  prodierit,  idem  auctor  (ibid.  p.  58 — 55)  lucide  oeteodit:  , 
▼erei,  ja  Wechselsklaverei  ist  uberai!  da,  wo  das  ganze  Vei  dea 

achen  ein  bloas  sachliches,  auf  Sachen,  auf  Ertrag,  auf  Geld  gerì      òtm  ^ 
hftltniss  ist."     Et  addit:    «Geldsklaverei  ist  die  schlimmate  Art,  i 
dem  LùgengefUhle  Termeintlicher  Freiheit  verbunden  ist  Ob  oh 

allemal  odor  t&glich  von  neuem  Terkaufe,  gilt  gleichviel.  Stattd  ai 

meinen  Leib  zu  eigen  und  deshalb  die  Sorge  dafUr  Qbemal       ni  nun 

nur  das  Wesentliche  desselben,  die  Eraft,  und  Oberlftsst  mìr  <     i  dea 

nQtzen  Gerippes  bohnlachend  zur  freien  Disposition.* 

/.  Stahl  (Philosophie  dee  Recbts  II,  491)  similiter  varia  incommoda 
merat,    quae  ex   mera  locatione  operarum   tam  prò  domo  quam  prò 
orìuntur.     «Die  Abh&ngigkeit  bleibt  thatsftchlich  dennoch  beateheo:  dar 
Nahnmg  bedùrftige  Dienstbote  musa  sich  der  Herrachaft  zuletit 
ea  tritt  nur  der  Nacbtheil  ein,   dass  beide  Theile  aich  wechaelaeit  *  i 

Mittel  fQr  ihre  Bequemlichkeit  und  bezw.   ibrer  Erhaltung  anaehen,  die 
innerlich  zu  nichts   als   dem    bestimmt  Versprochenen   verpflichtet  aù       .  . 
Der  Dienstbote   ist  ttberdies  durch   die    weitere  Licenz    infolge  r  Ai 

lAaung   des   Bandes   der   grOssem   Yersuchung   der   Sittenloaigk      .  .  . 
geaetzt.* 


Societatis  herilis  notio  et  nataralis  condicio.  115 

18.         SohoIilUB.    Habet  hoc  doctrìnae  caput  sua  gravissima  docu- 

ad  nsiim  universae  sociologiae,   quae  hodie  tam  laudabiliter  in 

!s  remediis  occupatur,   quibus  notissimus  morbus   socialls,   per 

iom    liberalismum    invectus,    paulatim  sanarì  possit.    Et  primo 

ipsa  idea   „ societatis  herilis',  veteribus  tam  familiaris,   hodie 

fere  oblivioni  tradita,   utilissimum  eiusmodi  remedium  suggerit. 

non  moveat  inter  medios  splendores  humanae  industriae  et  cul- 

B  e:       <        quotidie  multitudo  hominum  inopia   morali   et   religiosa 

i  qua      physica  tabescentium?  Et  quia  parvi  pendat  pericula,  quae 

ubiqne  pauperismo  universae  societati  demum   immineant 

i  lam  vero  centra  pauperismi  imprimis  calamitatem  ipsa 

•a  r         um  obvium  et  universale  simulque  prò  sua  naturalitate  et 

iiate  longe  efficacissimum  providisse  dicenda  est,   nimirum  or- 

9  extendendo  demos  possidentium  in  societatem  herilem.  Haec  enim 

se  et  citra  abusum  hominum  considerata)  non  poterat  non  esse  et 

ì  pemtilis  et  prò  innumeris  hominibus  alias  derelictis  et  infelicibus 

i       exsistentiae  pacificae  et  socialiter  bene  ordinatae,  cum  affectu 

grati  animi  erga  herum  instar  patris  sibi  benevolum,  fons  denique 

1      plicis  eolatii  et  verae  felicitatis  prò  praesenti  et  futura  vita  ^    Ita 

,  quamdiu  familia  quoque  et  domus  ideam  naturae  fideliter  referebat, 

»nÌ8  et  moralium  idearum  thesaurum  voluti  *  perennem  hereditatem 

sj      suo  conservans  nec  filiis  tantum  sed  et  advenis  extraneis  libe- 

nliter  communicans.    Ad  sananda  igitur  vel  minuenda  innumera  mala, 

qnibos  frigidus  individualismus  nomine    ^libertatis*    socialem  vitam    a 

saecolo  devastavit,  ad  hoc  ipsum  naturae  remedium  provide  recurrendum 

TÌdetur,  ut,  quantum  per  novi  huius  temporis  adiuncta  et  indolem  licebit, 

atiqoo  modo  resuscitetur,  sin  minus  forma,  saltem  spiritus  societatis  he- 

rOis.    Quamvis  enim  domus   et  vita  domestica,   qualis  hac  aetate  fere 

nbique  esse  consuevit,   ad  formas  patrìarchales  reduci  nec  possit  nec 

debeat,  nihil  tamen  impediret,  quominus  in  fundandis  et  formandis  am- 

pliorìbns  iUis  oeconomicis  institutis,  quae  modemae  industriae  inserviunt, 

sodalis  relatio  inter  patronos  et  operarios  conductos  similitudinem  herilis 

ffxietatis  referret,   ut  ipsa  experientia  per  nonnulla  laudabilia   exempla 

magno  emolumento  et  privato  et  publico  iam  commonstrat.   Atque  utinam 

baec  Christiana  sapientia,   in  cantate  et  piotate  fundata,  latius  in  dies 

dominetur  et  restaurandae  societatis  Consilio  praesideat! 


*  In  saniore  oeconomia  nationali  hoc  probe  sentitur.  Ita  Roscher  (Die  Grund- 
l*gen  der  Nationaldkonomie  [1871]  p.  146)  verissime  dicit:  ^Das  Ideal  dea  Ge- 
«ndeverhftltnisses  besteht  darin,  dass  es  von  Herrschaften  wie  von  Dienstboten 
aIs  ein  StQck  christlichen  Familienlebens  bethàtigt  wird.  Also  Gewogenheit 
Ton  der  einen,  Ergebenheit  von  der  andern,  Treue  von  beiden  Seiten  :  uneigen- 
n^ge  Sorgen  fiir  das  gegenwàrtige  und  zukiinftige  Interesse  dea  andern 
Theils  (tamqnam  sua)  nnd  namentlich  auch  fìlr  dessen  ewige  Zukunft/ 

8* 


116  Seotio  II.    Lìber  I.    Caput  III.    Artìculus  2.  §  1.  2. 

Articulus  2. 

De  servitute. 

§  1.    Praeviae   notiones. 

119.         Sorvitus  si  late  accipitur,  quemlibet  servorum  (fi 
statuii!  denotat.   Stride  autem  accepta  servUus  (perfecta,  < 
a  votorìbus  ille  famulatus  dicitur,  quo  quis  prò  loto  vitae 
oinnos  (lìonostas)  operas  ad  nutum  beri  praestare  debeat,  quii 
inorcodem  praeter  necessarìum  victum  et  vestitum  exigere 
quaro  doscrìbi  potest:  perpetuus  famulatus  prò  perpeiuis  < 
Ab  hac  servitutis  idea  originaria  et  theoì       a  probe 
guonda  est  servitus  historica,  qualem  in  usu  fu      ) 
antiqua;;^  getitos  legimus.    Et  vero  qui  deprava      originali 
huniani  gonorìs  studia  consideraverit,  minime  dif    ebi      ,  ] 
illa  ft>n>  morali  quadam  necessitate  orìginem  t     :      ).   ' 
homiuum  at>$timationi .  Christiana  luce  nondum  iUosi    itae, 
obvium    orai,    quam  ut   homines  perpetuo  fEunulata 
suorum  utilitati  obnoxii  et  qui  non  sibi,  sed  dominis  a^     i 
iwiulatim  ut  iuforius  quoddam  hominum  genus^,   ut  m 
mont^  ao  domum  ut  ro$  haberentur?  —  Haec  a<      mat     eo 
oìlius  ìUN'^ftluit.  quod  oì  plorumque  leges  dv    s  favel 
ri^iìuuìo.   cui  porsi^na  non  est  ni^  homo  cmm  ,  i 

quidom  omt  i^soilict^t  philosophiceV  sed  n     j    - 
nonnìsi  fY,<^.     Atquo  ita  factum  eist.  ut  gè 
ìibortAto  tìliortim  IVi*   suae  rebellionis  ì 

ìw^^n^ts  ^\i  rtianì  natur*lt>s  s^eqnelas  snhiret, 
jain-ìtuti^  loi^v  n^Uqr.i  autom  sub  camis  et  <         itatn 
n;co   t^K^iswronT  *,     Maìxim   trai   sfociale  crav  » 

xYrsinì  iv\;«on*5o  ante  re^tauranc^oem  kumani  g  < 

nv.r.ii^  hr,Tnar.:s  x-ìribus  dtvtìinai^dum. 

IW.         ^v*  ri'ìicì.^  ^"hrKitiaxu  par  erax.   qxuw-.  peccati 

:^\i.tji,  <-i:ì*tì-'.  c^;\*-r,;  <»i-rx-::;:ii  rccrrn-srain  aiferreii:   q«od  ut  invelft* 

<  H^'rt*.^^.  r.vrj  ".  ;  ,"  $  — K 

'    S      4«M-nio»        TV    r^      ".V    '.     If.     .--    '?      tfV9ifaiàll 


De  servitute.  —  Quaestio  iuris  naturalis  de  statu  servitutis.  117 

sociali  malo  esset  accommodatum,  non  violenta  rerum  revo- 

sed  successivo  religioso  ac  sociali  influxu  suam  efficaciam 

rcere  debuit.     Itaque  lex  Christiana  primo  quidem   nefariam 

opinionem,   qua  servi  pecorum  instar  haberentur,   penitus 

i     ;,  omnes  homines  naturae  dignitate  et  divina  vocatione 

docendo.  Deinde  officia  mutua  inter  dominos  et  servos 

kl     ,  et  dum  hos  ab  illis  absque  legitima  causa  fugere  prohi- 

,  simul  heros  ad  servos  manu  mittendos  vehementer  invi- 

et,  ubi  opus  erat,  severis  conciliorum  decretis  mitigare  servi- 

impense  conabatur.   Ita  Christi  religio  efifecit,  non  solum  ut 

m  servi  lìbertate  donarentur,  sed  etiam  ut  servitus,  qualis 

micos  esse  solebat,  impune  saltem  non  amplius  exsisteret  \ 

Quantas  autem  radices  hoc  institutum  in  humana  socie- 

habuerit,  inde  colligere  licet,  quod  aliqua  servitutis  species 

\m  inter  christianos  usque  ad  nostra  fere  tempora   perdura- 

L    Qui  ei  subiecti  erant,  homines  proprii  seu  glebae  adscripti 

(1  )    )  dicebantur.   Hi  quamquam  per  dominorum  avaritiam 

crudeli     em  non  raro  indigno  habebantur,  iure  tamen  et  civili 

eccl     Sis     0  essentiali  saltem  tutela  minime  carebant,   immo 

>  na  cura  dominorum  sincere  christianorum  passim  feli- 

m  ac  digniorem  vitam  agebant,  quam  innumeri  hodie  operarii, 

qm  ]    nine  magis  quam  re  liberi  sunt. 

§  2.    Quaestio  iuris   naturalis   de   statu  servitutis^. 

122.        Ex  praemissis  diifficile  non  est  communem  veterum   seri- 
ptorom  (usque  ad  medium  fere  saeculum  XVIII)  doctrinam  de  ser- 


*  Cf.  K  Làrnmer,  Die  Sklaverei  und  die  Kirche,  in  period.  ,  Archi v  fùr 
kath.  {[irchenrecht*  1864  II,  177,  ubi  longa  serìes  Romanorum  Pontificum  in 
bac  re  intervenientiam  notatnr,  cni  novissime  accessit  Leo  XIII  per  encyclicam 
ad  episcopos  brasilienses.  —  Porro  P.  AUard,  Les  esclaves  chrétiens  depuis 
les  premiers  temps  de  TEglise,  1876.  J.  Margraf,  Kirche  und  Sklaverei  seit 
der  Entdeckung  Amerikas,  1865.  Addo  :  de  Maistre,  Du  Pape  III.  Balmes^  Pro- 
testantisme  compare  au  Gatholicisme ,  voi.  I,  e.  15 — 20.  Eatzinger,  Volkswirt- 
schaft  (ed.  2  1895)  p.  368  sq.  E.  Michael,  Geschichte  des  deutschen  Yolkes 
vom  13.  Jahrh.  I  (Cultnrzustftnde  des  deutschen  Yolkes  w&hrend  des  13.  Jahr- 
ionderts,  1897),  p.  38  sqq. 

*  S.  Thom.  1,  2,  q.  94,  a.  5  ad  3  ;  2,  2 ,  q.  57 ,  a.  3  ad  2  et  a.  4  ad  2. 
i«wÌM#,  De  iust.  et  iure  lib.  2,  e.  4,  dub.  9.  De  Lugo,  De  iust.  et  iure  disp.  3, 
sect  2.  Grotius,  De  iure  belli  ac  pacis  lib.  2,  e.  5,  §  27  sq.  Pufendorf,  De 
im  Dat.  et  gent.  lib.  6,  e.  3—4.  Civiltà  caU.  1865,  Febr.  — Aprii,  p.  427  sqq. 
Spedaìieri,  Dei  diritti  dell*  uomo  lib.  5. 


118  Sectio  n.    Liber  I.    Caput  III.    Artìcnlus  2.    §  2.  8. 

vitute  cum  recentiorum  auctorum  sententia  vel  penitus  vel 
rei  substantiam  conciliare.     Illi  videlicet,  unanimiter  admi 
servitutem  absque  intrinseca  iniustitia  exsistere  posse,        i  n 
quam  ut  historice  apud  gentiles  vigebat,  sed  e  suo  coni 
per  se  sumptam  intellegebant  ;  verum  etiam  sic  acceptam  n 
ut  bonam  et  laudabilem  commendabant.    Becentiores  centra, 
non  minus  unanimiter  servitutem  tamquam  natura  sua  in 
reprobant,  talem  plerumque  servitutem  suis  argumen 
diuntur,   qualis  a  veteribus  auctoribus,  saltem  cbns      is, 
tenus  defendebatur.    Numquam  enim  isti  vitae  statum  dei 
conati   sunt,   quo   homo   omnis  proprii  iuris  in  dominom 
tamquam  mera  possessio  ita  eius  „  arbitrio  subiiceretor,  ut 
agore,  emittore,  pati  deberef"  —  qualis  passim  a  re< 
servitus  describitur. 

TheSÌS  XXI.     Servitus  proprie  dieU,  i 
gaia,  humanae  dignitati  minus  conformis  et  gravìi 
obnoxia  est;  iuri  autem  naturae  per  se  et  in        e<      n 
si  ita  Iiomo  alterius  dominio  subiicitur,  ut  hic  la 

erga  illum  teneatur. 

Probatur  pars  I.   1.  Humanae  dignitati  sane  id  ipeum 
congruit,  ut  quis  prò  solo  victu  et  vestitu  integram  suam  activita 
iuxta  alterius  arbitrium  et  in  huius  utilitatem  impendere 

2.  Fieri  vix  potest,  quin  homines  praesertim  diutius 
modi  statu  viventes  suae  personalis  dignitatis  prope  obliti  ad  ' 
indolem  et  ad  abiecta  animi  sensa  deprimantur. 

3.  Eo  magis  e  centra  inde  dominorum  superbia,  crudelis  ava* 
ritia  atque  arrogantia  nutritur,  ita  ut,  elanguente  simul  relìgiomi 
efficacia,  in  praxi  facile  ad  servitutis  genus  piane  iniustom  de» 
veniatur. 

Non  omnem  autem  servitutem  natura  sua  iniustam  esse  vd 
inde  patet,  quod  homo,  reservatis  sibi  iuribus  saltem  inaliena- 
bilibus,  procul  dubio  ad  perpetuum  famulatum  prò  perpetuis  ali- 
mentis  contractu  se  ipsum  obstringere  vel  etiam  aliquando  invitila, 
scilicet  insta  causa  et  per  auctoritatem  publicam,  eadem  illa  liber- 
tate  privari  legitime  potest. 

Probatur  pars  II.  1.  Nullum  datur  ius  hominis  magìa  essen- 
tiale  et  inalienabile,  quam  ius  personalitatis,  quo  ab  omnibus  ozi- 
gore  potest,  ut  tamquam  ens  morale  aestimetur  et  tractetur.  Ergo 
nefas  est,  ut  homo  simpliciter  ut  res  computetur. 


De  servitate.  —  De  titolis  servitntis  usurpali  solìtÌB.  119 

2.  Cum  iure  moralìs  personalìtatis  praeterea  alia  iura  non 

[dalia  conectnntur,  quibus  nemo  sive  licite  sive  valide 

iare  potest;  huc  imprìmis  pertinent  libertas  conscientiae  stride 

,  ius  circa  vitam   et  integritatem  corporis   et  animi.     Ergo 

in  quo  ista  etiam  iura  servo  denegantur,  intrinsecus  mo- 

srdìni  repugnat.. 

§  3.    De  titulis  servitutis  usurpari  solitis. 

Servitus  rcUione  sui  non  iniusta  potest  nihilominus  aliunde, 
ratìone  tituli,  quo  inducta  fuit,  vel  quo  continuatur,  esse 
ima.     TJ]       gravis  et  longe  difficilior  quaestio  oritur:   q^ui- 
l      Imi  i      'i  acquirendi  tantum  dominium  in  alterius  hominis 
i  ope\     censeri  possint?    Quae  magis  concrete  ad  hanc  al- 

ni q  n  reduci  posse  videtur:  utrum  tituli,   qui  apud 

es  1    irpari  solebant,  naturali  iustitiae  consentiant?^  —  Huc 
a  imprìmis  pertinent: 

1.  Vóluntaria  traditio.  Dantur  sane  homines,  qui  vitae  per- 
petoam  sustentationem  et  securum  senectutis  futurae  portum  ma- 
iorìs  aestiment  quam  liberam  de  suo  labore  (aliunde  necessario) 
digponendi  facultatem.  Quod  si  igitur  libere  hanc  alteri  prò  aequi- 
valente praestatione  tradant,  acceptari  quoque  —  seclusa  fraudo 
vd  morali  coactione  —  legitime  potest  2. 

2.  Emptio  vel  donatio.  Quamquam  nefas  est  hominem  voluti 
rem  tractare  et  commercio  subiicere,  ipsum  tamen  ius  in  hominis 
labores  pretio  aestimabile  est,  unde  per  se  et  absolute  loquendo 
etiam  prò  pretio  vel  per  donationem  alienari  potest.  Dixi  „per  se 
et  absolute"  ;  nam  eiusmodi  licentia  sino  limite  domino  concessa, 
qua  V.  g.  servos  valde  invitos  senio  confectos  aliis  fortasse  duris 


^  De  hac  re  enucleate  egertmt  Molina,  De  iustitia  traci.  Il,  disp.  33  sq. 
Diana  P.  VII,  tract.  7,  de  servis  et  mancipiis  (1647).  De  Lugo  1.  e.  disp;  6. 
Verricelli,  De  apostolìcis  missionibuB  tìt.  Y.    H,  Làmmer  1.  e.  p.  187  sqq. 

*  De  Lugo  referendo  sententiam  communem  (1.  e.  disp.  VI,  sect.  2,  n.  14) 
ita  scribit  :  ^Servns  constìtaitur  per  hoc,  quod  omnes  snas  operas  et  obsequìa 
èomino  obliget  per  totam  vitam:  sicut  ergo  potest  aliquis  anticipata  mercede 
aeeepta  obligare  se  ad  serriendmn  per  annum,  et  tenetnr  ex  iustitia  ad  red- 
dendam  obsequium  promissum;  car  non  poterit  se  obligare  ad  obsequia  per 
loDgìus  tempus  et  per  totam  vitam  exhibenda,  qua  obligatione  posita  servus 
appellatnr  ?'^  Getemm,  ut  idem  auctor  animadvertit ,  licet  ex  iure  naturae 
liic  con^*actas  libere  fieri  possit,  iure  tamen  civili  romanorum  ad  varias  ca* 
vendas  fraudes  irritus  declaratur,  nisi  de  certis  concurrentibus  condicionibus 
constet,  quarum  prima  est,  ut  qui  ita  se  tradit,  sit  20  annis  maior. 


120  Sectio  II.    Liber  I.    Caput  m.    Arfciculus  2.    §  8. 

et  perfidis  hominibus  tradere  posset,  iusta  dici  nequit.   Ideo  et 
desia  legibus,  canonibus  illud  ius  multipliciter  restrìctum  "% 

Huc  porro  pertìnet  quaestio:   utrum  aliquando  etiam  ] 
suum  filium,  dum  in  sua  potestate  est,  legitime  vendere  aut 
pignorare  possit?  —  Ex  sententia  gravissimorum  doctorum 
spondetur:    id  absolute  loquendo  et  certis  positis  condi 
salvo  iure  naturali  et  divino  aliquando  fieri  posse,  scilicet 
compellente  extrema  quasi  necessitate  :  ubi  pater  «fame  opp: 
aliam  viam  sustentationis  non  reperit.     Sed  in  hoc  etiam 
non  tam  stricta  et  definitiva  venditio  quam  tempora        p 
oppignorano  licita  esse  censetur.     Ideo  antiquo  iure  p       Ivo 
redimendum  filium  quam  primum  posset  obligabatur,       q 
ptori  tunc  liberum  erat  cessionem  negare^.   Quot  autem  cn 
et  inunorales  abusus  nihilominus,  maxime  inter  infideles,  ex  < 
iure  paterno  prodierint,  historia  tostatura. 

3.  Captivitas  iure  belli.  Hic  titulus  historìce  orìginem  dutt 
ex  more  ethnicorum  bella  gerendi.  Cum  enim  putarent  vietai 
licitum  esse  (saltem  post  bellum  iustum)  victum  occidere,  ipM 
vitae  donatione  dominium  in  captìvos  acquìri  existimabant.  ìà 
vero  ex  iure  belli  qua  tali  minime  consequitur.  Itaque  eatenoB 
eiusmodi  mos  cum  iustitia  conciliari  potest,  quatenus  in  casa  par- 
ticularì  aliae  rationes  iustae  bello  per  se  extrinsecae  acoedebanti 
V.  g.  ratio  poenae  prò  criminibus  per  ipsos  captivos  patratis  '.  Addi 


*  De  Lugo  (1.  e.  disp.  5 ,  sect.  1 ,  n.  4)  inter  effeotus  patriae 
enumerat:  ,  Pater  fame  oppressus,  cui  aliter  subvenirì  non  poteat,  filium,  qu 
habet  in  potestate,  vendere  vel  oppignorare  potest  (1.  II  Cod.  :  ,de  pmtrìbna,  qù 
filios  diBtraxerunt').  Quod  tamen  non  potest  f acero  mater  neo  avus,  lieek 
habeat  in  potestate  sua  nepotes;  neque  etiam  pater  ipse  ob  aliam 
nisi  propter  banc  in  legibus  expressam.  .  .  .  Filius  autem  ita  vendiios 
liberari  ab  emptore,  quoties  ab  ipso  vel  ab  alio  pretinm  acceptum  offert. 
enim  est  filius  obligatus  quam  venditus  prò  ilio  pretio.  .  .  .  Deniqne  potesfc 
filius  patrem  in  meliorem  iam  fortunam  redactum  cogere,  ut  ipsnm  redimat* 

'  Verricelli  1.  e.  tit.  Y,  de  iustitia,  q.  107,  sect  8  refert:  «Parentes  pio 
levi  causa  aut  indignatione  filios  instar  pecorum  vendunt.*  linde  oolUgìtiir, 
vigente  eiusmodi  more,  raro  ex  tali  venditione  legitimum  servitutìs 
prò  emptore  oriri.  Eo  frequentius  vero  forte  missionariis  apostolicis 
se  offeret  abiectos  a  suis  parentibus  infantes  ope  baptismi  et  ednoaiioiììs  chii- 
stianae  inducendi  in  libertatem  filiorum  Dei. 

*  Spedaìieri,  Dei  diritti  dell'  uomo  lib.  5,  o.  16,  §  20,  cetemm  aoer  (ali- 
quando  forte  acrior)  assertor  «iurium  humanorum',  haec  sapienier  sorìbtt:  .La 
schiavitù  propriamente  detta  è  ingiusta,  se  è  in  sequela  di  una  ingiusta  gnana. 
Se  poi  la  guerra  è  giusta,  non  per  questo  solo  sarà  giusta  la  schiavità.  Qaaado 


De  aervitute.  —  De  titulis  servitutis  usurpari  solitis.  121 

potest,  quod  gentes,  quae  passim  ab  aliis  hanc  calamitatem 

]    tur,  eo  modo  indemnitatem  sibi  expostulare  solerent  (cf. 

Deut.  20,   14).    Immutata  iam  tota  belli  ratione,   per  se 

gitur  hunc  titulum  hodie  suo   valore,   qualiscumque   olim 

at,  exddisse. 

4.  Aes  alienuin.  Iure  antiquo,  qui  aere  alieno  solvendo  im- 
e     it,  in  servitutem  tradebantur,  ut  personali  servitio  ex- 

i     3      i   quod  pecunia  non  possent.    Per  se  iniustus  hic  titulus 
aequit,   si  a  praxi  plus  minusve  crudeli  et  ab  usurae  frau- 
8  praescindatur,  quibus  passim  obnoxius  erat.  —  Longe  diffi- 
cum  iustitia  conciliatur 

5.  NativitcLS  servilis^.  Vi  huius  tituli  dominus  servae  cen- 
acquirere  simile  ius  in  proles,  quae  ex  illa  nascuntur.   Fa- 

im  est  historìce  in  eo  maxime  fundari  statum  servitutis,  qua- 
tei     stabile  sociale  institutum  exhibet.    Quamdiu  igitur  eiusmodi 

tutum  quasi  necessaria  condicio  esse  videbatur,  ut  ipsa  so- 
3ivilis  ordinata  exsistere  posset,  facile  intellegitur,  cur  titulus 

vi     is  non  solum  iure  positivo,  sed  etiam  aliquo  sensu  natu- 

er  legitimus  haberetur,  utpote  in  sociali  generis  humani  necessi- 
tate., quamfns  per  peccatum  orta,  fundatus  ^. 

Ex  solo  autem  iure  naturae,  et  praescindendo  a  poenali 
hminum  condidone  non   sino  positiva  Dei   providentia    inducta 


si  ha  vero  diritto  di  toglier  la  vita  al  vinto  nemico ,  e  questo  diritto  si  com- 
muta con  quello  di  farlo  schiavo,  la  schiavitù  non  può  riprovarsi,  come  quella, 
ch'è  un  male  di  gran  lunga  minore  che  il  perder  la  vita.  La  religione  cri- 
stiana compiange  la  sorte  degli  schiavi,  ma  allorché  i  titoli  della  schiavitù  son 
giusti,  ella  non  ha  nulla  in  contrario,  come  nulla  ha  contro  la  pena  di  morte, 
sebbene  ahbia  grande  orrore  allo  spargimento  di  sangue/ 

*  iS^.  Tham,,  In  4,  dist.  36,  q.  1,  a.  4.  Lessius  1.  e.  lib.  2,  e.  5,  dub.  5. 
GroUus  1.  e.  Hb.  2,  e.  5,  §  29. 

'  De  Maistre  in  suo  opusculo  «Quatre  chapitres  sur  la  Russie**  (Paris, 
1859)  haec  de  servitute  scribit:  „Gomment  est-il  arrivò  qu*avant  le  chris- 
tiuisme  Tesclavage  ait  toujours  été  considéré  comme  une  pièce  nécessaire 
da  gouvemement  et  de  Tétat  politique  des  nations,  dans  les  républiques  comme 
dttis  les  monarchies ,  sans  que  jamais  il  soit  venu  dans  la  tète  d'aucun  philo- 
sophe  de  blàmer  Tesclavage,  ni  dans  celle  d'aucun  législateur  de  Tattaquer 
P»r  des  lois  fondamentales  ou  de  circonstance  ?  —  C'est  que  l'homme ,  en  gó- 
D^ral,  s'il  est  réduit  à  Ini-mème,  est  trop  méchant  pour  ètre  libre.**  —  Hanc 
ipsam  thesin  auctor  fnsins  iUustrat  et  antìquorum  philosophorum  testimoniis, 
oti  et  populi  atheniensis  et  romani  historia  ostendit,  ante  Christi  adventum 
Pf^m  servUutem  consideratam  esse  tatnquam  neeessarium  aliquod  fundamentum 
^etatis. 


122  Sectìo  n.    Liber  I.    Caput  IV. 

(Ex.  21,  4.  Lev.  25,  45),  admodum  difficile  est  in  eo 
iuris  titulum  per  se  legitimum  agnoseere.  Rationes  autem,  qiiae 
prò  tali  iure  afferri  solent,  eo  fere  reducuntur,  ut  dicator  do- 
minum  servae  ius  in  servitium  prolis  eius  acquirere  titolo  eomr 
pensationis  prò  enutritione  et  cura  illi  suis  sumptibuB  ab  ìpsa 
nativitate  impensa.  Hanc  enim  compensationem  per  matrem  fieri 
non  posse,  cum  ipsa  iam  omnia  sua  opera  domino  debeat.  Yeram 
hanc  compensationem  de  iure  perpetuam  esse  debere  quomodn^ 
probabunt,  nisi  ad  positivas  potius  rationes  recurrant?  — Àdboc 
enim  etiam  hypothesis  taciti  cansensus  minime  univendm  et  pio 
omni  casu  sufficere  videtur.  Nam  ex  eo,  quod  moralis  iropoflft*» 
bilitas  per  se  liberum  vitae  statum  fundandi  et  bine  ipsa 
utilitatis  ratio  eiusmodi  hominibus  plerumque  suadeat,  ut  in 
statu  permaneant,  nondum  sequitur  dominum  illos  etiam  fòrte 
invitos  iure  naturae  retinere  posse  ^. 

Caput  IV. 
De  domo  seu  familia  completa. 

Prologus. 

124.  Societas  domestica,  quamvis  ex  pluribus  composita,  tanieii 
inteme  et  exteme  una  est,  et  qua  talis,  quemadmodum  primmn 
completum  membmm  organismi  socialis  exhibet,  ita  etiam  primos 
gradus  culturae  apud  omnes  gentes  eiusque  incunabula  signaL 
Vere  quis  dixerit:  ToUe  coniugii  sanctitatem  et  stabilitatem,  et 
familiam  destmxisti.  Sed  non  minus  vere  additur:  Tolle  dommiii 
et  toti  societati  eiusque  nobilissimis  fructibus,  dvilitati  atqne 
morum  culturae  essentialia  fundamenta  subtraxisti.  Et  si  quidem 
praeter  naturae  instinctum  religio  horum  omnium  est  mater,  nutrix 
atque  conservatrix,  non  sine  peculiari  Dei  providentia  factum  est, 
ut  a  primis  exordiis  generis  humani  religio  in  domestica  maxime 
societate  altas  radices  figeret  eiusque  socialia  vincula  peculiari 
modo  consecraret.  Et  vero  teste  historìa  tam  antiqua  quam  re- 
centiore  nulla  prope  gens  tam  barbara  reperìtur,  quae  non  aaltem 
nuptias  tamquam  domesticae  societatis  prìmitias  speciali  aliquo 
religionis  rìtu  initiandas  duceret.  Quam  multiplid  autem  praeterea 
nexu  divinus  cultus  passim  omnem  fere  vitam  domeeticam  comi* 

*  Praetica  norma  tenoDda  contra  inioatos  aboaiia  serritutia  data  aat  par 
Gregoriom  XVI  in  Brevi  ,In  sapremo  apost  fastigio*  d.  d.  8  Dee.  1889. 


De  domo  sen  familis  completa.  —  De  fine  sociali  domestico.         123 

tari  solebat,  non  solum  ex  Sacrae  Scripturae  testimonio,  sed  etiam 

ex  monnmenids  profanis,   quae  de  Graecis,  Romanis,  Sinensibus, 

India,  Persis,  Aegyptiis  etc.  exstant/ omnibus  notum  est^.   Vide- 

licet  quoniam  domus  ex  naturae  instituto  prima  ac    praecipua 

moram  schola  esse  debet,  necesse  erat,  ut  ipsa  quoque  ab  origine 

primum  religionis  sacrarium  constitueretur  ^. 

Ex  hac  praemissa  consideratione  et  ex  iis,  quae  praeceden- 
tibas  capitibus  dieta  ^unt,   facile  quisque  totam  de  familia  doc- 
trinam  in  ìis  etiam  compiere  poterit,  quae  domum  totam  eiusque . 
eommune  regimen  respiciunt^    Quare  ea,  quae  de  eodem  argu- 
mento  dicenda  remanent,  ad  haec  praecipua  restringimus: 

Articulns  1. 

De  fine  sociali  domestico. 

125.  Finis  domesticae  societatis  completae  non  secus  atque  ipsa 
liaec  societas  e  triplici  elemento  coalescit,  quapropter  alius  esse 
non  potest  quam  quotidianus  vitae  usus  et  ordo  finibus  societatum 
pibus  familia  componitur  accommodatus.  In  eodem  fine  adim- 
plendo  bonum  eommune  domesticum  consistit.  In  eius  assecu- 
tionem  proin  singula  familiae  membra  secundum  propriam  cuiusque 
condicionem  physice  et  moraliter  conspirare  debent.  Quam  multi- 
pGcia  aut^n  media  partim  necessaria  partim  utilia  ad  illum  fìnem 
ordinentur,  coniicere  obvium  est  ;  inter  quae  proximum  locum  oc- 
cupant  ea,  quae  ad  ipsam  sustentandam  vitam  et  integritatem 
omnium,  cohabitandi  securitatem  et  opportunitatem  prò  praesenti 
et  faturo  tempore  pertinent;  accedunt  ea,  quae  vitae  etiam  com- 
moditatem,  decus  et  honesta  solatia  respiciunt,  quae  omnia  demum 

*  Cf.  A.  Fatili/,  Real-Encyklop&die  der  klassischen  Alterthumswissenschaft. 

*  Ferd.  Walter,  Naturrecht  und  Politik  (1871)  p.  89:  ,Die  Familie  ist  ein 
Werk  der  Natur,  eine  Ordnung  Goties  .  .  .,  die  Pflanzschole  der  Gesittung,  der 
Vermittler  der  alten  und  der  neu  eintretenden  GenerationeD,  die  Grundlage  der 
SUaten  und  der  Menschbeit .  .  . ,  alle  Ordnung  lehnt  sich  an  sie  an.'^  —  Simi- 
liter  C<m8t,  Frantz,  Naturlehre  des  Staates  (1870)  p.  129:  .Familie  und  Re- 
ligion  sind  der  Doppelring,  der  alle  Hdhen  und  Tiefen  des  menschlichen  Lebens 
QiiLBcliliesst,  das  Natflrliche  wie  das  Gdttliche." 

'  De  familia  tota  qua  societate  domestica  cf.  Gaumey  Histoire  de  la  so- 
ciété  domestique,  ed.  2  1854  ;  idem  germanice  1868.  Eossbach,  Yier  Bticher  Gè- 
acMchte  der  Familie,  1859.  Held,  Staat  und  Gesellschaffc  I.  Bd.,  5.  Abschnitt. 
Charles  de  Eibbé,  De  la  vie  domestique,  2  voi.  Paris.  Charles  S.  Devas,  Stu- 
dies  of  family  life ,  a  contribution  to  social  science  ;  idem  germanice  :  Studien 
fiber  das  Familienieben,  1887. 


124  Sectio  IL    Liber  I.  Caput  IV.    Artìculus  2. 

simul  cum  directa  huius  officii  cura,  ad  omnium  spirìtualem  et 
moralem  profectum  et  in  specie  liberorum  educationem  atque  evo- 
lutionem  referenda  sunt. 

Artìculus  2. 

De  auctoritate  domestica. 

126.        Ordinata  finis  domestici  prosecutio  stabile  alìquod  regimen 
domesticum  exigit,  quod  non  solum  multiplicem  rerum  administnk— 
tionem,  sed  etiam  personarum   omnium,   quibus  familia  constai;, 
oongruam   gubernationem   comprehendat    necesse    est.     Tametai 
igitur  lex  carìtatis  et  vincula  ethica  potius  quam  iuridica  hnic 
societati  propria  sunt,   nihilominus  in  ea  iuridici  quoque   ordinis 
initia  continentur,   quae  nequaquam  ab  auctoritate  publica,  sed 
immediate  a  lege  naturali  originem   ducunt.     Et  quidem  non  eo 
tantum  sensu  auctoritas  domestica  a  natura  derìvatur,  ut,  lioet 
per  se  necessaria,   speciali  tamen  libertatis  humanae  intervento 
dcterminari  indigeat,  sed  generali  naturae  lege,  independenter  ab 
omni  pacto  aut  positiva  humana  institutione ,  eius  quoque  sub- 

iectum  designatur.     Quare  sit: 

» 

Thcsis  XXII.  Paterfamilias  qua  naturale  caput  dome- 
aticae  societatis  a  cunctis  eius  membris  oboedientlam  iu  Ito,  quae 
administrationem  et  disciplinam  domus  respiciunt,  iure  naturae 
e xigere  potest. 

Probatur.  Hanc  auctorìtatem  ipsa  natura  ordinante  in  omni 
familia  determinato  oxsistere  partim  ex  huius  societatis  naturali 
et  organica  origine,  partim  ex  eius  fine  satis  per  se  manìfestum 
est.  Hypothosis  autem  institutionis  liberae  sive  per  pactum  ta- 
citum  sivo  per  ius  publicum  sua  propria  absurditate  refutatur. 
Undo  romanet  tantum  estendere  eandem  per  naturae  ordinem 
piìtrifamilias  competere.  Id  autem  bis  rationibus  certo  con- 
cluditur: 

1.  Natura  familiae,  quippo  quae  a  coniugio  organico  succrescit, 
postulata  ut  ponos  eum  sit  eius  rogimen.  qui  est  eius  fundator.  — 
lam  vero  ut  talis  habondus  est  paterfamilias,  ad  quem  etiam 
spootabat  aotivo  sibi  quaorere  et  eligere  uxorem.  Cum  igitur 
ipsi  coniugi,  oeton^quin  sibi  naturali  dignitate  aequali.  praecellat, 
a  fortiorì  roliquao  domus  caput  naturale  constituitur. 

2.  Idem  oolligitur  ex  indolo  et  dotibus,  quibus  sexus  virilis 
prae  niulioro  generali   naturao  instituto  buie  munerì  aptìor  est 


De  anctoritate  domestica.  125 

Sic  ad  protegendam  familiain  fortitudine,  ad  gubernandum  animi 
constantia  et  iudicio  potiore  vir  praeditus  esse  solet.  Praeterea 
virum  ceu  familiae  caput  decet  externas  domus  relationes  et  ne- 
gotìa  eius  publica  curare,  dum  mulieri  potius  in  illius  penetralibus 
congruam  operum  partem  ipsa  natura  assignat. 

3.  Eadem  naturae  ordinatio  constanti  universi  generis  humani 
persaasione  et  usu  confirmatur. 

Coronaria. 
127.      I.  IJxor  quoque,  licet  spoetato  solo  coniugio  iure  aequalis 

to,  eidem  tamen  in  iis,  quae  domus  regimen  respiciunt,  sub- 
dita est.  Sed  haec  subiectio  digna  esse  debet  vitae  socia  ;  quare 

,  ut  ei  illa  rerum  domesticarum  pars,  quae  mulieri  competit, 
per  se  administranda  relinquatur.  Et  generatim  ut  inter  omnia 
familiae  membra  pax  et  unio  animorum  vigeat,  non  tam  iuris 
rigore  quam  aequitatis  sensu  et  mutuo  amore  cuncta  ordinanda  sunt. 

n.  Piena  uxoris  a  lego  viri  solutio  et  independentia  per  se 
destrudivurn  elementum  in  familiam  inferret;  quare  ab  iis  tantum 
commendatur,  qui  hodie  ipsius  ordinatae  societatis  humanae  ruinam 
moliuntur.  Itaque  ex  praefixa  thesi  vera  solutio  petenda  est  illius 
recentis  quaestionis,  qua  nova  feminis  vocatio  socialis,  contra- 
dicente  natura,  suggeritur  (quaestio  feminarum  —  Frauenfrage)  ^. 

128.  SoholiuiD.  Inter  alla  innumera  beneficia,  quae  rellgio  Christiana 
humanae  societati  contulit,  illud  haud  minimum,  quod  domesticam  pò- 
testatem,  quae  olim  sicuti  in  servos  fere  illimitata,  ita  et  in  reliquam 
domum,  favente  lege  civili,  non  raro  despotica  erat,  ad  iustos  ordinis 
natoralis  terminos  reduxìt.  Eo  imprimis  pertinet  emancipati o  uxorum 
ex  indigna  servìtute,  in  qua  olim  passim  a  viris  tenebantur.  Hinc  fa- 
cile coniicies,  qualem  illis  libertatem  et  socialem  dignitatem  allatura 
essetnova  ,emancipatio**,  quam  hodie  promittit  socialismus,  emancipatio 
scilicet  a  lege  Christiana  et  christiani  coniugii  vinculis. 


*  Cf.  P.  Aug,  Rdaler,  Die  Frauenfrage.  Wien  1893.     Cuius  operis  exstat 
et  versio  gallica. 


126  Sectìo  n.    Liber  II. 

Liber    secundus. 

De  iure  proprietatis  *. 

Prologus. 

129.  Proprium  latissime  dicitur  quidquid  cum  aliquo  sul 
ita  coniungitur,  ut  cum  nullo  alio  eadem  ratione  conìungati 
quod  proin   communi  per  contrarietatem  opponitur.     Hoc   i 

^  Substratis  princìpiis  S.  Thomae  (S.  theol.  2,  2,  q.  66,    et  Gomme 
Aristotelis  Polit.   II)   de  tota  materia   haius   libri   veterea   complares   in 
ribus  inscriptis  ,De  iustitia  et  iure*  uberrimos  tractatus  reliqaenmt,  ut 
tom.  I ,  tract.  2  ;    Cardinalis  de  Lugo   disp.  2  aqq.  ;   LesHua  lib.  2 ,   e.  « 
—    Inter   recentiores   veternm    vestigia    sequentes   simulque    opportan 
demae  societatis  rationem  habentes   merito   nominandi    videntar:     Tap 
Saggiq  teoretico  di  diritto  naturale  I,  e.  4,  n.  891 — 418.    Schiffini,  1 
tiones   philosophiae   moralis   II,    disp.    2.     Victor    Cathrein,   Moralphilo 
tom.  II,  lib.  4  («vom  Eigenthumsrecht*).  v.  Hertling,  Naturrecht  und  So 
(1893).   Heinrich  Pesch,  Liberalismus,  Socialismus  und  chrìstliche  Geseil» 
ordnung  P.  I  (1896),  cap.  3  (,Das  Privateigenthum*),   p.  195—392,   et 
(«Die   philosophischen   Grundlagen   dea   dkonomischen   Liberalismos* , 
Costa-RosseUi,  Philos.  moralis  (1886)  p.  862  sqq.     St6ckl,  Lehrbuch  der 
Sophie  (1^81)  II,  554  sqq.    Gutberlet,  Ethik  und  Naturrecht  (1898)  p.  IS 
Franz  Walter^  Das  Eigenthum  nach  der  Lehre  dea  hi.  Thomas  von  Aqui 
des   Socialismus   (1895).     Ratzinger,   Die  Volkswirtschafb  In   ihren  siti 
Grundlagen  (primum  1881,  altera  editio  aucta  et  reformata  1895).    Ch. 
De  la  richesse  dans  les  sociétés  chrétiennes.  Ferd.  Walter ,  Naturrecht  und  J 
(1871)  n.  155  sqq.  201  sqq.    Charles  S,  Devas,  Politicai  Economy,  1892 
studiosae  iuventuti  dcstinatum);   idem  opus  germanice:    Ch.  S,  Devas,  ( 
B&tze  der  Volkswirtschaftslehre ,    Qbersetzt  und  bearbeitet  von  Walter  B 
(1896).  Luigi  Cessa,  Primi  Elementi  di  Economia  Sociale  (ed.  9,  Paviae) 
germanice  :  Die  ersten  Elemento  der  Wirtschaftslehre,  bearbeitet  von  Ed, 
meister  (ed.  3,  1896).   P.  Chrà,  Antoine  S.  J.,  Cours  d'Economie  sociale  | 
1896).    Ch.   Périn,    Premiers   principes  d'Economie  politiqne,    2*   ed. 
d'une  étude  sur  le  juste  salaire  d'après  l'Encyclique  , Rerum  novarum*  | 
1896).    Nominamus  denique  Paul  Leroy-Beaulieu,  Traitó  théorìqne  et  pr 
d'Economie  politique  (4  voi.,  ed.  2  1896,  Paris.),  qui  tamen  minos  ex  pi 
veterum  vestigia  sequitur. 

Ex  innumeris  scriptis,  quae  a  complurìbus  decenniis  de  „quae9ti<me  «< 
sive  ad  eius  causas  illustrandas  sive  ad  introducendum  theoretice  et  pi 
in  rerum  socialium  studium  sive  ad  destructivos  circa  rerum  proprìetate 
rores  refutandos  prodienint,  sufficiat  hic  panca  tantum  commemorare,  a  < 
inter  catholicos  quaedam  quasi  schola  initium  sumpsit.  In  Germania  hi 
primis  pertinent  notissima  opera  praesulis  moguntini  W,  E.  r.  Kettder 
ciatim:  Die  Arbeiterfrage  und  das  Christenthnm  (1864);  Die  Arbeiierbew 


De  iure  proprìeiatÌB.  —  Prologus.  127 

aliqaid  homini  proprìum  diversìmode  esse  potest:  nempe  vel  se- 
dum  essentiam  seu  speeifiee,  et  sic  idem  commune  est  cunctis 

iduis  sub  specie  contentis  ;  vel  secundum  individualitatem,  et 
tam  quidem  vel  a  natìvUate  coniunctum  vel  facto  accessorio  ac- 
€       potest. 

Qu<     si  haec  proprietatis  significatio  ad  res  extemas,   i.  e. 

)  physico  vinculo  cum  hominis  personalitate  conexas,   appli- 

res  homim  prpprìae  dici  possunt,  qnatenus  morali  relatione 

I       )ne  medìi  ad  fin^n)  homini  esclusive  coniunguntur,  i.  e. 

6     potestati  ita  subiiciuntur,  ut  de  iis  libere  disponere  in  suam 

Qtilitatem  legitime  possit.  Hinc  autem  gravis  et  multiplex  quaestio 

ir:  an  et  quibus  condicionibus  res  extemae  homini  subiiciantur? 
~  an  homini  secundum  naturam  specificam  considerato,  i.  e. 
omnibus  hominibus  aequaliter;  idque  vel  ea  condicione,  ut  omnia 
omnium  sint  communia,  nullius  autem  in  individuo  propria  (com- 
munio honorum  negativa),  vel  ut  onmium  collective  sint  propria, 
ita  ut  singulis  potestas  positiva  in  aequalem  partem  contingat 
(conununio  bonorum  positiva)  ?  —  an  vero,  licet  destinatione  ideali 
et  indeterminata  onmia  omnibus  sint  communia,  fieri  tamen  saltem 
ex  parte  possint  aut  etiam  debeant  individuis  (sive  personis  sive 
coetibus  socialibus)  determinate  propria,  si  peculiare  acquìsitionis 

nnd  ìhr  Verbàltniss  zur  Religion  tind  Sittlichkeit  (1869).    Fr,  HUze,   Kapital 

imd  Arbeìt  nnd  die  Reorganisation  der  Gesellschaft  (1881)  ;    Die  Quintéssenz 

der  socialen  Frage  (1880) ,   et  complura  dein  opnscula  de  quaestionibus  prac- 

tids  huias  materiae  necnon   elucubrationes  in  periodico    ^Arbeiterwohl**.    In 

Austria  verbo  et  scrìpto  in  iisdem  stndiis  dnces  fuerunt  inter  alios  v.  Vogelsang, 

V.  Uechtenstein,    In  GaUia  nltimis  decenniis  viri  catholici ,  qui  strenue  studiis 

flociab'bas  promovendis  et  medendis  malia  societatis  operam   dabant,    in   duas 

quasi  scholas  divisi  sunt:   cUteram  eorum,  qui  ad  optatam  socialem   reforma- 

tionem  nonnisi  negativam  cooperationem  legislationis  publicae  admittere  volunt, 

docibos  Ch.  E.  Freppel,   episcopo  andegavensi,   Le  Plays  cum  (a  se  fundato) 

organo  periodico  ,La  réforme  sociale*  ;   alteram  eorum ,   qui  positivam  quoque 

pablicam  cooperationem  tamquam  necessariam  et  secundum  sana  iuris  publici 

principia  debitam  requirunt,  ut  Comes  de  Mun,  Card.  Langénieux,  de  Pascal, 

membra  societatis  .Oeuvres  des  cercles  catboliques'',  organa  periodica  ^L'Asso- 

ciation  catholique*,  ^Sociologie  catholiqne*'.    Similiter  in  Italia  sentiunt  P.  Li- 

ìferatare,  , Civiltà  cattolica*  (1891);  in  Belgio  DoutrelotiXf  episcopus  leodiensis, 

PoUier  etc.  ;  in  Hdvetia  Decurtins,  Eberle  etc.  Praeclarum  fundamentum  histo- 

rìcum  prò  tota  hodiema   ,quaestione  sociali*  recentius  suppeditat  E.  Michael, 

Geschichte  des  deutschen  Yolkes  vom  13.  Jahrh.  I  (Culturzustànde   des   deut- 

schen  Yolkes  w&hrend  des  13.  Jahrhunderts.  1897).  —  In   totam  quaestionem 

socialem  imprimis  bene  et  opportune  introducit  Biederlach  S.  J.,  Die  sociale 

Frage  (ed.  2  1898). 


128  Sectìo  IL    Liber  II.    Caput  I.    Artìcolas  1.    §  1. 

factum  intervenerit  (dominium  privatum)?  —  Et,  si  quidem 
ultìmum  tenendum  videatur,  quibus  illud  fùndamentis  ìuris 
ralìs  fulciatur,  quibus  praecipue  modis  eiusmodi  dominium  aoqiiis-««« 
ratur,  quibusque  limitibus  circumscribatur?  —  Haec  omnia  aoli^w 
tionem  aliquam  et  quidem  secundum  stabilita  prìdem   genenlftA 
iurìs  principia  hic  merito  postulant. 

Notandum  vero  philosophice  probe  distingendum  esse  domi- 
nium privatum  late  dictum  et  dominium  privatum  stride  acceptmm 
seu  stabile,  quale  historice  in  societate  exsistere  videmus.  Utnm- 
que  suum  primarium  iuris  naturalis  fundamentum  ex  ncUura  hoimm 
setisitivo-rationali  obtinet,  sed  non  aequaliter:  Ulud  qmdem  ità^  ìt 
in  eo  solo  fundamento  tamquam  per  se  sufficiente  quiescere  posata 
cUterum  vero  ita,  ut  ratione  stabilitatis  insuper  aliquo  succursa  » 
iure  naturae  sociali  indigeat.  Namque,  ut  ex  infra  dicendis  pateUti 
aliqua  rerum  appropriatio  ab  usu  rerum  inseparabilis  est  et  eir 
tenus  tamquam  ius  hominis  connatum  per  se  ad  ,ius  indivìduik', 
de  quo  in  sectione  I  agitur,  pertinet.   Strictum  autem  seu  dabiU 
rerum  dominium,  quod  etiam  sine  respectu  ad  earum  usom  p6P> 
sonalem  sive  praesentem  sìve  futurum  possidetur,   est  instìtoiio 
ex  parte  socialis.    Quapropter  piene  de  iure  proprìetatis  agi  ne- 
quit  nisi  in  „iure  sociali^  et  opportune  quidem  post  praemissom 
ius  doinesticum,  in  quo  illius  character  stabilitatis  potissimum  n- 
dicatur. 

Caput  I. 
Necessaria  huius  discursus  praeambula. 

Articalus  1. 

De  originaria  hominis  potestate  in  res  extemas. 

%   1.  Si  absolute  et  in  abstracto  consideratur. 

130.  Dubium  non  est,  quin  in  abstracto  spoetata  natura,  sive 
hominis  sive  rerum  extemarum,  res  omnes  creatae  voluti  in  medio 
positae  cogitari  debeant;  ut  omnium  hominum  sine  ullo  discrìmiDe 
usibus  ac  finibus  inservire  tamquam  media  possint.  Non  alind 
communis  fere  veterum  doctrina  significat,  qua  rerum  commo- 
nionem  ad  ^statum  hominis  primigenium',  rerum  autem  prò- 
prietatem  ad  statum  ^adventicium"  referre  solebant.  Qoare  to- 
tius  huius  discursus  quasi  fundamentale  principium  haberì  debet 
sequens 


De  originaria  hominis  potestate  in  rea  ezternas.  129 

XXIII.    Omni  homini  ins    eompetit   absolutum 
s  ex        3  utendum. 

Probator.    Hoc  ius  immediate  et  inseparabiliter  conectitur 
i  iure  personalitatis,  quo  non  datur  ius  humanum  magìs  ab- 
m,  et  praeterea  per  rerum  naturam  evidenter  manifestatur. 
nini  absolute  competit. 

Prob.  antec.  ad  1.  Homo  vi  personalitatis  suae  sensitivo- 

is  non  solum  officium  babet  se  conservandi  et  perficiendi, 

i     )er  destinatus  est,  ut  aliquem  ambitum  liberae  activitatis 

quo  varios  fines  sìbi  proponere  et  prosequi  possit.   Atqui 

)  usua  rerum  illi  penitus  necessarius  est. 

Prob.   antec.   ad  2.     Rerum  extemarum  natura  ostendit 

propter  hominem  factas  et  ad  eius  usum  destinatas  esse.   Id 

.serto  concluditur  non  solum  ex  earum  naturali  aptitudine  ad  hunc 

,  sed  etiam  ex  eo,  quod,  ut  docet  Aristoteles,  natura  imper- 

fi     ira  propter  perfectiora  sunt  horumque  imperio  subordinantur, 

proinde  ea,  quae  ratione  carent,  in  creaturìs  rationalibus  suum 

ex    Qum  finem  habent^.    Ceterum  eadem  doctrina  communi  ho- 

un  consensu  et  naturae  instinctu  invicte  confirmatur. 

Corollaria.   I.  Hoc  ius  eo  ipso,  quod  absolutum  est,  omni- 

ninibus  aequaliter  competit,  immo  neque  ratione  materiae 

ale  est,  sed  per  se  aequaliter  ad  omnes  et  singulas  res  ex- 

as  indeterminate,   ad  nuUam  autem   determinate  se   extendit. 

]         id  ipsum   denotat,   quod   vulgo  communio  honorum  nega- 

tm  nuncupatur. 

n.  Idem  ius,  cum  sit  essentiale,  per  iura  adventicia  seu 
bypothetica,  sive  naturalia  sive  positiva,  quae  circa  rerum  usum 
aut  possessionem  inducuntur,  numquam  per  se  et  qua  tale  excludi 
aut  tolli,  sed  tantum  per  concretam  applicationem  varie  determi- 
nari  potest,  inmio,  ut  ex  infra  dicendis  patebit,  etiam  debet.  Hoc 
et  veteres  cum  S.  Thoma  ^  intellegi  volunt ,  dum  rerum  et  fruc- 


»  Cf.  Polit.  1.  1,  e.  5,  ed.  B.  1254  sq.  ;  1.  2,  e.  5,  ed.  B.  1261  sq. 

*  S.  theol.  2,  2,  q.  66,  a.  2:    ,  Circa  rem  exteriorem  duo  competunt  ho- 
mini :  quorum  nnnm  est  potestas  procurandi  et  dispensandi,  et  quantum  ad  hoc 
licitnin  est,  quod  homo  propria  possideai  £st  etiam  necessarìnm  ad  humanam 
vìtam.  .  .    Aliud  vero  quod  competit  homini  circa  res  exterìores,   est  urna 
ipsarum  ;  et  quantum  ad  hoc  non  debet  homo  habere  res  exterìores  ut  pro] 
sed  ut  communes,  ut  scilicet  de  facili  aliquis  eas  communicet  in  necea 
aliomm/    (Cf.  et  in  Polit.  II  lect.  4.)  —  Hoc  senau  scholastici  doctores 
Xejer,  los  nAtarale.   IL  9 


130  Seciio  n.    Liber  IL    Caput  I.    ArtioiiliM  1.    §  2. 

tuum  earum  usum,  etiam  supposita  possessionum  proprietate, 
munem  esse  debere  contendunt,  —  puta  per  eommunem  fàcili 
mutuae  communicationis  et  commutatìonis  et  praesertim  per 
gitionem  caritatis,  ad  quam  obligantur  qui  possident  \ 
ni.  Eodem  iure  praesignatur  idecUis  naturae  /       , 
secundum  divinae  bonitatis  intentionem  ipsa  realis  rei  ri 

et  usurpatio  approximative  accedere  debeat,  quantum  i    lioet  | 
praesentem  humanae  naturae  (lapsae)  statum  et  per   condi 
ordinis  socialis  buie  statui  accommodati  licuerit.  —  Itaq     a      x 
certum  est  privata  rerum  dominia,    ut  iuri  naturae  et  i      no 
dini  conformia  sint,  per  se  non  solum  buie  fini  naturae  non 
opposita,  sed  etiam  positive  tamquam  respective  congrua 
eidem  subservire  debere.     ITnde  per  se  reprobandutn  esse 
omne  systema  ^oeconomiae  nationalis*  vel  ,politicae*,  ita  in 
theoretice  dispositum,  quod  practice  inductum  necessario  efi 
ut  huius   terrae   bona   in  paucorum  hominum  manus  confi 
unde  ceteris  innumeris  summa  immìneat  indigentia  rerum  ad  vUa 
usum  necessariarum. 

§  2.     Quid  in  concreto  haec  potestas  importeL 

132.        TheslS  XXIV.    vi  iurls  ablioluti  r<         i       di 
quisque  rem  quamlibet  in  indiyidno  spoetata     ex  e 

dam  ab  aliis  aequali  iure  assumptae  fuerint,  i  il 

dellgere  et  usurpare  legitime  potest. 

Probatur  I.  -  lus  suum  unusquisque  de  facto  exercere  dt 
iniuriam  et  inhonestatem  legitime  valet.    Atqui  facultas  in  i 


muniter  docent,  «usum  rerum  exteriomin  eammqae  fractamn  debere  < 
munem",  quamquam  rerum  divisionem  et  proprietatem  (quood  .potai 
cnrandi  ac  dispensandi")   in  omni   republica  bene  ordinata  piane  n« 
esse  affirmant. 

Aristoteles  in  hac  re  praeierat,  optimum  esse  iudicans  «bona  q 
propria,  usum  autem  eorum  eommunem*.  ^avtpòv  roeVav  ore  fiiÀnov  ^vat  fityld 
rag  xrr^atig,  r^  àè  XPV^^  rcoteìu  xotudq  (Polit.  1.  2,  e.  5,  ed.  B,  1263  a,  87). 
autem  Aristoteles  ratione  utilitatis  et  convenientìae  praeferendmn  oMe 
lexit,   id  philosophia  Christiana  cum  S.  Thoma  merito  instar  certi  philosc^l 
principii  statuit,   quia  omnia  esclusiva  rerum  appropriatio  etiam  quomd  «m 
involveret   negationem    iuris   hominum    essentialis   H  absolutì,   rebus   « 
utendi,  et  ideo  iuri  naturae  repugnaret. 

*  Cf.  RoselUf  Summa  philos.  Ili,  §  451,  ubi  eandem  sententiam  8.  '\ 
luculenter  exponit  et,  ne  contra  eius  mentem  (cetemm  dare  exprea  p< 

verse  intellegatur,   opportune  advertit:    «Is  osas  non  ita.  est  aodpiei 


De.  orìgìnam  hominis  poteatate  in  rea  extemas.  131 

ipta   nil   alìud    nìsi    ipsum    exercitium  illius   iuris   absoluti 

ìt  honestum  et  omnis  iniuriae  expers  —  honestum,   utpote 

naturali  rerum  destinationi  conforme  ;  dira  omnem  alieni  iuris 

lem,  quìa  circa  res  occupandas  in  individuo  nullum  alterius 

ìeterminatum  exsistere  supponitur. 

P        or  n.    Cum  hac  theoria  insuper  universalis  hominum 
et      rpetua  praxis  consentit,  quare  merito  in  illa  docu- 
ae  rationalis  agnoscitur. 

Si,       CoroIIaria.    I.  lus  absolutum  in  res  externas  per  se,  ut 

,  in  omnibus  hominibus  aequale  neque  ex  parte  materiae 

ac  ipsarum  rerum  exsistentium  limitibus  circumscjriptum,  ad 

I  exercitium  applicari  non  potest,  quin  eius  usus  illieo  externis 

\s  iisque  inaequcUibus  restringatur.  Nam  ubi  primum  quis  ad 

proprium  sibi  aliquid  sumpsit,  ab  eius  usu  simultaneo  onmes 

naturae  necessitate  excluduntur. 

n.  lus  originarium  rebus  utendi  implicitum  quoque  continet 

ins  non  solum  eas  ad  usum  occupandi,   sed   etiam   immutati  di, 

li  et  saltem  quamdiu  quis  actu  iis  utitur  vel  intuitu 

simi  usus  exdusive  detinendi.   Sine  bis  enim  realis  usus  rerum 

sii  non  potest. 

in.  Ita  quae  hactenus  de  originaria  hominis  potestate  circa 
res  extemas  diximus,  procul  dubio  tiaturale  hominis  ius  demon- 
strant  eatenus  res  sibi  ut  proprias  exclusive  vindicandi,  quatenus 
haec  appropriatio  in  ipso  usu  quasi  implicita  censeri  possit  (ius 
proprietatis  late  dictum).  Plenum  autem  ius  proprietatis  seu  sta- 
bile rei  dominium,  quale  vulgo  intellegitur ,  ex  bis  solis  nequa- 
qnam  evincitur,  quamquam  in  iis  pariter  prìmarium  suum  funda- 
mentum  obtinet. 

IV.  Ius  connatum  rebus  utendi  omni  iure  determinato  pro- 
prietatis quocumque  titulo  acquisito,  sicuti  prioritate  orìginis,  ita 
et  ratione  finis  per  se  praestantius  est  ;  ideo  in  casu  collisionis 
int^r  urgens  naturale  officium  ilio  iure  actualiter  utendi  (puta 
ob  extremam  aut  quasi  extremam  vitae  necessitatem)  et  ius  alienae 


qoisqae  possit  prò  libita  nti  rebus,  quae  certom  dominum  habent  (mai  forte 
id  permissom  sit  pnblica  potestate,  ut  est  in  nonnnllis  locis  ius  pascendi, 
lignandi  etc.),  sed  ita,  ut  domini  rerum  non  debeant  impedire,  ne  alii  per  con* 
tnctos  licite  cum  ipsis  initos  ab  usu  rerum,  quae  ipsis  necessariae  non  sont, 
exclndantur,  previdero  vero  debeant,  ut  eas  cum  pauperibus  et  indigentibuB 
communicent." 

9* 


132  S®<^*ìo  U-    Li^er  n.    Caput  I.    Artìcnlos  2. 

proprietatis  utcumque  legitimae,  eo  ipso  hoc  ius,   quantui 
fuerit,  illi  cedat  necesse  est^ 

Articalus  2. 

De  notione  et  dementis  domimi. 

134.        Dominium  seu  ius  proprietatis  stabilis  (Eigenthun 
sirapliciter  acceptum  definiri  potest:  ius  de  re  tamquam  sa 
fede  disponendi,  quatenus  ius  cUtioris  ordinis  non  obstat  —  ] 
1.  ius  de  re  disponendi  (verfiigen),  i.  e.  declarandi  vel  exs< 
quid  de  re  fieri  quis  velit;   2.  tamquam  sua,  i.  e.  ad  finei 
prios  et  nomine  proprio,  non  instar  tutoris  aut  curatoris  rei  a 
siniulque  exclusis  aliis  a  iure  disponendi  de  eadem  re;  3.;: 
disponendi,   quatenus  etc. ,  i.  e.  nullo  excepto  disponendi 
msi  cui  forte  ius  altioris  ordinis  obstat.  —  Qua  quidem  defii 
satis  e!xplicite  ea  omnia  elementa  continentur,  quae  venir 
fecti  dominii  conceptum   constituunt.     Quod   autem   condii 
,  quatenus  .  .  /  attinet,  cui  ius  disponendi  adstringitur,  ea  i 
quam  intemam,  sed  externam  tantum  limitationem  possibil 
spicìt,  quae  buie  iuri  ex  collisione  cum  iure  altioris  ordini 
tingere   possit.     Tale  ius  per  se  altioris  ordinis  respectu 
cumque  iuris  privatae  proprietatis  hic  praecipue  intellegendi 
ius  congenitum  et  commune  omnium  hominum  rebus  utendi,  • 
supra  (n.  130  sq.)  dictum  est.    Numquam  enim  illud  priva 
bitrio  ita  extendi  aut  formam  adeo  exclusivam  assumere  le 
potest,  ut  hoc  respectu  hominum  egentium  irritum  aut  quasi  i 
faciat.    Eo  igitur  addita  illa  clausula  pertinet,  ut  in  ipsa 
tiene  privati  dominii  eius  quoque  providentialis  indoles  ac 
natio  socialis  explicite  notetur.   Similis  definiendi  modus  la 


*  S.  Thom.f  S.  theol.  2,  2,  q.  66,  a.  7  :  «Secnndam  naturalem  ordi 
divina  providentia  institutam  rea  inferiorea  snnt  ordinatae  ad  hoc,  qna 
snbyeniatur  hominum  necessitati.  Et  ideo  per  rerum  divisionem  et  ap 
tionem  .  .  .  non  impeditur,  quin  hominis  necessitati  sit  subveniendum  e: 
modi  rebus.  Et  ideo  res,  quas  aliqui  superabundanter  habent,  ex  natut 
debentur  pauperum  sustentationi.  Sed  quia  multi  sunt  necessitatem  p 
et  non  potest  ex  eadem  re  omnibus  subveniri,  committitur  arbitrio  uni 
que  dispensalo  propriarum  rerum,  ut  ex  iis  subveniat  necessitatem 
tibus.  Si  tamen  adeo  sit  evidens  et  urgens  necessitas,  ut  manifestom 
stanti  necessitati  de  rebus  occurrentibus  esse  subveniendum  (puta  e 
minet  personae  periculum  et  aliter  subveniri  non  potest),  tunc  licite 
aliquis  ex  rebus  alienis  suae  necessitati  subvenire,  sive  manifeste  sive 
sublatis;  nec  hoc  proprie  habet  rationem  furti  vel  rapinae.* 


De  notione  et  elementis  dominii.  133 

asticos  iuris  doctores  communis  invenitur,   quamquam   ex- 
)nem  a  iure  de  re  sua  perfecte  dìsponendi  a  legis  prohibitione 
rare  solent.     Sic  Lessius^  dominium  perfectum  definii:    ^ius 
re,  extendens  se  ad  omnem  eius  usum  seu  dispositionem,  nisi 
prohibeatur.*    Et  vero  omnis  legis  prohibitio  iusta  similiter 
à         um  ius  altiorìs  ordinis  et  bonum  sociale  commune  centra 
m     bitrium  ordinari  censenda  est.  Minus  autem  probandum 
r,  si  in  definitione  dominii  a  iure  de  re  sua  dìsponendi  ex- 
ir  omnis  modus  disponendi   «aliunde  iUicitus'^  seu    ,,aliunde 
iUus*^.    Non  enim  quilibet  usus  iuris  ethice  tantum  illicitus 
et  e      1  Dee  in  conscientia  prohibitus  respectu  aliorum  hominum 
ex    ptionem  fundare  aut  obiectivum  iuris  effectum  impe- 
dire valet. 

Modi^  de  re  disponendi  dantur  vani.     Quod  si  dominium 

se  ad  omnes  hos  modos  se  extendit,  perfectum  (plenum  —  volles, 

t       Eigenthum),  si   ad  unum  alterumve  tantum,  imperfectum 

)lenum  —  getheiltes,  belastetes  Eigenthum)  vocatur.  Itaque 

imi  imperfecti  species  in  dominio  perfecto  ut  totidem  distincta 

i  et  illius  partialia  elementa  continentur  ^.    Possunt  haec  ad 

r  revocari: 

1.  Iu8  disponendi  de  rei  substantia  (dominium  directum  —  Ober- 

eigenthum),  sdlicet  rem  spedficandi,  i.  e.  formatione  in  aliam  spe- 

ciem  immutandi,  v.  g.  si  ex  ferro  arma  conficias  ;  usu  consumendi 

vel  etiam  ad  arbitrarios  fines   destruendi;   alienandi  quocumque 

modo  libuerit  —  haec  omnia  tamen  salvo  iure  usus  et  fructus, 

qnamdiu  id  penes  alium  fuerit.    Ius  in  rei  substantiam  etiam  ius 

proprietatis  strictius  acceptae,  et  qui  eo  gaudet,  proprietarius  dicitur. 


*  De  inst.  et  iure  lìb.  2,  e.  3,  dab.  2.  —  Quomodo  differat  ina  in  re 
^m  ad  rem,  explicat  ibid.  e.  2,  dub.  2,  §  11  :  .Ius  in  re  dicitar,  quod  triboit 
actioDem  realem,  seu  quod  rem  obligatam  habet .  .  /  ;  ,ins  ad  rem,  quod  non 
tribmt  actionem  in  rem,  sed  tantum  in  personam*.  —  Gf.  Molina j  De  iust.  et 
iure  tract.  2,  disp.  3,  qui  fere  approbat  definitionem  Bartoli,  quam  communem 
esse  dicit  iuris  peritorum  :  .Est  ius  perfecte  disponendi  de  re  corporali,  nisi  lege 
prohibeatur.*  (Ipse  vero  vocem  , corporali*  omittendam  censet.)  Similiter  sentit 
Card,  de  Lugo  1.  e.  disp.  2,  sectio  1. 

*  De  modo  distinguendi  dominium  privatum  apud  iuris  consultos  usitato 
vide  et  H.  Fesch,  Liberalismus ,  Socialismus  und  christliche  Gesellschaftsord- 
naog  P.  I  (Friburgi  1896),  199.  —  Varios  modos  dominii  imperfecti,  utilis  etc. 
describit  fusius  Molina  1.  e.  tom.  I,  tract.  2,  disp.  3,  n.  15  sq.;  disp.  5  sqq.; 
de  Lugo  1.  e.  disp.  2,  sect.  3.  —  In  Grermania  deinceps  totius  huius  argumenti 
fona  posUipus  erit  novua  imperii  codex  iuris  civilis. 


134  Sectio  n.    Liber  IL    Ci^iit  I.    Artieolns  2.  8.    §  1. 

2.  Iu8  re  utendi  simpliciter  (usus  —  Nutzungsrecht),  L  < 
salvia   eius   substantia   et   fructibus   ad   suam   utilitatem 
candi,   v.  g.  habitandi  domum.    Qui  eo  praeditus   est,   u 
vocatur. 

8.  lus  re  fruendi  (fructus  —  Niessungsrecht),  i.  e.  perei 
ut  proprios  omnes  rei  fructus.  Hi  porro  distinguuntnr  a) 
rales,  ut  fructus  arborum,  lac  et  proles  gregis;  b)  indust 
ut  lucrum  ex  negotiatione ;  e)  mixti,  ut  fruges  campi;  d)  t 
ut  pretium  locationis.  lus  fruendi  sino  iure  utendi  ordinari 
habetur,  ideo  illud  cum  hoc  per  modum  unius  considerari 
et  dicitur  usufructus  (Nutzniessung)  vel,  quatenus  opponiti] 
minio  directo,  dominium  utile  (Nutzeigenthum). 

4.  lus  rem  possidendi^.  Possidere  in  genere  est  rem  a 
hensam  vel  occupatam  cum  voluntate  eam  sibi  exdusive  ha 
detinere. 

Possessio  dividitur:  a)  In  phtfsicam  et  intéUectuàUm  :  pi 
vocatur,  si  detentio  fit  et  corpore  et  animo  ;  intellectualis,  si  ; 
tantum  aliunde  sufGcienter  declarato,  uti  possidetur  a  domii 
sente,     b)  In  naturalem  et  civUem,   prout  res  d<  ir 

vitae  sine  animo  eam  stricte  ut  propriam  hab<      i,  vel  i 
possessor  eam  ut  propriam  servare  velit.   e)  In  p< 
et  possessionem  factt,  prout  detentio  cum  titulo      ris  '      a 
eo  fit,  vel  saltem  ab  eo  praescinditur.   d)  In  p<  n 

aliam  banae,   aliam  malae  fidei,  prout  quis  rem  ti 

forte  alienam,  sincere  existimat  esse  suam  (redlic     *  '. 
•ciens  vel  dubitans  esse  alienam  (unredlicher  !       tz). 

136.        A  media  aetate  usque  ad  recentiora  tempora  disi 
et  separata  possessio  domimi  directi  et  domimi  utilis  cum  : 
utriusque  iuridica  relatione  magnam  partem  iuris  civilis  occu 
Species  dominii  utilis  ilio  tempore  passim  usitatae  erant  pot 
duae:    feudum  (Lehn)    et    emphyteuais  (Erbpacht,   Erbz 
Utraque  per  modum  stabìlis  institutionis  sodalis,  et  prior  q 
praesertim  in  Germania  a  saeculo  X  fere  omnem  vitam  8< 
et  publicam  informabat.  —  Feudum  dicitur  terrae  fund      \ 
immobilis  cuius  dominium  utile  a  proprietario  alieni  in 
tarìam  possessionem  et  fruitionem  traditum  est  ea  condi 


1  Gf.  Lessius  1.  e.  e.  8,  dnb.  9—13  ;  Molina  L  e.  tom.  I.  traci  2,  disp 
'  De  Lugo  1.  e.  diep.  2,  sect.  4.    Lessine  1.  e.  e  22,  dab.  1  sq. 
1.  e.  disp.  10. 


De  commimìsmo  et  «oeiallsino.  —  Utrìasqne  natura  declaratur.      185 

iUi  ad  specialem  fidelitatem  (praeaertìm  militarem  in  casu 

Heeresfolge)  prò  tutela  sibi  ab  altero  praestanda  oblìgetur. 

temporis  feudalis  relatio  non  solnm  ad  fundorum  pos- 

sed  ad  qnaeKbet  iura  realia  et  ad  mimerà  pnblica  per 

collata  extendebatur.    Qui  feudo  erat  investitus  (belefant), 

vocabatur  «Lehnsniann,  Vasall"".  Cet^nim  feudo  licet  bere- 

)  tamen  possibilitas  inhaerebat  certis   condicionibus   reci- 

ad  d(»nìnum  (Anbeimfall).  —  Emphyteusis  est  hereditarìa 

si  hereditarìa  poseessio  domimi  utilis  alicuius  complexus 

m  ea  coedicione,  ut  certa  annua  pensio  sive  pecuniae  sire 

1  agriculturae  proprietario  (dem  Grundeigenththiier)  per- 

Artienlus  3. 

De  communismo  et  socialismo, 

§  1.    Utriusque  natura  declaratur. 

117.       No        Q      privati  domimi  adversarios  haec  nomina  de- 

re  et      idio  quidem  antiquissimos,  sed  auspiciis  reeen* 

iuvenilem   quodammodo   vigorem  resuscitatosi 

0  a  ra<     i       o  sociali,  naturali  sobole  radicalismi  politici, 

mtes,  i    i  nomine  distìnguuntur,   indole  tamen  et  intema 

io      c<     tmctissimi  sunt.    Ambo  videlicet  tradito  societatis 

ab  ìncunabulis  sancito,  imprimis  prìvatis  bonorum  pos- 

ib        speciosis  rationum  figmentis  bellum  indicunt;   ambo 

suffragio   institutae   prìvatae   proprìetatis   emolumeata 

omnino  aut  saltem  secundum  eìus  formam  historice  stabilitam 

n^ant,  immo  omne  prope  societatis  malum  inde  orìginem  traxisse 

ftc  iugìter  trahere  contendunt;  quapropter  genus  humanum,   nisi 

ftd  statum  aliquem  communi  usui  rerum  et  aequalitati  iurum  magia 

consentaneum,  i.  e.  ad  statum  communionis  bonorum,  reducatur, 

ad  dignam  et  nativam  vitae  felicitatem  respirare  non  posse.  Com- 

mmiionem   bonorum   autem   intellegunt  generatim   eam  tantum, 

quae  positiva  dicitur,  qua  privata  bonorum  proprietas  in  publicam 

convertitur.     Communio  quippe  negativa,  quae  in  sola  negatione 

proprietatis  bonorum  terminatur,  ceterum  omnia  omnibus  usur- 

panda  permittit,  perpetuum  bellum  induceret  et  extremo  tantum 

brutoque  communismo  conveniret. 

138.       Batio  discriminis  et  mutua  relatio,   quae  inter  commu- 
nismum  et  sociaUsmum  intercedati  longe  di££icilius  quam  quod 


136  Sectìo  n.    Libér  II.    Caput  I.    Articnliis  8.    §  1. 

utrìque  commune  est  defiiùtur.    Et  vero  quoniam  a  primis         « 
cenniis  saeculi  XIX   utrumque  nomen  fere  promiscue 
qualicumque  forma  socialis  radicalismi,  quae  aliquo  modo 
tatem  reconstiniendo  inaequalitatem  oeconomicam  expngm 
tendebat,   usurpari  coepit,  minim  non  est  etiamnnm  il 
dam  significandi  ambiguitatem  inhaerere.  linde  contigit, 
varios,  qui  de  eadem  re  scripserunt,  non  solum  diversae  i    1 
contrarìae  sententiae  reperìantur.  In  eo  quidem  omnes  facile 
sentiunt,   quod  communismum  et  socialismum  non  tam  i 
essentiali  nota  quam  extema  potius  indole  et  practica  i 
differre  agnoscant.    In  aestimanda  autem  mutua  earum  i 
piane  divergunt,   aliis  genericam  latitudinem  conceptui  soc 
ad  quem  communismus  voluti  species  referatur,  aliis  coni 
munismo  talem  latitudinem  convenire  opinantibus,  qua  socia 
tamquam  sui  specialem  formam  comprehendat. 

139.        Secundum  priorem  aestimandi  modum  socialistni  non 
universim  omnes  doctrinae  ad  aliquod  systema  redactae  coi 
henduntur,  quae  intemis  hodiernae  societatis  ,repugnantiis'  (Wi 
sprilche)  quas  vocant,  radìcalem  afferro  curam  ope  comi      j 
vel  quasi-communionis  bonorum  volunt;  dicimus:    .q        e 
nionis  bonorum''  —  hodie  namque  generatim  non  bona  qmu 
que,  sed  ea  tantum,  quae  sunt  productiva  seu  media  produ( 
ut  V.  g.  terrae  fundus,  propria  fieri  totius  communitatis  p      ili 
per  eam  deinceps  in  communem  utilitatem  administra 
dispensanda.   Communismus  vero  eam  socialismi  formi    i 
qua  divede  et  immediate  seu  absque  longioribus  politicis  am 
gibus  abolitio  privatae  proprietatis  in  favorem  quaUscumqi     e 
munionis  bonorum  postulatur.    Itaque  indolem  aperte  revi 
nariam,   repudiata  hjrpocrisi,   communismus  ultro  profiteri  s 
Atque  hoc  ipso  quidem  a  reliquo  socialismo  potissimum  <      ir- 
nitur,  quod  hic  generatim  magis  indirecte  ac  mediate  ti  ^ 

capessendo  rerum  ac  temporis  occasiones  praesentem  iui      ^i 
paulatim  ad  ideam  sibi  propositam  immutare  suscipiat;  q      iq 
etiam  socialismi  sectatores  inter  se  circa  modum  et  vii        <     . 
potissimum  id  efficiendum  sit,  minime  conveniunt. 

Plerique  tamen  socialistae,  maxime  ex  quo  intemationali 
foedere  iuncti  directionem  quorundam  ducum  auctoritate  et  pni- 
dentia  pollentium  subierunt,  ex  ipso  moderno  legali  constitutio- 
nalismo  et  communibus  civium  iuribus  politicis  media  et  arma 


Gommniiismi  et  socialismi  natura  declarator.  137 

t       I  consueverunt,  quibus  ìurìs  ordinem,   quo  interim  ser- 
«     forn      legalibus  utuntur,   paulatim  vel  suffodiant  vel  suae 
victrici  potestati  et  arbitrio  subiiciant.     Nullum   quippe 
ad  suos  fines  practice  complendos  efficacius  et  securìus 
]       egont  ipsa  puhlica  legislatmie,  si  quando  praevalente  nu- 
igiorum  popularìum  eam  potirì  contigerìt.   Hinc  illorum 
il      industria  et  studium  indefessum,  qua  verbo  qua  scriptis 
iogiter  propagandi  venenatam  suarum  idearum   sementem, 
cunctas  demum,  si  fieri  possit,  populi  classes  imbuendi,  eas 
fin        quae  sorte  minus  prospera  utentes  vitae  civilis   onera 
q      Q   emolumenta  sentiunt.    Quanto  iam  successu  idem 
un  ]  prosequantur,  ubicumque  deficiens  iam  hominum 

cere  Christiana  et  religionis  integritas  invictum  obicem 
I  }biiciat,  dolentes  conspicimus.  Atque  haec  quidem,  si  formam 
lismi  excipias,  socialismi  generalis  fere  indoles  et  practica 
d  notatur. 
Quod  si  igitur  inter  socialistas  nonnulli  (plerumque  numero 
pauciores)  reperiuntur,  qui  longioris  monte  impatientes  ac  disci- 
plìnae  pertaesi  ad  maiorem  operandi  audaciam  et  violenta  tenta- 
mina  inclinantur,  eo  ipso  ad  communistarum  potius  rationem  ac- 
cedere dicendi  sunt.  His  igitur  ea  etiam  radicalis  socialismi  factio 
annumerari  debet,  quae  duce  Bakunin  (1814 — 1876),  natione  Russo, 
totum  opus  reconstructionis  socialis  non  ab  aliqua  centralistica  or- 
ganizatione,  sed  via  facti  ab  erectione  independentium  communi- 
tatom  particularium  {^communes^)  instar  communitatis  parisiensis 
anni  1871  inchoandum  esse  contendit,  quae  dein  ope  confoede- 
rationis  opportune  ad  aliquam  unitatem  colligi  possint.  XJnde  qui 
€i  adhaerebant  «foederalistae*  vel  etiam  „communistae**  (a  voce 
gallica  „la  commune")  appellati  sunt. 

Quo  malore  autem  externo  moderamine  in  prosequendis  ul- 
tìmis  suis  finibus  systema  socialismi  utitur,  eo  est  societati  per- 
nìdosius,  coque  magis  timendum  videtur,  ne  per  aliquod  saltem 
temporis  spatium  praesens  vel  futura  generatio  temerarium  eius- 
modi  experimentum  subire  cogatur.  Ad  augendum  hoc  periculum 
accedit,  quod  spiritus,  quo  „  Status  modernus*'  informatur  et  quo 
plenam  iuris  omnipotentiam  affectat,  inmio  „fons  esse  omnium 
iurium*  gloriatur,  socialismo  iam  per  se  affinis  est;  quapropter 
hunc  sine  graviore  repugnantia  sensim  sine  sensu  admittere  et 
sibi  incorporare  potest.  Communismus  centra  temere  omnes  le- 
gales  normas,   quibus  impediatur,  contemnens,  civilem  ordinem 


138  Seetio  IL    lAer  IL    Capai  L    ArtiailM  S.   f  1.  2. 

qaìdem  ad  tempos  devastare,   eidem  Tero  se  substitaere 
TU>Yae  socialis  institiitìoius  munquam  poteste. 

Inde  et  diversa  inddes  poliiica  otrìiisqae  sysi        tis 
gitnr.    Ccmmunismus  videlicet  soapte  natura,  si  on 
certe  nonnisi  democraticam  reipublicae  formam  «  pò 

quam  tamen  mox  necessario  ad  anarehiam  deduo       linde  mi 
non  est  e  sino  commnmsmi  hodie  novam    theon         i 
prodììsse,  quam  ^anarehismum"  ^  vocant  et  qoae  extre 
torìs  elementa  complectìtur  per  tesseram  expreesa:   .Nec  : 
nec  dominns*  (Ni  dieu  ni  maitre!).  Ex  adverso  socicUismus,  ta 
do  facto  parìter  solam  democraticam  formam  tamquam  sibi  i 
profitetur  (unde  nomen   vulgare    «socialis-democratia'), 
tamen  et  ex  natura  sua  etiam  monarchicam  formam  non       i 
aspematur,  quamdiu  forte  haec  ipsa  interim  opportu 
fines  cooperare  videtur.     Atque  ita  quidem  socialismus  i 
saniore  aliquo  doctrinae  principio,  nec  minus  crassa  impie     e 
minore  contemptu  auctoritatis ,    sive  divinae  sive  humanae,  i 
astuto  quodam  extemo  moderamine  et  politica  hypoci       i         m 
adiunctis  opportune  accommodata,  a  communismo  di     i     il     . 

140.  '  Alter  modus  utriusque  systematis  mutuam  relationem  et 
habitudinem  aestimandi,  latius  a  suo  conceptu  communismum  prae 
socialismo  patere  existimat;  quare  illi  potius  respectu  huios  ^€ii^ 
rìcam  rationem  attrìbuit,  ut  adeo  omnes  quidem  sodalistae  simili 
communistae,   non  vero  omnes  communistae  pariter   sodalistae 


*  In  hanc  rem  iam  ante  complnra  decennia  G,  Audmo  (Ina  nat.  et  gcot 
[Romae  1852]  L  2,  p.  121)  ita  scripsit  :  .Soeiaìiamos  Statui  aive  Imperio  qnaiidaa 
valuti  omnipotentiam  conferì,  deinde  imperio  ntitur  eioaqne  legìbna,  ut  pto- 
priotatom  coerceat,  fatiget  ad  agoniam  redigat.  Imperii  itaqtte  in  rm  komrimé^ 
ifHf  immipoUntÌ4t  reium  est  y  qmo  tfpiiur  et  fmemimr  tocialitmuM,"  ...  la  ergo 
«peatis  est  aocieiat^n  faciìUme  pervaaara  .  .  .  bob  tBim  aimal  ae  utmtì  rina 
^Aiindìt.  eod  «ensìm  sine  senan  doctrinas,  institatioBea ,  iara  aoetalia»  cÌTÌlì% 
politica  serpente  quotidie  labe  inficit:  per  qnandam  velati  acalam  et  progrea- 
Monem  cxtenditur.  in  cuioa  ultimo  grado  latet  commonjamua.  Quid  plora  t 
iamdin  imperatorum  wdem.  iurtaconsultomm  et  legumlatotvm  meateoi  arripoil* 
l%Mitra  ven>  «legali*  vel  ìaridica  comummmtmm  aasctio  BBBqaam  crit  aorioliti 
p^rtiiiieoccBda;  qoandoqoe  tamen  erapìt  ìtermmqoe  fbnaa  enuBpet»  acd  Tolali 

direptor  et  dep«\pulal«>r .  numquam   ut  legialator* Qnippe  aiao  aBLbagjbaa 

««NHumimiMnu»  n^xlum  secat  inquiens:    Deus  oomia  fech  commoBia,  TÌoleatìa 
pn^prtetaiem  fecit.  pn^rieta»  ecj4  latroaium.* 

•  \"*f.  r.  rK*i*.R^v»«eN\  «lerìe»  articBÌ.  de 
Maria  ImioIi*  LVl  vlJ^' 


Socialismi  evolutio  et  phases  historìcae.  139 

t.  Et  sola  quidem  spoetata  interna  ratione  conceptuum, 

(      entia  fortasse  logice  praeferenda,  cum  id,  quod  genera- 

utrique  nomini  commune  est,  revera  aliud  non  sit  nisi  doc- 

ate  communìstica  de  abroganda  privata  proprietate  in  favorem 

q  imque  communionis  honorum,  in  qua  prosequenda 

ac  1       lodo  differunt.     Spectato  autem  usu  loquendi,   qui 

jne  nam  et  bistoricam  in  nominibus  significandi  lati- 

[     ir,  non  immerito  angustior  potius  communismi  quam 

[  comprehensìo  dici  videtur.    Nunquam  tamen  haec  ita 

ida.  <     ,  ut  communi  „ socialismi^   nomine  omnia  qualia- 

comprehendi  videantur,  quae  aliquo  modo  in  inda* 

gan<      Ti      tdiis  contra  mala  societatis  versantur,   sive  per  se 

ti]      ìlla  sunt  et  subversiva,   sive  salutaria  et  a  praeceptis 

ianìs  deprompta.    Spoetata  namque  indole  historiea  socia- 

iniurìosum  Ecelesiae  merito  censori  doberet  loqui  de  ^socia- 

cbristiano'',  ut  nonnullis  plaeuit,  quo  is  quasi  verus  a  falso 

ismo  distinguatur.    Non  sane  quae  sibi  tam  adversa  toto 

0  distant,  nominis  mutate  socianda  sunt. 

§2.    Socialismi  evolutio  et  phases  historieaoi. 

14L  Socialistica  illa  documenta,  quae  iam  apud  antiquos  sive 
practice  (ut  in  regimine  publico  Spartanorum)  sive  theorotiee  (ut 
in  ideali  republiea  Platonis)  proposita  occurrunt,  remotam  magis 
similìtudinom  quam  veram  cognationem  cum  recentioro  socialismo 
prae  se  ferunt.  Dum  enim  iste  imprimis  laboriosao  et  misorao 
classis  oporariorum  patronum  et  vindicom  se  profitetur,  illorum 
contra  omnis  idea  structurae  socialis  communi  veterum  instituto 
servitutis  voluti  basì  necessaria  nitobatur. 

Aetas  dein  Christiana  indo  a  saeculo  XII  suos  reformatoros 
communi  ordini  sociali  infestos  habuit,   qui  suscitatis  soctis  hao- 


*  Cf.  Thoniasen,  Le  socialisme  depuis  Fantiquité  (1852).  Stein,  Dar  So- 
cialismns  und  GommuniBmns  des  hentigen  Frankreichs  (1842)  ;  Idem,  Geschichte 
Jer  seeialen  Bewegang  in  Frankreich  yon  1789  bis  auf  unsere  Tage  (1850). 
Widmann,  Die  Gesetze  der  socialen  Bewegung  (1851).  Bud.  Meyer,  £mancipa- 
tionskampf  des  vierten  Standes  (2  voi.,  1872—1874).  Bug,  JOger,  Der  moderne 
Socialìjsmus  (1878);  Idem,  Geschichte  der  socialen  Bewegung  und  des  Socia- 
lismus  in  Frankreich  (voi.  I  1876 ,  voi.  II  1890).  Cathrein ,  Der  Socialismus 
(continens  simnl  succinctam  historiam  usque  ad  hanc  aetatem;  ed.  7  1898), 
opos  in  complnres  lingoas  translatum.  Winterer,  Der  intemationale  Socialismus 
m  1885—1890  (K5ln  1891). 


140  Sectio  IL    Liber  II.    Capnt  I.    ArticaluB  3.    §  2. 

reticis  varìas  partes  vineae  chrìstianao  devastanmt,  ut  ini    * 
Waldenses  et  Albigenses.     Hi  omnes,   utut  inter  86  diverg 
in  eo  tamen  conveniebant,  quod  nonnisi  religionis  aliquo         ii 
suos  errores  spargere  atque  incautis  fidelium  animis  ii     rere 
nabantur.    Nimirum  antequam  latius  orbem  christianum  in 
infecisset,   nullo  alio  fortiere  fulcro   quam  religionis  univo 
socialem  ordinem  sustineri  intellegentes,  ad  revolutionem  m 
efficacius  promovendam  passim  religionis  adminiculo   uti  ac 
voluti  purioris  christianae  doctrinae  interpretes  annuntiare  8ol< 
Quos  a  saeculo  XYI  etiam  Anabaptistae  aliique  imitati  sunt.  A 
ita  quidem  communis  haec  ratio  ordinem  socialem  impa( 
aliquatenus  socialismus  pseudo-mysticus  appellari  potest. 

142.  Socialismus  modemus  quem  vulgo  vocant,   a  revoluti 
gallica  exeunte  saeculo  XYIII  exordium  sumpsit  ac  deinc 
eius  ideali  influxu  in  Gallia  primum,  mox  etiam  in  al      i 
nibus  per  varia  theoremata  et  systematica  tentami  haec 
que  tempora  assidue  excultus  est.   Huius  socialismi  quo<  ìào 
pueritiam,  iuvenili  ardore  promptam  et  sinceram,  cavendi 
sciam  et  bine  minus  felicem,  signat  agitatio  aperte  commi         a, 
cuius  vexillum   tempore   revolutionis   erigere  ausus   est  , 
(1764 — 1797),  unde  communismus  extremus  «Babouvismi'  n 
accepit.   Sed  quod  is  «^gloriosa''  revolutionis  principia  in      xn 
omnium,  etiam  quarti  ordinis  civium,   logico  compb    i 

a  directorio  reipublicae  capite  damnatus  interiit,  mult      ini      m 
dociles  eiusdem  logicae  discipulos  post  se  relinquens,  qui 
eam  publice  profitendi  opportunitatem  magis  practicam  exs    e- 
tarent.    Hinc  relieto  rudiore  communismo  subtilior  et  moi 
socialismus  deinceps  fere  passim  eius  locum  occupare  coepit,  < 
quidem  prò  subiectivo  genio  suorum  auctorum  vel  iterum  aliqua- 
tenus mysticam  vel  idealisticam  vel  pure  realisttcam  simulque  athei- 
sticam  indolem  induebat. 

143.  In  hac  serie  evolutionis  primus  nominandus  est  marche- 
sius  de  Saint-Simon  (1760—1825),  fundator  scholae  sodalisticae, 
quae  ab  eius  nomine  vulgo  «Saint-Simonismus''  dieta  est  Eius 
theoria  eatenus  ad  quondam  mysticismum  rediit,  quod  novo 
aliquo  necessario  progressu  christianam  religionem  compiere  vel 
potius  novum  aliquod  universalis  religionis  figmentum  illi  sub- 
stituere  praetendebat,  quo  verum  regnum  Dei  cum  pacifica  com- 
muni hominum  prosperitate  iam  in  vita  praesenti  erigeretor.  Legem 


Socialismi  evolutio  et  phases  hisioricae.  141 

mam  caritatis  ad  hoc  quidem  per  se  praeparatoriam ,   sed 
insufficientem  fuisse,   quae  sublato  infelici  hominum  inter 
gonìsmo   ad  illum  felicissimum  finem  revera  conduceret. 
id  id  ipsum  denique  effective  complendum  Saint-Simon  sibi  spe- 
Q  superorum  missionem  attrìbuebat.   Ab  oeconomia  nationali 
nporis  novum  liberalismi  dogma  universo  deinceps  socia- 
)  fondamentale  didicerat:   a  solo  labore  tamquam  proprio  et 
fonte  omnem  rerum  valorem   ac  proin  universas  nationum 
a      s  derivari.    Unde  conclusit,  productivo  labori  et  laborum 
iae  principem  in  societate  locum  deberì,   cui  simul  artes 
et  1     ntìae  cooperentur  oporteat;  ideo  et  operariorum  classem 
]    1,  ut  hactenus,  infimam,  sed  supremam  civium  classem  aesti- 
a  esse.    In  exercenda  et  iugiter  promovenda    „  industria '^ 
p      (tantissimum  quoque  suae  ^religionis*'  cultum  consistere  voluit. 
Ex  universali  organizatione  làboris  socialis  sub  regimine  paterno 
coiusdam  quasi  sacerdotalis  hierarchiae  verum   regnum  Dei  cum 
universali  hominum   fraternitate   oriturum   docuit,    quo   homines 
pauperrimi  ad  feliciorem  sortem  reducti  ad  Deum  quoque  iterum 
propius    accedant.     Ceterum    Saint -Simon    privatum    dominium 
non  directe  impugnasse,  sed  saltem  ut  fructum  legitimum  laboris 
admisisse  videtur,   quamquam   alias   omne   bonum   quodammodo 
eodesiasticum  esse  dixit,  i.  e.  in  usum  totius  societatis  (regni 
Dei)  destinatum  K    Tandem  iam  senescens  per  reales  eventus  se 
in  suis  idealibus  somniis  illusum  et  spe  frustratum  videns,  atten- 
tato (absque  mortifero   effectu)  suicidio   eodem  tamen  anno   25 
saeculi  XIX  decessit. 

Huius  theoremata  complures  post  ipsum  discipuli,  quos  inter 
{«•aecipui  Bazard  et  Enfantin,  partim  libellis  periodicis  partim 
verbo,  per  Galliam  propagarunt  suisque  practicis  commentariis  haud 
modice  auxerunt.  Bazard  inaequalitatem ,  quae  praesenti  ordini 
privatorum  dominiorum  perpetuo  inhaereat,  ad  iustam  aequali- 
tatem  paulatim  reduci  postulat,  idque  abrogando  ius  privatum 
Iiereditatis  et  universalem  heredem  declarando  totam  rempu- 
blicam  seu  eius  regimen  ^hierarchicum**,  ea  condicione,   ut  bona 


*  Fructus  suomm  stadiorum  varios  vario  tempore  separatis  compluribus 
8cripti8  ezposait.  E  quorum  numero  haec  tantum  hic  nominari  sufficiat: 
Béorganisation  de  la  société  européenne  (1814);  L'organisateur  (1819);  Du 
système  industrìel  (1821);  Catéchisme  dea  industriels  (1823  et  1824);  Opi- 
wons  littéraires ,  philosophiques  et  industrielles  (1825);  Le  nouveau  christia- 
msme  (1825). 


142  Sectio  II.    Liber  II.    Caput  I.    Artieulns  8.    §  2. 

inde  confluentia  in  cives  prò  ratione  meriti  distribuat.  Enj 
nullum  alium  legitimum  titulum  privatae  posseseionis  adniitt 
nisi  impensum  laborem,  quare  iniustum  esse  docet  ditescere 
et  reditibus  absque  ullo  labore  acquisitis.  Interim  nova  r 
a  magistro  suo  inventa  paulatim  ad  vulgarem  pantheismu 
tandem,  duce  imprimis  Enfantin,  ad  phìlosophiam  emanci 
camis  evoluta  est.  Atque  ita  schola  «Saint-Simonismi"  3 
annum  30  saeculi  XIX  partim  per  gubemium  suppr< 
intemis  dissidiis  et  scandalis  exstincta  desiit. 

144.         Interim  Charles  Fourier  (1772 — 1837)  aliud  sibi  prò 
systema  socialismi  excogitavit  ^  et  similiter  scholam  (1©  F' 
risme)   eatenus  fundavit,   quod  post  obitum  magis  q      i  ^ 
complures  sectatores  nactus  est,  qui  efficaci  agitatione 
acceptam  latius  excolerent.     Fourier,   philosophiae        u 
vestigiiQ  inhaerens,  pariter  a  nova  aliqua  organizatione  laboris 
munem  futuram  prosperitatem  populorum  exspectabat.  Ipse 
que   non   tam   privatum   dominium   quam  individualem  boi 
productionem    et    administrationem    abolere    cupiebat.     Ad 
finem  proposuit  associationes  familiarum  in  maiores  commuc 
oeconomicas,  bina  tamen  circiter  millia  personaioun  non  excei 
(„phalanges'),   quae  in   communi   et  spatioso  aedificio  (.pi 
stere")  cohabitarent ,   terrae  fundum  aliquot  millenorum  pai 
quadratorum    sibi    assignatum    habentes.     In    qualibet    ei 
.phalange"  et  agriculturam  et  opificia  varia  prò  singulo] 
genio  et  facultate  vel  subiectiva  inclinatione,  nec  non      i 
rales  et  scientias,   sub   directione  alicuius  praepositi  (• 
socialiter  exerceri,  commune  autem  lucrum  secundum  tri    a 
mentum  productivae  cooperationis  dividi  voluit,  ita  ut  V12  «oi 
pitali,  ^/i2  labori,  8/12  ingenio  attribuerentur.   Statuit  praeten 
complures  „phalanges^  formarent  aliquam  ^seriem*,  series  i 
indefinite  per  orbem  raultiplicatae  organice  denique   colli    n 
sub  regimen  alicuius  „omniarque"  (!),  cuius  residentia     f 
stantinopolim  praedixit;  et  alia  similia,  quae  miram  poti      i 
tionis  fertilitatem  quam  integram  cerebri  sanitatem  (      i< 


>  Inter  eìas  scrìpta  prae   ceteris   nominanda   sunt:   Thè 
mouvemenis  et  dea  destinées  générales  (1808);  Traitó  e  1 

agricole  (2  voi. ,  1822)  ;   idem   opus  editum  secundo  1841  1  >  : 

de  l'unite  universelle;  Le  nouveau  monde  industriel  et  8<  *e  (1 

.Oeuvres  complètes*  paruerunt  Parisiis  1840 — 1846,  6  te 


Socialismi  evoluiio  et  phases  hÌBtoricae.  143 

'  J^oorìerismum'   deinceps  quarto  et  quinto  decennio  saeculi 
H  complures   illius  discipuli  magno  studio  nec  sine  successu 
it,  inter  quos  imprimis  nominandus  est  Victor  Considé- 
(1808 — 1893)1.     A   suo  naagistro  tamen  non  tam  singula 
momenta  quam  totius  doetrinae  nucleum   soeialisticum 
extractum  sibi  assumpserunt,  et  per  nonnulla  organa  perio- 
ut  .Le  nouveau  monde",  .La  phalange"  (1836),  .La  demo- 
lì    pacifique''  (1843)  etc.,  assidue  divulgari  curarunt.  Interim 
tasc      omnes  conatus  eiusmodi  exemplares  colonias   (phalanges) 
practice  fundandi  prorsus  irriti  manserunt. 
amili  modo  in  Anglia  Bob.  Owen  (1771 — 1858),    qui  non 
i     Fourierì  socialismum  quam  idealem  quondam  communismum 
ìbatur,  suis  sumptibus  varia  tum  in  Scotia  tum  in  Anglia 
tom  in  America  experìmenta  associationis  communisticae  suscepit, 
{      |ue  ullo  stabili  successu.   Nihilominus  compluribus  scriptis 
systema  commendare  usque  versus  medium  fere  saeculum 
XIX  non  destitit.    Non  feliciorem  successum  E,  Cahet,  eius  imi- 
tator  Gallus,  in  sua  colonia  americana  obtinuit. 

145.  Motoi  socialistico  in  Qallia  novum  impulsum  attulerunt: 
hm8Blanc{\%\\ — 1882)  proclamando  ius  connatum  omnis  hofninis 
ùdlaborem,  quo  sustentetur;  unde  sponte  sequi  videbatur  tamquam 
necessarìum  postulatum  publica  seu  nationalis  organizatio  universi 
laboris  productivi2.  Pierre  Leroux  (1797 — 1871),  initio  Saint- 
SimoDismo  addictus,  postea  sua  propria  inventa  secutus  ad  socia- 
lismum commendandum  imprimis  urgebat  „dogma  aequalitatis^  ; 
inter  alia  etiam  argumenta  a  religione  mosaica  et  Christiana  appa- 
renter  petita  non  respuit^  Pierre  Joseph  Proudhon  (1809 — 1865), 
non  minus  quodam  doetrinae  apparatu  quam  verbo  ad  incendendos 
animos  accommodato  poUens,   non  tam  socialismum  positive  ex- 


*  Scrìpsit  Inter  multa  alia:  Destinée  sociale,  exposìtion  élémentaìre  com- 
plète de  la  théorie  sociétaìre  (3  tomi,  1835 — 1845):  Exposition  abrégóe  du 
système  phalanstérìen  de  Fourier  (1845)  ;  Principes  du  socis^isme  (1847)  ; 
Théorie  du  droit  de  propriété  et  du  droit  au  travail  (1848);  L'apocalypse,  ou 
^  prochaine  rénovation  démocratique  et  sociale  de  TEurope  (1849). 

'  Edidit:  Organisation  du  travail  (1841),  opus  multis  deinceps  editionibus 
«livolgatum;  Histoire  de  dix  ans,  1830—1840  (5  voi.,  1841—1844),  etc. 

'  Scripsit:  De  Tógalité  (1838);  De  l'humanitó,  de  son  principe  et  de  son 
ivenir  (2  voL,  1840;  ed.  2  1845).  —  Praeter  duas  ephemerides,  quas  post 
*nBuin  1846  fondavit  (,L'Eclaireur*  et  ,Revue  sociale"),  complura  minora 
^<iit  scripta  socialistica  sub  annum  1848. 


^-cuu    1.    libcr  IL    Caput  I.    Artìculus  3.    §  2. 

.  .a^i  .:^<;iavt»  sociales  institutioiies  impugna vìt,  «proprie- 
'.^^.i     .  '.udix   .^tìtt*   'ieclarans ^. 

ll:iu     av;uem  doctrinae  e  Gallia  in  omnes  fere  EuropM 
w  v.^      Aiuc     u  propagatae  sunt,   eoque  fertilior  generatim  illis 
.  ,u>    .%^vLr«iu  quo  magis  in  aliqua  regione  instituta  modemie 
.  .-..  .iv   /lat  <uibilì  agricultura  florebant. 

^0.  '  tfikania  a  medio  fere  saeculo  XIX,  non  sino  inflnxo, 

:..u..  ;>iat}euutis  in  Oallia  Proudhon,  socialismus  ope  yScieii- 

.^c      ituo^aciouis  fulcirì  ac  fundarì  coepit,  qui  propterea  socia» 

-«.icuaticus"*    (^wissenschaftlicher  Socialismus*)   appellali 

...V  ML.     \V\À\3^  primus  quodammodo   dux  et  magister  merito 

n^..cu;>  Hodbettus  (1805 — 1875),  qui  multis  elucubratìonìbos 
iMiiu  epistolari  editis  per  modum  logicae  deductionis  ex  prìn- 
■  t'....  ;>v'i  ^scieutiam''  ratis  suam  theorìam  socialisticam  veliiti 
.  ..  .v\^uouLÌam  uecessarìam  deroonstrare  conatur.  Ad  hoc  autem 
<i(i>uàs  uiitur  pseudo-principio  ilio  per  Ad.  Smith  in  oeconomiam 
..i.iv^italcia  invecto,  quo  «omnia  bona  realia  oeconomice  sdiu$ 
s".  icc  proituctum  aestimari  debeant  neque  plurìs  Constant  quam 
i:»i>u.-.v  Itaque  societatem  paulatim  ita  transformandam  esse 
tsi^luila,   ut  uullum   alìud  proprìum  rerum  dominium  subsistat 

-1.  u  Uiaituiiuiu  ex  merito  vel  fructu  laboris. 

riiumriuK  tamen  eiusdem  scholae  fundator  et  doctor  a  s 

'loJio  icìvhv^tuv  Carolus  Marx  (1818 — 1883)  ^  Treviris  ex  familìm 
>it^iuo  iuviaica  ortus.    Eius  imprimis  opera  anno  1846  Londinum 

.  laiviK'uto  frequenti  coetu  operariorum  ex  diversis  nationibus,  „a8S(h 
.,»a^'  intt-rnationalis  operariorum*'  primum  quidem  decreta  et  prae- 

paialu,  iloiu  ISOO  secundum  eius  ideam  realiter  erecta  est,  acci- 

i*u>ji.-3  ^tiituta  ab  ipso  elaborata.     Eandem  ipse  quoque  mediante 
.oa.iiiii»  K^^uerali"  usque  ad  annum  1872  dirigebat,  Lendini  resi- 

«tviMi  liUi»  iam  circa  annum  1849  ex  diversis  aliis  regionibus  qua 

4^itaU»r    oxpuiHUs    confugerat.     Finis   huius   associationis   (vulgo 

'  Sivnimit:  gu'est-ce  que  la  propriétó?  (1840);  Système  dee  oontndie- 
(uui.-a  muihiiiiii|u«*M  ou  Philosophie  de  la  misere  (2  voi.,  1846).  Saepius  editum. 
.\»|.»>ia  iimuia  rollncta,  33  voi.,  Parisiis  1868—1876.) 

''  K^  ('.oiii|iluribu8  eias  scrìptis  hic  Dominari  interest:  Zar  Kritik  derpoli- 
uukhiu  Otikoiioiiiio  (1859);  maxime  autem  eius  opus  .Das  Eapital*  (t  I  1867, 
.  .1  i  IMUO;  t.  Il  18H3,  editore  Fr.  Engels,  qui  eidem  theorìae  inluereos 
Il  liliali:  iMtj  Kiitwickluiig  des  Socialismus  von  der  Utopie  zur  Wignenschift» 
...I.  i  inUl). 


Socialismi  evolntio  et  phases  hisioricae.  145 

3rnatìonale"  —  ^die  Interaationale**)  congruit  iisdem  ideis, 

[Ile  anno  1848  sìmul  cum  suo  amico  et  indivìduo   coopera- 

ir.  Engels  (1820 — 1895)  per  edictum  publicum   (cui  nomen 

lununistìsche  Manifest")  late  vulgaverat,  instanter  evocans 

ubique  terrarum  ^proletarios",  ut  se  consocient  («Proleta- 

aller  Lànder  vereinigt  euch!")  —  eo  scilicet  fine,  ut  organico 

}  studiis  et  virìbus  paulatim  praevalentem  publicum  influxum 

ique  politicam  potestatem  potiti  arrogantiam  classis  in  socie- 

dominantis  (^Bourgeoisie")  et  imperium   »  capitalismi**   con- 

&ì     int,   atque   ita  classi  operariorum   oeconomicam  emancipa- 

)m  vindicent.    Eandem  indolem  etiam  „statuta**  associationis 

prae  se  ferunt.    Itaque  politicas  etiam  operationes  ad  supremum 

hirnc  finem  socialem  Marx  eatenus  excludi  noluit,  quatenus  eidem 

ut  media  subordinarentur.     Ad  rito  stabiliendam  et   evolvendam 

associationem  complures  celebrati  sunt  ^intemationales  congressus**, 

primusquidem  Genevae  anno  1866,  ubi  „statuta**  approbata  sunt,  alii 

ddnceps:  Lausannae  1867,  Bruxellis  1868,  Basileae  1869,  Haagae 

in  Hollandia  1872.   Bruxellis  aliquo  decreto  in  favorem  tendentiae 

materialisticae  omnis  religiosa  auctoritas  repudiata  est,   Basileae 

▼ero  ius  societatis  proclamatum  faciendi  «collectivum"   seu  com- 

nnme  onme  dominium  fundorum.    Sed  iam  Haagae  apparuit  tam 

potens  intema  oppositio  centra  „dictaturam**  generalis  consilii  sub 

directione  Marxii,  ut  magna  pars  sociorum,  duce  Bakùnin  (v.  n.  139), 

ropta  unitate  discederet,  praeferens  liherarum  communitatum  loca- 

Hain  confoederationem  paucorum  dictaturae,  i.  e.  centrali  directioni 

totìus  intemationalis  associationis  operariorum.   lidem  vero  simul 

impatientes  morae  politicae  praeparatoriae ,   quam  Marx  postu- 

labat,  ardebant  desiderio  quam  primum   cunctas  politicas   insti- 

totiones  aperta  revolutione  et  violento   turbine  destruendi.     Quo 

dissidio  factum   est,   ut  iam   1873   dissoluto   «concilio  generali** 

ipea   «intemationalis    associatio**    qua   talis   formaliter   exsistere 

cessaret,  quamquam  materialiter  in  sua  tendentia  et  servatis  inter- 

nationalibus  relationibus  perdurabat^. 

147.       Interim  in  Germania  potissimum   democratia  socialistica 
magis  magisque  secundum  ideas  et  disciplinam  Marxii  organizata 


^  Cf.  Testut,  L'Intemationale  (1871).  PachUer,  Die  internationale  Arbeiter- 
verbindung  (1871).  lager,  Der  moderne  Socialismus  (1873).  L,  Favre,  Histoire 
de  rinternationale  et  da  socialisme  (2  voi.,  Paris.  1879).  Cathrein  in  ^Kirchen- 
lexikon*  (Friburgi,  Herder)  t.  VI,  art.  , Internationale'*. 

Xeyer,  Ina  natnnle.  H.  10 


146  Sectìo  II.    Liber  IL    Caput  L    Articolns  8.    §  2.  8. 

est,   et  paulatim  varìis  dìvergentibus  sectionibus  ad  prae 
unitatem  conciIiatÌ8,  assidue  utens  cunctis  civium  libertatib 
stìtutìonalibus ,  id  brevi  assecuta  est,  ut  inter  potentìoi      ] 
politicas  imperii  suum  locum  occupet. 

Inter  sectatores  et  validiores  propagatores  Marxiani  a; 
matis  in  Germania  hactenus  eminuerunt: 

Ferd.  Lassalle  (1825 — 1864),  similiter  originis  iudaicae,  i 
demicis  studiis  et  Hegelii  philosophia  non  mediocriter  tii 
maxime  autem  ingenio  acri  et  ad  onmem  demagogicam  i 
tionem   singulariter  accommodato.    Postquam   sub   annum  1M8 
cum  Marxio  et  aliis  radicalismum  politicum  verbo  et  seri]    • 
fessus  propter  seditiose  dieta  identidem  in  iudidum  vocat 
demum  ad  commovendos  sociali  agitatione  operarios  se  conve 
eo  successu,  ut  eius  opera  generalis  associatio  operarìomm 
manica  (»der  allgemeine  deutsche  Arbeiterverein'')  Lipsiis  sec 
stitueret  (1863),   cuius  praesidium  et  directionem  ipso  snsc 
interim  agitationem  partim  politicam  partim  socialisticam  li 
volantibus  prope  innumeris  continuans.   Sed  iam  anno  1864  d       ) 
interiit.    Lassalli  agitatio  et  ab  eo  fundata  societas  opei      i 
eatenus  ab  ideis  Marxii  deviabat,  quod  mere  nationalem        ì 
et  seopum  prae  se  ferebat.   Quapropter  Bebd  et  lAebknecht  al 
socialismi  internationalis  (ex  mente  Marxii)  in  Germania  \ 
ac  duces  illam  acriter  impugnabant,   donec  in  congressu  G 
habito  (1875)  communi  acceptato  programmate  lis  in  favo) 
Marxii  composita  et  partium  unitas  restituta  est,  cui  unum  <     i 
nomen  „democratiae  socialis'  (Socialdemokratie)  vulgo  r     < 

Suprema  huius  intellectualis  et  directiva  auctorìtas 
Marxio  (1883)  penes  jFV.  Engels,  eius  amicum,  sin  minos  ci  o, 
certe  re  et  facto  usque  ad  eius  mortem  (1895)  permansit.  N 
obstante  hac  generali  consociatione  etiamnunc  tamen  in  Ger- 
mania universa  ^democratia  socialis""  trìpartitam  quasi  unitatem 
prae  se  fert.  Triplex  namque  in  ea  circa  practicam  operandi 
methodum  opinio  socios  ceterum  iisdem  principiis  adbaerentee 
in  tres  quodammodo  classes  dividit,  quarum  prima  quasi  ex- 
tremam  sinistram,  altera  extremam  dexteram,  tertia  mediam  oc- 
cupat.  Illa,  quae  ^pars  iuniorum*  («die  Jungen*)  vulgo  didtnr, 
praeeuntibus  Werner,  Auerbach  etc,  morae  politicae  impatiens 
prò  radicali  progressu  ardet;  altera  moderata,  duce  VoUmar, 
instar  partis  politicae  legislationi  cooperando  paulatim  qoae 
operariorum  intersunt  prosequi  vult,   captando  per  partee  poli- 


De  noviAsima  forma  socialismi  in  specie  notanda.  147 

im  opportunitatem   ad   illos   denìque   perfecte    emancipandos  ; 
j  sub  directione  Bebel,   Liebknecht,   Singer,   numero   et  in- 
loiu  praevalens,  utrique  alteri  moderamen  imponit,  quatenus  prò 
ore  intempestìvam  audaciam  et  velleìtates  anarchicas  reprobata 
D  de  injQiuxu  politico  exercendo  Vollmaro  consentit,  sed  ea 

m  condicione,  ut  ille,  spretis  partialibus  et  temporaueis  emo- 
lentis  operariorum ,   unico  ad  supremum  finem  socialismi  diri- 
ar,  qui  est  praesentis  ordinis  socialis  aholitio.   Et  hanc  quidem 
actione  definitive  perficiendam  foro  declarat,  quam  primum 
I*      )cratia  socialis',   numero   et  subsidiis  iugiter  crescens,   ad 
p      ralentem  in  societate  politicam  potentiam  pervenerit,   quod 
em,  ut  gloriantur,  intra  paucorum  annorum  spatìum  (?)  spe- 
rali liceat. 

148.  Similis  fere  socialismi  organizatio  ex  aliquo  tempore  non 
fiolom  apud  alias  Europae  nationes,  imprimis  in  Austria,  Gallia, 
Belgio,  Hollandia,  Dania,  verum  etiam  in  America  septentrìonali 
radices  agore  et  notabiliter  dilatari  coepit.  Et  generatim  quidem 
socialismus  scholae  Marxianae,  qui  vulgo  „colledivismu8^  audit, 
inter  ceteras  ei  cognatas  formas  tam  numero  quam  publico  in- 
fluxu  primarias  partes  tenere  videtur.  Ita  in  Gallia  sectio  socia- 
listarum,  qui  «possibilistae"  dicuntur,  politicum  opportunismum 
é  practicam  moderationem ,  similiter  ac  VoUmar  in  Germania, 
profitentes,  «coUectivismi*  progressum  efficaciter  retardare  ne- 
queunt. 

Negari  igitur  non  potest  eundem  ^collectivismum",  i.  e.  so- 
cialismum  fundamentalibus  Marxii  principiis  informatum,  hodie 
prae  omni  alia  forma  sive  communismi  sive  socialismi  praesenti 
ordini  sociali  et  privatorum  dominiorum  instituto  gravissimum  et 
vix  non  imminens  periculum  parare.  Praeter  arrogatami  namque 
nSdentiae"  opinionem,  qua  gloriatur  et  incautos  animos  seducit, 
amplissima  systematis  propagatio  et  internationalis  diflfusio  vires 
iUi  aggressivas  etiam  extemas  in  immensum  auget. 

§  3.     De  novissima  forma  socialismi  in  specie 
notanda^. 

149.  Haec  licet  non  ubique  piane  eodem  modo  se  prodat,  sed 
midtipliciter  tam  ingenio  populorum  quam  politicis  institutionibus 

'  Specialem  et  completam  huins  descriptionem,  ex  fontibus  haustam,  habes 
apud  Cathrein  in  eiusdem  celebri  monographia  ^Der  Socialismus*  intra  paucos 

10* 


148  Sectio  II.    Liber  IL    Caput  I.    Artìculus  8.    §  8. 

externe  se  accommodare  cogatur,  id  tamen,  ut  diximus,  commoiM 
habet,  ut  cum  theoria  Marxii  obiective  arctissime  cohaereat.  Ei 
hac  autem  cognatione  haec  fere  momenta  eius  generalem  indo 
constituunt. 

A.  Fund&mentalift  illins  prìneipia  philosopliioa. 

150.       I.  Historiam  generis  humani  concipiendam  esse  do4      ]  t 
quam  processum  evolutionis  mere  materialisticum  (,  materiali 
Geschichtsauffassung^).     Ita  cum  Marxio  et  Engels  ceterì  di 
Ab  Hegelio  didicerant  perpetuam  mundi  evolutionem  pantheisti 
hanc  vero  in  piane  materialisticam  converterunt,  in  qua  nihil 
per  se  necessarium  et  immutabile,   nil  stabile  et  absolutum, 
verìtas  quidem  absoluta,   sed   cuncta  in  perpetuo  fluxu  ab 
ad  interitum.    Negatur  igitur  non  solum  divina  providentia 
res  humanas,  sed  et  exsistentia  Dei,  vera  spiritualitas  et  in 
talitas  animae,  effectus  vero  et  actus,  qui  spirituales  dicont 
materialibus  demum  causis  derivantur.   Et  in  specie  quidem 
socialem  in  quavis  periodo  historica  non  ab  ideis  philof    phi 
sed  a  rationibus   et  realibus  condicionibus  oeconomids  d 
nari,  a  modo  scilicet,  quo  rerum  copiae  producantur  et  ad 
inter  homines  distribuantur. 

Eo  autem  perniciosior  haec  doctrina  esse  intellegitur,  qnod 
cum  recenti  philosophia  a  Darwino  et  Spencero  invecta  atqna 
late  per  orbem  propagata  et  theoretice  et  practice  coinciditi  ék 
ideo  communi  ^evolutionismi^  nomine  appellatur.  Quemadmodnm 
haec  theoria,  quae  cum  universo  »  positivismo'  solius  verae  ék 
^exactae  scientiae*^  opinione  gloriatur,  contemptis  metaphysicis 
notionibus  ipsa  fundamenta  rationalis  certitudinis  destruit,  ita  in 
suis  consequentiis  quendam  idealem  nihilismum  inducit  non  solnm 
in  religionem  et  ethicam,  vorum  et  in  universum  iuris  ordinem, 
quo  tota  humana  societas  nititur.  Haec  omnia  enim  secundnm 
Marxium,  determinantibus  causis  materialibus,  in  perpetuo  pro- 
cessu  evolutionis  versantur  \ 


annos  septies  edita  et  in  complares  linguas  translata.  Propterea  nonnulla  ex 
illa  deprompta  rerum  momenta,  quantum  ad  propositum  huios  paragraphi  per^ 
tinere  videntur,  hic  per  modum  compendii  referre  liceat 

»  Cf.  r.  Heriling,  Naturrecht  und  Socialpolitik  (1898)  e.  4,  p.  10:  .Nichi 
nnr  das  Recht,  sondem  auch  Sitte  und  Religion  sind  nach  Karl  Marx  nnr  das 
letzte  Ergebniss,  gleichsam  der  ideale  Niederschlag  der  jeweUa  erreiehten  Stufe 
der  wirtschaftlichen  Entwicklung.  Sia  mOssen  sich  Andem  mit  d«r  Aanderaag 


De  novissima  forma  socialismi  in  specie  notanda.  149 

n.  Perfeda  iurium  aequalitas  omnium  hominum,     Cuius 

lex  interpretatio  exstat,  altera  extrema  altera  moderata,   Ex- 

I     a  ahsólutam  intellegit   aequalitatem   polìticam    et   socialem, 

dia  iura  et  officia  omnium,   nullo  admisso  discrimine   sexus 

orìginis;    immo   ,,  aequalitatem   condicionum   exsistentiae    prò 

bus*    (aGIeichheit   der   Existenzbedingungen   fiir   alle**)   po- 

i      t  (!).   Ita  fere,  theoretice  saltem,  Bebel  et  LiebknechL  Altera 

ìeratior  sententia  (Marx  et  Engels)  nomine  «aequalitatis   iu- 

1      '  proxime  comprehendit  tantum  negationem  distindionis  va- 

u     classium  socialium  (Elassenunterschiede)  ;  omnes  censendos 

operarios  ea  aequcUi  condicione ,    ut  singuli  prò  mensura  sui 

hn     is  iure  participent   de   bone   communi   collective   producto. 

0        1  autem  ulteriorem  exaggerationem  aequalitatis  necessario 

ad  a     irda  ducere  fatentur. 

152.  in.  Finis  idealis  supremus  vitae  hominis  et  humanae  socie- 
iatis  consequenter  totus  ad  cooperationem  oeconomicam  et  mate- 
rialiter  productivam  eique  proportionatam  fruitionem  reducitur. 
Atque  ita  quae  suapte  natura  ad  altiores  et  nobiliores  hominis 
fines  rationem  mediorum  habent,  ipsa  tamquam  fines  per  se  prò- 
ponuntur.     Unde 

153.  rV.  Idem  socialismus  non  solum  explicita  suorum  auctorum 
professione,  sed  interna  quoque  indole  hostilem  oppositionem  centra 
omnem  religionem  tam  positivam  quam  naturalem  involvit.  Qua 
in  re  ipso  Mazzini  (1805 — 1872),  revolutionis  politicae  et  socialis 
Dotissimus  agitator,  sapientior  apparet,  quippe  qui  aliquando  simi- 
lium  conspiratorum  conventum  omni  religioni  infestum  serio  com- 
monuisse  dicitur,  atheismum  suapte  natura  numquam  foro  sociale 
prineipium,  neque  ullam  in  eo  hominum  societatem  fundari  posse. 
Quod  autem  in  publicis  edictis  socialistarum ,  multis  iam  contra- 
dicentibus,  per  aflfectatam  tolerantiam  legitur  „  religionem  esse 
inter  socios  rem  privatam",  meram  hypocrisin  esse  ad  finem  pro- 
pagationis  inventam,  quotidie  factis  comprobatur. 

B.  Sodalisiioa  doonmenta  ab  oeoonomia  sooiali  quaesita. 
154.        Universi  socialismi,  eius  imprimis  qui  „  scientifica  methodo" 
gloriatur,  plurimum  interest,  ut  certis,  si  fieri  possit,  argumentis 

^er  Prodnctionsweise  ;  und  so  wird  auch  die  mit  der  Sicherheit  eines  Natur- 
processes  fortschreitende  Entwicklung  dieser  letztern  mit  Naturnothwendigkeit 
ZQ  einer  Umgestaltong  der  beute  herrschenden  Gesellschaftsordnung  und  des 
beate  geltenden  Eechtes  hinfQhren.*     Cf.  H.  Pesch  1.  e.  P.  I,  215  sqq. 


150  Sectio  IL    Liber  IL    Caput  I.    Articaliis  8.    §  8. 

demonstretur,  ordinem  oeconomico-socialem  hucusque  vig«    'a 
natura  sua  (non  solum  per  accìdentalem  abusum,  cui  : 
servato  eodem  ordine  pararì  possìt)  esse  iniustum  et     ( 
fontem  intolerabilis  mìseriae  socialis,  et  ideo  ex  tote     str     i 
Insanabile  autem   illius   malum   necessario  privatae  s       ^a 
listicae^  quam  vulgo  vocant  productioni  rerum  inhf        e,  i( 
buie  omnino  productionem  coUective-socialem  esse       bstitu^ 
Ad  hoc  demonstrandum  successive  duplex  potissimum  fundai 
theoreticum  invocarunt: 

155.  Prìmum  est,  quo  Lassalle  potissimum  ad  conunovendot 
operarios  utebatur,  et  quod  diu  deinceps  in  ore  suomm  iiuter 
tesserae  erat  assueto  illi  stilo  lapidari  expressum:  „lex  aeMB 
mercedis"  (das  eheme  Lohngesetz  —  la  loi  d'airain).  Qooà 
dictum  mente  Lassalli  haec  fere  per  compendium  signìficat:  Im 
praesente  ordine  oeconomico-sociali,  i.  e.  quamdiu  divitum  dasni 
ad  complenda  opera  productiva  et  sibi  frugifera  necessarimii 
laborem  manuum  a  pauperibus,  a  classe  operariorum  pretto  emti, 
invida  rerum  necessitate  G^g®  aenea  oeconomica)  evenire,  vt 
horum  merces  seu  pretium  prò  vendite  labore  numquam  diii 
nec  notabiliter  discedere  possit  a  limite  absolute  necessarii  ad 
vivendum  et  se  propagandum.  Semper  enim  magnitudinem  hnias 
pretii  pendere  tum  ab  actuali  indigentia  emptoris  tum  a  frequentia 
manuum,  quae  venalem  offerunt  laborem  (Àngebot  and  Nack* 
frage  —  offre  et  demando).  Utrumque  autem  hoc  momentom 
ex  natura  rei  et  spoetato  emolumento  patronorum  eiusmodi  esse, 
quod  numquam  pretium  vel  supra  illum  limitem  multum  et  dm- 
tìus  augeri  vel  similiter  infra  eundem  deprimi  permittat.  Nota* 
bile  namque  augmentum  mercedis  sequeretur  maior  affluxns  ope- 
rariorum et  hunc  iterum  mercedis  reductio  ;  depressa  vero  mercede 
infra  id,  quod  operano  ad  vivendum  cum  suis  necessarium  sit, 
mox  numerus  idoneorum  operariorum  vel  emigratone  dilaberetor 
vel  miseria  deficeret.  Itaque  „lege  aenea''  classem  operariorum  in 
hoc  misero  statu  perpetuo  teneri.  —  At  vero,  tametsi  haec  ad 
fovendam  caecam  invidiam  multitudinis  in  vitae  statu  minus  prò* 
spero  degentis  et  ad  destruendam  animi  pacem  innumeromm 
hominum,  qui  antea  paucis  contenti  haud  infeliciter  vivobant, 
socialisticae  agitationi  mirifice  inservirent,  nullatenus  tamen  prò- 
babant  dominia  privata  in  favorem  collectivismi  esse  abolenda. 
Quidquid  enim  aliquando  centra  naturalem  iustitiam  vel  aequi- 


De  novìssima  forma  socialismi  in  specie  notanda.  151 

Q  per  dominorum  avaritiam  et  superbiam  in  operarios  auxilio 

totos  peccetur,  non  ex  natura  rerum  aut  »lege  aenea  mercedis*, 

9ed  ex  nefario  abusu  contractuum  et  legis  christianae  contemptu 

e      ;,  maxime  ex  quo  «liberalis"  individualismus  in  oeconomiam 

9C    lem  eflfrenatam  libertatem  et  cum  ea  inaequalem  concerta- 

Q  lucrandi   ac  ditescendi  inter  potentes  et  debiles  induxit. 

Ss  autem  malis  sufficiens  remedium  parari  per  vigilantiam  pu- 

m  et  vere  socialem  legislationem  potest  ac  debet,  quin  opus 

sit  socialistarum  Consilio.    Id  ipsum  paulatim  istis  quoque  adeo 

it,  ut  iam  plori que  cum  Marxio  in  ratione  Lassalli  a  „lege 

mercedis^  petita  non  amplius  insistant. 

AUerum  fundamentum  theoreticum  ac  proprie  ^scientificum", 
gloriantur,   a  Marxio  inventum  et  ab  universo  fere  praesenti 
ismo   voluti   commune  principium    ^scientiae   oeconomicae^ 
1     iptum  est.    Marxius  quippe  ante  omnia    ^capitalismum'*    ex- 
are  suscipit,   asserens  omne  aes  privatum  productivum  (Ka- 
l)  eanstare   et   crescere  natura   sìia   valore   laboris  per   illius 
fo       ores  operariis  allato  et  sibi  gratis  assumpto  \ 

157.  Ad  hoc  probandum  Marxius  sua  de  rerum  valore  theoria 
(Werththeorie)utitur,  quampartim  exprincipiisliberalisoeconomismi, 
ab  huius  ducibus  Ad.  Smith  et  Dav.  Ricardo  pridem  propositis, 
didicerat.  Nimirum  postquam  (recto  quidem  et  in  hac  re  veteribus 
consentiens)  duplicem  mercium  valorem  distinxit,  alterum  usualem 
(Gebrauchswerth)  alterum  commutativum  (Tauschwerth) ,  docet 
usualem  quidem  valorem  totum  constare  in  rei  utilitate  seu  ap- 
titudine  satisfaciendi  vitae  humanae  necessitatibus  et  indìgentiis, 
ideoque  in  eius  proprietatibus  physicis  et  chemicis  fundari;  volorem 
autem  commutativum  sola  constare  relatione,  qua  merces  diversi 
generis  inter  se  commutari  possint,  itaque  harum  usualem  valorem 
quidem  supponere,  ab  eo  tamen  interne  et  per  se  independentem 
esse.  PoiTO  contendit  istius  variabilis  relationis  unicum  funda- 
mentum et  bine  unicum  fontem  valoris  commutativi  esse  laborem 
rei  producendae  impensum  et  cum  eius  substantia  quodammodo 
concretum;  adeo  ut  duae. merces,  utcumque  natura  diversae,  si 
eandem  quantitatem  laboris  contineant,  eundem  valorem  com- 
mutativum repraesentent. 

158.  Hoc  praemisso  generali  fundamento  Marxius  insuper  suam 
novam  adstruere  conatur  theoriam  de  lucro  seu  valore  quaestuoso, 

1  ,Das  Eapital'  (ed.  4)  p.  726. 


152  Sectìo  n.    Liber  II.    Caput  I.    Articiilns  3.    §  3. 

quem  vocat  ,Mehrwerth"  (plus-valoris).    Ad  hunc  finem 
subiìcit  naturam  contradus,  quo  pecuniarum  possessor  («Eapi 
sibi  conducit  operarios.     Fieri  hoc,   ait,   ope  emptioms  et  ^ 
ditionis;  at  vero  obiedum  verum  huius  emptionis  non  esse  dini 
laborem  operarii,  ut  hactenus  falso  putatum  sit,  sed  ipsam 
Iaborandi  facultatem  (Arbeitskraft).     Quippe  in  praesente  o: 
sociali  media  productionis  quasi  ad  ymonopolìum'  pertinere 
classis,  nempe  divitum  (capitalistarum)  ;  ideo  Iaborandi  fàc 
instar  mercis  aestimari,   quam  operarius,  nisi  fame  perire  ' 
pretio  vendere  cogatur.    Huius  autem,  sicut  aliarum  mei 
duplicem  valorem  distinguendum  esse,  alterum   usualem  al 
commutativum,     Valorem  commutativum  facultatis  Iaborandi 
stare  ea  quantitate  personalis  laboris  (oneris),  i.  e.  iis  e] 
quotidianis,  quae  necessarìae  sunt  ad  illam  in  suo  vigore 
tandam  et  conservandam.    Pro  hoc  igitur  solo  valore  ab 
hanc  mercem  emant,  ut  iustitiae  commutativae  satisfiat, 
valens  pretium  solvi.    At  vero  facultas  Iaborandi  usualem  qm 
valorem  habet  eumque  emptori  quam  maxime  appetibilem, 
tamen  cum  usualis  tantum  sit  (secundum  theoriam  valoi      p: 
dictam),  pretium  mercis  in  commutatione  non  determinat,  sì 
emptori  gratis  per  concomitantiam  accedit.    Est  nempe  ìa 
cultas  productiva,  et  postquam  ab  operarlo  vendita  est,  fmct 
domino  suo,  i.  e.  emptori.    Huic  igitur  fit  per  laboris  proc 
ut  Marxius  ait,    „fons  valorum  et  plus  valoris  gignit,  qu 
habet^  (Mehrwerth),  et  id  ipsum  est  „valor  usualis  spec  ì 

mercis^,  quem  possessor  alieno  labore  et  sumptu  operariorum  «dvi- 
liter  iuste''  sibi  lucratur  et  sic  suas  pecunias  productivas  iugìter 
auget.  —  Quae  nova  ^scientiae"  effata  infra  examinanda  emni 

159.  Quorsum  haec  omnia  doctrinae  capita  spectent,  satis  ap- 
paret.  Et  vero  Marxius,  postquam  eadem  per  varia  insaper  ad- 
iuncta  illustravit,  non  moratur  eam  inde  condusionem  ducere, 
quam  a  principio  intendit,  nimirum  :  eam  esse  condicionem  prae- 
sentis  ordinis  socialis  vi  „ capitalistici''  monopolii  mediorom  pro- 
ductionis, ut  non  possit  non  oriri  et  iugiter  augeri  „capUalistica  ac- 
cumulatio*^  per  continuam  expropriationem  operariorum,  idque  haud 
improbante  „iustitia  civili". 

Cui  conclusioni  mox  aliam  subiungit,  quam  legibus  hìstorìae 
ineluctabilem  esse  existimat,  scilicet:  ex  praesenti  ordine  pro- 
ducendi  ^capitalistico"  non  posse  non  sequi  demum  ordinem  pio- 


De  noyiasima  fonna  socialismi  in  specie  noianda.  153 

li  socialisticum.    Quo  magia  enim  per  illios  processum  ex- 
i  numero  crescant,  eo  certius  denique  eventuram  rerum 
e      nem,  qua  vice  versa   »usurpatores"  in  favorem  eorum, 
ab  iis  expropriati  fuerint,  pariter  exproprientur. 

C.  Idea  novi  ordinifl  oeeonomioo-soeialis,  qntm  soeialismTis  prozime  postulai 

Hanc  ideam  apud  Marxium  variis  in  locis  per  partes  de- 
Eun  reperimus,  prout  ea  ipsius  menti  primum  obversabatur, 
eius  auctoritate  late  inter  socios  probata  et  recepta  est. 
illa  per  haec  fere  capita  enuntiari: 

1.  On     %  media  produdionis  in  communem   transeunt  pos- 

i  societatis  democratice  constitutae.     Ad  hunc  finem 

nec  est  expropriatio  actualium  possessorum  (^usurpatorum**) 

V     ni  democratico  facta.  —  Hoc  modo  novissimus  iste   so- 
US  differt  a  vetere  vulgari  communismo,   qui  nullo  facto 
imine  cuncta  bona  extema  sive  negative  sive  positive  cern- 
esse volebat. 

2.  Eorundem  mediorum  usus  et  appUcatio  ad  producendum 
fit  „socialUer"  (gesellschaftlich),  cooperantibus  operariis  liberis  (!), 
i  e.  ope  organizationis  publicae  laboris  servata  indole  democratica. 

3.  Fructus  realis  huius  laboris  erit  commune  sociale  productum. 
Huius  aliqua  pars  a  societate  retinetur  tamquam  medium  novae 
productionis ;  altera  pars,  fruitioni  destinata,  distributione  re- 
fimditur  in  operarios  tamquam  proprietas  privata,  titulo  laboris 
acquisita. 

4.  Modus  distribuendi  commune  sociale  productum  in  societate 
socialistico  transformata  per  gradus  tantum  aliquos  successivos  ver- 
sus idealem  rationem  aequalitatis  ascendere  poterit.  Ideo  Marxius 
prò  hac  re  duplicem  periodum  futurae  societatis  transformatae 
distinguit  : 

a)  In  prima  periodo,  quae  transitum  a  societate  „ capitalistica^ 
immediate  sequitur,  singuli  „producentes**,  quales  sunt  operarii, 
ex  communi  copia  usualium  bonorum  eam  quantitatem  recipiunt, 
quae  aequivalere  aestimatur  labori  a  se  praestito  secuiidum  men- 
suram  temporis  impensi,  dierum  et  horarum  cuiusque  diei.  Ita- 
que  unusquisque  fere  secundum  legem  commutationis  a  societate 
tantum  recipit,  quantum  illi  in  alia  specie  dedit.  Manebit  igitur 
in  fruitione  bonorum  communium  fere  eadem  inaequalitas,  quae  in 
quantitate  laboris  productivi  necessario  oritur  ex  dotibus  et  £acu1- 


154  Sectìo  IL    Liber  IL    Caput  IL    Ariicalas  1.    §  1. 

tatibus  producentìum  naturaliter  inaequalibus.    Attamen,  qu 
una  manet  classis  operariorum  (^producentìum*),   eivilia 
variarum  classium  privilegia  excluduntur. 

b)  In  altera  perìodo,   quae  iam  aUiorem  phasin  et  pui 
prìstina  traditìone  „  capitalistica '^  solutam  supponit,  angustìor 
iuris  commutativi  relatio  inter  individuos  operarìos  et  communita 
cessabit;   deinceps  enim  particularìum  laborum  individualitas 
eorum  indolem  et  destinationem  immediate  soeialem  qui 
bebitur,  simul  autem  socialis  culturae  pregressa  divitiae  qm 
sociales  abundantius  affluent  (?).    Et  tum  quidem  onmes  < 
aequaliter  producto  laborum  communi  fruentur,   quatenus  si 
de  eo  participant,  quantum  indigent  (!).    Ita  denique,  ut  ]    r 
putat,    ^societas  suis  vexillis  hanc  tesseram  inscrìbere  pò 
jyQuisque  secundum  facuUatem,  cuique  secundum  indigerUiam.' 

Quibus  expositis,  ne  quid  integrìtatìs  buie  descrìptìoni  desiti 
remanet,  ut  paucis  insuper  forma  quaedam  socialismi  obiedive 
diminuti  nuper  inventa  signetur,  nempe 

D.  SoeialiimTis  agrurins. 

161.  A  communi  socialismi  systemate  haec  forma  eo  potìssimiiB 
differt,  quod  non  omnia  qualiacumque  bona  produdiva,  sed  iftmuh 
bilia  tantum,  scilicet  terrae  fundos  iisque  immobiliter  conexay  a 
prìvata  proprìetate  exempta  et  toti  natìoni  coUectìve  propria  esM 
vult,  unde  eius  asseclae  vulgo  ^socialistae  agrarìi'  audiunt.  Mo- 
deratior  haec  socialismi  acceptìo  prìmum  quidem  in  America,  dnee 
potissimum  Henry  George,  commendata  et  latius  propagata,  mox 
deinde  etiam  in  Germania  et  Austria  suos  patronos  nacta  est 
Cetcrum  quatenus  illa  a  communi  socialistico  principio  band  dìvergit, 
sed  eidem  tantum  secundum  plus  et  minus  aliquem  respectmii 
opportunitatis  admiscet,  in  sequente  capite  simul  cum  oniverso 
socialismo  ratione  falsi  fundamentalis  principii  pariter  refutaUtor. 

Caput  IL 

lus  domimi  privati  qua  inviolabilis  institutio  socialis 

thetice  et  critice  adstniitur. 

Prologus. 

162.  Huius  institutionis  centra  soeialem  radicalismom 
agendi  duae  aperiuntur  viae.  Altera  a  refutandis  primum 


Ina  domimi  privati.  —  Ratio  oeconomico-socialis.  I55 

bus  adversis  ad  positive  denique  asserenda  et  stabìlienda 

k  doctrìnae  capita  procedit;  altera  vero  prìusquam  ad  enodandas 

ulas   quae  moventur   difficultates   descendat,   ordine   inverso 

num   ea  rationum   momenta   aliunde   certa  praefigit,    quibus 

i      lae  menti  tota  haec  causa  in  antecessum  iam  praeiudicata 

,  et  quorum  praelucente  lumino  pleraque  adversarum  ra- 

m   figmenta   quantumvis   speciosa  aut  sponte   omni  robore 

Biata  evanescunt  aut  certe  longe  facilius  et  efficacius  refutantur. 

Hanc  igitur  alteram  potius  viam,  tum  quod  brevior  et  lucidior 

rei  quae  agitur  naturae  ac  dignitati  magis  accommodata  videtur, 

in  hac  disputatione  ineundam  duximus. 

Àrticulus  1. 

Bationes,  quibus  ius  domimi  privati  inviate  praeiudicatur. 

§  1.   Ratio  oeconomico-socialis^. 

163.  Seposita  interim  iuris  quaestione  novisse  interest,  utrum 
aEqua  intuitu  societatis  humanae  convenientia  privatorum  do- 
mimorum  aut  etiam  necessitas,  et  qualis  coumaonstrari  queat?  — 
Qua  de  re  non  dubitamus  statuere: 

ThesiS  XXY«  Privata  rerum  dominia  prò  praesenti  saltem 
naturae  humanae  statu  generatìm  loquendo  necessaria  sunt. 

Praenotanda.  Assertio  fundatur  in  consideratione  status 
moralis  generis  bumani,  qualis  de  facto  et  historice  constanti 
experìentiae  subiicitur.  Itaque  alteram  magis  speculativam  quae- 
stionem  dirimere  hic  non  intendimus,  utrum  scilicet  spoetata  na- 
tura humana  ^pura"  seclusis  effectihus  peccati  eadem  conclusio 
valeret?  —  quod  quidem  si  non  tam  universim  de  qualicumque 
dominiorum  genere  quam  de  historica  huius  institutionis  extensione 
et  forma  intellegitur ,  merito  negandum  videtur^.  —  In  thesi 
dicitur  «generatim  loquendo^,  quia  in  particulari  aliqua  selecta 
societate  ac  certis  suppositis  personarum  condicionibus  non  omnis 
exceptio  excluditur. 


*  De  eadem  ratione  cf.  Ratzinger,  Die  Volkswirtschaft  in  ihren  sittlichen 
Gnmdlagen,  cap.  3:  ,Eigenthnm  und  Communismus*,  p.  100:  ,Das  Privateigen- 
thun  ist  eine  wirtschaftliche  Nothwendigkeìt*. 

'  Cf.  Suarez,  De  opere  sex  dierum  lib.  5,  e.  1,  n.  18.  Lessius  1.  e.  lib.  2, 
e.  5,  dub.  2. 


156  Sectio  IL    Lìber  II.    Caput  II.    Artìculus  1.    §  1. 

164.        Probatnr  I.    Sublatis  dominiìs  privatis  duplex  tantum 
pothesis  relinquitur  communionis  honorum:  ati^  enim  ita  om 
communes  erunt,  ut  quoad  curam  et  usum  uniuscuiusque      b 
permittantur  (communio  honorum  negativa),  aut  ita  enint  p 
omnium  communes,   ut  colledive  a  tota  societate  seu  a 
populis  in  unitatem  socialem  coniunctis  possideantur,   ut  pi 
potestas  publica  eas  tamquam  bonum  commune  seu  natio 
ministret,   per  designatos  locales  magistratus  singulis  cui 
laboris,  similiter  autem  et  fructuum  partem  usumque  seci 
proportionem   tum    necessitatis   tum    aequalitatis   vel       q 
distribuens  (communio  bonorum   positiva).    Atqui  s  a 

humani    generis    condicione    nihil    horum    sine    publicae 
discrimine  admitti  potest.    Ergo  .  .  . 

Prob.  min.  ad  1.  In  prima  hypothesi  duo  mala  sodalia 
insanabilia  evenirent: 

a)  Bes  communes  incultae  plerumque  manerent,  nec  proinde 
illum  usum  eosque  fructus  concederent,  qui  vel  ad  ipsam  vUam 
sustentandam ,  multo  minus  qui  ad  civilem  generis  humani  pei^ 
fectioneìn  promovendam  necessarii  sunt.  Homines  enim  generatìn 
ita  comparati  sunt,  ut  facile  neglegant  communia,  curent  autem 
maxime  propria^,  fugiant  labores,  praesertim  humiles  et  graves, 
quales  exigunt  agrìcultura  et  operationes  mechanicae,  sectentur 
vero  cupidissime  fruitiones,  otium  et  dignitates. 

b)  Socialis  vita  reduceretur  ad  statum  belli  omnium  oontra 
omnes,  quia  plerumque  complures  concurrerent  ad  eandem  rem 
occupandam,  et  quidem  sine  omni  spe  iustae  aequalitatis;  nam 
potentiores  omnia  sibi  placita  raperent.  Quod  si  etiam  nunc,  ubi 
possidendi  cupiditas  certo  ordini  astrìngitur,  meum  et  tuum  in- 
numeris  contontionibus  ansam  praebet,  quid  fieret,  si  arrìpiendi 
cuncta,  quae  quisque  assequi  posset,  piena  libei*tas  concederetor? 
Huic  certe  incommodo,  quamvis  per  hominum  pravitatem  illud 
omnino  vitari  non  possit,  magna  tamen  ex  parte  per  stabilem 
rerum   proprietatem   occurritur^.     Immo  etiam  ratione    exerciiii 


1  Ita  iam  AristoteUs  (Polit.  1.  2,  e.  3,  ed.  B.  1261  b.  83):  ijxiara  ^ip 
imfiilsiaq  rov^dvu  rò  nkiiartov  xoi^fóv  ribv  yàp  Iditov  fidXuna  ^povriZoomM^  rm¥ 
fiì  xotvwì>  ^TTOv,  yj  oaov  éxdartf)  èTTifidÀÀet. 

»  De  tote  hoc  argumento  cf.  Aristot.  1.  e.  e.  2—5;  8,  Tham.,  S.  tbeoL 
2,  2,  q.  66,  a.  2.  Postquam  docuit  s.  Doctor,  «licitom  esse,  quod  homo  propria 
possideat*,  ita  pergit:  ,Est  etiam  necessarinm  ad  humanam  vitam  ^ropter  ina  : 


Ina  domimi  privati.  —  Ratio  oeconomico-socialis.  157 

issimarum  virtutum  privatain  honorum  po8ses8Ìonem  prae  eonim 
munione  commendat  Arìstoteles,  dummodo  illa  quoad  usum 
iammodo  communia  maneant  (quam  condicionem,  ut  vìdimus, 
Uter  philosophia  Christiana  postulai).  Magnani  quippe  partem 
voluptatis,  quam  homines  possidendo  aliquid  proprie  ut  suum 
ire  solent,  in  eo  situm  esse  existimat,  quod  ^iucundissimum 
munificentiam  conferre  in  amicos ,  iìsque  opem  f erre ,  aut  ho- 
[1  i  aut  sodalihus,  quod  tum  fit,  cum  hona  proprie  a  singulis 
1       ientur*  ^. 

Ceterum  inter  recentiores   eommunismi   sectatores   vix   iam 

enitur  qui  hanc  hjrpothesin  communionis  honorum  adhuc  serio 

profiteatur.    Socialismus  certe  huius  aetatis  ah  huiusmodi  fictione 

ideaK  et  practice  impossihili  longe  ahest.    Unde  maius  mo- 

lun  in  examinanda  altera  hypothesi  situm  esse  apparet. 

Proh.  min.   ad  2.    Communio  honorum  quae  ^si^itJa  dicitur 

(jCollectivismus*),  si  eadem  facilitate  qua  a  socialistis  mente  con- 

dpitnr  ac  depingitur,  etiam  realiter  introduci  et  ordinate  servari 

posset,  sane  multa  incommoda  praecedentis  hypothesis  excluderet  ; 

Temm  consideratis  realibus  condicionibus  humanae  societatis  aèreis 

niti  fundamentis  convincUur;  et  quidem 

A.  Si  lH>nonim  oonunnidnm  adminiBtratio  publioa  onivenim  speotatnr. 

Talis  institutio  non  solum  ut  quomodocumque  suo  fini  sociali 
conveniat,  verum  ut  omnino  suhsistere  possit,  supponit  optimos 
communitatis  rectores,  angelicam  in  idoneis  ac  prohis  magistratihus 
abique  constituendis  sagacitatem  ac  sapientiam,  in  suhditis  magnam 
virtutem  et  perfectionem ,  imprimis  concordiam,  singularem  fru- 
galitatem,  lahorum  patientiam,  generosum  communis  honi  amorem. 
Qaae  cum  generatim  inter  homines  raro  inveniantur,  eiusmodi 
systema  procul  duhio  potius  ex  parte  magistratus  innumeris  frau- 

prìmo  quidem,  quia  magia  sollicitns  est  unnsqnisque  ad  proom'andum  aliquid, 
quod  8ibi  soli  competit,  quam  id,  quod  est  commune  omnium  vel  multorum, 
qnia  ouusquisque  laborem  fugiens  relinquit  alteri  ìd,  quod  pertinet  ad  commune, 
sicat  accidit  in  multitadine  ministrorum  ;  alio  modo ,  quia  ordinatius  rea  hu- 
manae tractantur,  ai  aingulia  imminet  propria  cura  alicuiua  rei  procurandae: 
esset  autem  confuaio,  ai  quilibet  indiatincte  quaelibet  procuraret;  tertio,  quia 
per  hoc  magia  pacificua  atatua  hominum  conaervatur,  dum  unusquiaque  re  aua 
eontentua  est.  Unde  videmua,  quod  inter  eoa,  qui  communiter  et  ex  ìudiviao 
ab'quid  poasident,  frequentiua  iurgia  oriuntur/ 

*  Polit.  1.  2,  e.  5,  1263  b.  5  :  ...  àXXà  jm^u  xaì  rò  xf'^piaaa^at  xal  ^orj^fjaat 
<ptXotg  ij  ^otg  fj  kraipotq  ^àttnov  d  yiverat  rfjq  xTf}<Tswq  ìdiaq  oìjtrr^q. 


160  Sectio  n.    Lìber  n.    Caput  IL   AniesLlM  L   |  1. 

rìae  factum  per  sanam  philosophiam  alhi»ie  explicari  i 
quam  potest  nìsi  ex  providentìali  hnius  instzccóoiiis  opportv 
et  morali  necessitate.  Eandem  propterea  ÌB§dx3&«3ii!ian  nniver 
in  sodetate  TÌgere  ipsa  quoque  legislatio  poscÙTs  divina, 
theologice  novimns,  manifeste  supponit  et  pri^ML  lus  m 
privatae  proprietitis  praecepto  VII  et  X  decalca  pn^  omni 
divinitos  sancìrimi  esse  constat. 

16fi.  2.  Ad  ron£rmandam  idem  historiae  tescmonium  i 
saecol:  XIX  eipenantia  accedit  Inter  moderni  sc<iiiism  prò 
rores  camutares  fnernDt.  qui  haud  contenti  theorence  untum  id 
pcwr^TTTT  feìird^&i^Qx:  in  s$alu  communismi  socialìs  depinxiss 
Ì2Tnir=9^  Aimzziezià&sde.  itiagnas  insuper  ac  diutoriK^  conati 
hfr«c=T^r:  ise^r  isìvriho?  n^"  sumptibus  parcendo,  ut  pradia 
z^s:  "sirr^  n^  ?'$cvauiu&  mudme  autem  in  America,  partici 
•^2:^  ^r?j5i=-acs^  ^vurammisaa^  colligerent  et  congmis  insti 
^%,^  -:^òs?<^  ?*^«  <"^<rìs  in  hac  re  eminuerunt  B*jbirt 
^;:^-^  ^ss:  <::ri^  t.  ^-«^  nror^inatas, et ^»>«n^Caiff  ti 7SS — 1 
«  Vtì.'  :t  --;r?Kt3^^  ^:  (^  ivìliiiaun  agitationem  ad  tempos  e 
.^^.^^^  rt*^*'!*j  *  mm/CTÌos:  hominum  coetibus  indpient 
^ftTTi-iP'sff  ^v-^-sca  sw.  wmiÌOTi  twTae  fùndum  congregatis  < 

r^fc--»    ••jfc^tìmtss  -^ofcSi  tquaedara  vitae  commanisti< 

-v-r«^'"->^  ni.^fc.'ts^  >j?%jvnittini  a^^  pnelucentia  proponere  sus 

-it4>.  n*rr  <    fn^tó^-vnitt  ^òoreaundae  ubique  societatis  do 

;c  -:»>t-   ej«»*^    ti*vim?  ;ibx^ì4n  auctore  Owen,  qui  hu 

r  \tgK»t    ^i^*ta»*«    ÌM*v>ft:.  nou  pauca  eiusmodi  inst 

^^,    ^,.^*5^4i^*«♦    ì*a%*^5$,t*  iVrtate,  oxorta  sunt,  solii 

l^l***— **    ^    '^''^  .n-itvtjci^-  seolusa  religione,  infor 

y^     ^^^    ^^«iS«  %  niw«4  àahktione  illis  provisum  en 

-      ipj<<*    -*t*»i.^ssMtttc   vvconomico  apparata  cet^r 

.*i    ^A       *   i^w*  ^'•'^  *p<h?ÌAli  modo  orìginis   nonno] 
'  •-  *     '       '***       ,^^    _^.^^j^  "teikit  j^:««tium,   tandem  ad  stAbiles 

*-*■*'    "  ^^'^  *.^fc»**w z%isu  ^crvciMH  complexus  et  pascoa  saie 

'C^^*  ^"^^^  ^       ^  , —    xv^t^^jkSA  et   possessa   esse  ridenti 

-^^    --^ ---'*'    ^  ^   vab&miandam    assertionem    no 

>^         ^       ""'  ^         _^  .    ^   «k«  M»^^(  httuo  statura  commonìoni 

^'^      ^^^  *       ^^^^    ,^>i*«fc  *  **c«\*  IhMMinum  numero,  quasi 

^v^^N^      '     "  •    ^  ^  ^^    i_j^jiv      ^'tur*  de  hac  re  infra  n.  18 

*A«^A»Miift»ia«  ce'  O.  ÌY*^lf  in  periodico  ,Stii 

^^  ,. iitflir-ìhf  Kxperimente',  284.  89: 


lus  dominii  privati.  —  Ratio  oeconomioo-socialis.  159 

orgaDizatione*  et  provida  distributione  omnis  generis  laborum, 

!  ad  praefinitam  illam  copiam  bonorum   communium  producen- 

I  et  procurandam   necessarii   sunt.     Omnes   cives   «operarii" 

et  ad  illum  communem  finem ,  prò  sua   quisque  facultate, 

m  normam  organizationis  cooperali  debent,  servata  quan- 

i  potest  lege  aequalitatis  necnon  personalis  libertatis  (!). 

labores  autem  necessarìos  illi  etìam  ìnfimi  servilis  generis 

irantur,  quos  nemo  sponte  ambire  solet,  ut  munditiam  publicam 

,  in  nosocomiis  ministrare  infirmis,  lue  etiam  contagiosa 

te  etc.    Tertia  denique  pars  huius  publici  problematis,  non 

Qs  odiosa  et  piena  reclamationibus  et  querelis   undique  re- 

sonantibus,   complenda  est  per  iustam  et  aequam  distributionem 

unium  bonorum  usualium  inter  omnes  cives  eorumque  fa- 

secundum  mensuram  laborìs  ab  unoquoque  praestiti  necnon 

iis  ìndigentiae.     Quod  si  iam  in  malore   aliqua   familia  do- 

administratio  et  provida  rerum  necessariarum  respectu 

lorum  membrorum  procuratio  difficultatibus  non  caret,  quid 

exE    ctandum,  si  familiae  magna  respublica  substituatur?    Fieri 

10  neqult,  quin  in  hac  confusa  multitudine  rerum  curandarum 

magna  pars   civium   vel   familiarum   sive  per  regiminis 

incapacitatem.et  insufficientiam  sive  per  neglegentiam  vel 

i       )8  magistratuum  localium  parte  sibi  debita  bonorum  usualium, 

eonim  etiam,  quae  ad  vitam  sustentandam  vel  urgentem  necessi- 

tatem  sublevandam  pertinent,  misere  frustretur,  aut  eam  non  nisi 

multìs  petitionum  ambagibus  obtinere  possit,  dum  alios  forte  ab- 

undare  contingit.    Singulari  sane  solacio  singulis  erit,  quod  istas 

saltem  largitiones,  quantumvis  precarias  et  incertas,  ut  particulam 

aliquam  dominii  proprii  possidere  possint  !  —  Ecquis  talem  liber- 

tatem  civilem,  qua  quis  vel  prò  pane  quotidiano  iugiter  a  potestato 

publica  dependeat,  tolerabiliorem  dixerit  quam  putidam  servitutem  ? 

Probatnr  n.  Ex  historia  et  experientia. 
165.  1.  Privata  rerum  dominia  generatira  loquendo  in  humana 
societate  necessaria  esse  inde  quoque  certo  concludere  licet,  quod 
Inter  omnes  gentes  numero  et  more  humano  hoc  nomine  dignas, 
quarum  historiam  novimus,  fuerunt  semper  ac  sunt  constanter 
privatae  rerum  possessiones  ^.    Tam  universale  et  constans  histo- 


'  Privatis  omnino  possessionibos  illae  etiam  annumerandae  sunt,  quae 
more  patriarchanun  interdum  a  capitibus  maiorum  familiarum  prò  communi 
euxun  sustentatione  et  usu  possidebantur.    Immo  admissa  etiam  illa   historica 


160  Sectio  II.    Lìber  IL    Caput  IL    Artionlos  1.    §  1. 

riae   factum  per  sanam   philosophiam   aliando   explicarì  i 
quam  potest  nìsi  ex  provìdentiali  huius  institutionis  opporton 
et  morali  necessitate.  Eandem  propterea  institutionem  nnive 
in  societate  vigere  ipsa  quoque  legislatio  positiva  divi        < 
theologice  novimus,  manifeste  supponit  et  probat.    .       nai 
privatae  proprietatis  praecepto  VII  et  X  decalogi  prò  omni  t 
divinitus  sancitum  esse  constat. 

166.         2.   Ad  confirmandum  idem  historiae  testimonium  i 
saeculi  XIX  experientia  accedit.   Inter  moderni  socialismi  prò 
tores  complures  fuerunt,  qui  haud  contenti  theoretice  tantum  i< 
hominum  felicitatem  in  statu  communismi  socialis  depin: 
impense  commendasse,  magnos  insuper  ac  diutumos  conat      ìir 
hibuerunt  nec  laboribus  nec  sumptibus  parcendo,  ut  pri       f 
que  variis  in  regionibus,  maxime  autem  in  America, 
huius  systematis  communitates  colligerent  et  congruis  totio- 

nibus  fundarent.   Prae  ceteris  in  hac  re  eminuerunt  Robert  i 
Anglus,  iam  supra  (n.  144)  nominatus,  et  Etienne  Cabet  (1788 — 1856), 
ex  Gallia  oriundus  et  ob  politicam  agitationem  ad  temp 
multatus  \    Uterque  a  minoribus  hominum  coetibus  incipit    lo, 
communem  aliquem  sat  amplum  t^rrae  fundum  congrega      et 
aliquo  directorio  constitutis,  realia  quaedam  vitae  conmiun 
terrestris  paradisi  specimina  late  praelucentia  propo    re 
quibus  viam  ac  methodum  reformandae  ubique  so<    ta      do< 
Horum  igitur  opera,  maxime  autem  auctore  Owen,  qui  buie  rei 
magnam  suam  fortunam  devovit,  non  panca  eiusmodi  institata, 
favente  potissimum  americana  libertate,   exorta  sunt,  solis  fere 
philanthropiae  ac  morum  principiis,  seclusa  religione,  informata. 
Et  si  quidem  generatim  a  prima  fundatione  illis  provisum  erat,  ut 
quantum  fieri  posset  amplissimo   oeconomico  apparata  ceterisque 


exceptione,  qaae  oblici  solet,  et  qaa  prò  speciali  modo  orìgiiiis  nonnullAniai 
gentium  primum  quidem  nomadum  vitam  agentium,  tandem  ad  stabiles  sete 
figendas  ab  integris  tribubus  quidam  agrorum  complexus  et  pascaa  soia  gre- 
gibus  pascendis  idonea  in  communi  occupata  et  possessa  esse  videntor,  ià 
ipsum  ad  confirmandam  potins  quam  ad  infirmandam  asaertionem  nostnun 
pertinet.  Nam  historìce  certum  est  fere  nullibi  hnnc  statnm  commnnionia  din- 
tius  perdurasse,  sed  procedente  cultura  et  aneto  hominum  numero»  quasi  oom- 
pellente  natura,  divisioni  bonorum  cessisse.    (Plura  de  hac  re  infra  n.  181.) 

*  De  bis  viris  eorumque  fnndationibus  cf.  O.  PfUif  in  periodico  ^Stimmen 
aus  Maria-Laach'  XLIX  (1895):  «Commumstische  Experìmente*,  284.  897;  cf. 
ibid.  407;  LII,  347;  LUI,  338. 


Ins  domimi  prìyati.  —  Ratio  oeconomico-socialis.  161 

»sariis  vitae  subsidìis,  immo  et  festivis  recreationibus  haud 

)rent,  mirum  non  est  ab  initio  sociis  tam  de  praesenti  quam 

futuro   omnia   prospera   apparuisse.     Yerum  laudes,    quibus 

e     lìsmns  in  suis  organis  publicis  de  soluto  problemate  sociali 

iphare  coepit,  praematuras  fuisse  mox  patuit.    Fere  omnes 

istae  communitates ,   postquam  per  aliquot  annos,  etsi  cum 

leris  interim  dìfficultatibus  luctando,  exteme  fiorerò  vide- 

lur,    intemis  dissidiìs  dissolutae  exsistere  desierunt,    aut  si 

i|     »ilì  studio  suorum  patronorum  ex  illarum  ruderibus  ali- 

(     reconstruere  novas  familias  contigit,  brevi  intervallo  eodem 

ili  malo  istae  quoque  interierunt.    Ita  communitas  ^New 

1      Qony'  (Indiana),  una  ex  primis  et  splendidissimis  fondationibus 

(        (1825),  cunctis  tentatis  ab  eo  frustra  remediis,  iam  1827 

ds  iurgiis  occubuit.    XTltimum  tantum  residuum  experimen- 

Cabet  (1849),  societas  nomine  vicaria  Community*  (Ulinois), 

iam  collapsa  et  alibi  iterum  restructa,  tenacius  quidem 

un  vitam  usque  ad  ultimum  saecuU  decennium  protraxit, 

sub  initium  anni  1895  penitus  disparuit. 
Obvia  profecto  post  haec  unicuique  se  obtrudit  quaestio: 
Qaod  si  in  conununitatibus  trecentorum  vel  ducentorum  hominum, 
colturam  mere  naturalisticam  sectantium,  communismus  socialis 
tamquam  stabilis  institutio  impossìbilem  se  exhibuit,  quid  ex- 
q)ectandum  foret,  si  idem  in  societate  universa  privatis  rerum 
possessionibus  et  administrationibus  abrogatìs  suum  experimentum 
renovaret? 

Notanda  ad  solvendas  diffiooltates. 

167.  1.  Obiici  solet  communio  bonorum,  quae  ex  ipsorum  apo- 
stolorum  institutione  in  coetibus  christianorum  realiter  inducta 
vìgait,  et  quam  etiamnunc  religiosi  ordines  in  Ecclesia  catholica 
imitantur  et  lego  ecclesiastica  munitam  tamquam  felicissimum  et 
perfectissimum  statum  socialem  profitentur.  —  Verum  buie  diffi- 
coltati per  expositum  statum  qùaestionis  et  ipsa  verba  theseos 
satìs  occurritur.  Immo  haec  facta  historica,  quae  obiiciuntur,  si 
eorum  genesis  cum  onmibus  suis  adiunctis  consideratur,  tam  parum 
generali  illi  assertioni  quicquam  detrahunt,  ut  eius  veritatem 
potius  mirifico  confirment  atque  illustrent.  Docent  quippe  nihil 
qnidem  per  se  obstare,  quominus  modus  aliquis  comraunionis 
bonorum  bene  ordinatus  in  particulùri  et  paucorum  hominum  coetu, 
qui  vel  ex  instituto  vel  communi  more  virtutum  perfectioni  student, 

Meyer,  Ins  nstnnle.  n.  11 


162  Sectio  II.    Liber  II.    Capai  II.    Artìcolos  1.    §  2. 

utiliter  exsistere  possit;  simul  autem  veram  insinuant  rati 
propter  quam  id  in  malore  et  promiscua  hominum  societat 
biliter  fieri  nequeat^.  Praeterea  probe  notandum  est,  r 
naturalia  iustUìae  essentialem  intercedere  disparitatem  intei 
munionem  honorum  illam  ecclesiasticam  et  eam,  quam  socia 
profitetur.  Illa  namque  ius  privatae  proprietatis  tamquam 
timum  et  inviolabile  praesupponit ,  ideoque  nonnisi  inter 
consentientes ,  i.  e.  ius  suum  libere  abdicantes,  legitime 
censetur;  altera  vero  a  negatione  eiusdem  iuris  ut  naturalità 
timi  proficiscitur,  ac  propterea,  quam  primum  potestas  ei  obi 
vi  legis  universalis  cunctis  privatis  possessoribus  exspoliatì 
vim  sese  imponere  molitur. 

168.  2.  Falsum  est  et  divinae  providentiae  inìuriosum, 
assidue  socialistae  repetunt,  aliam  viam  praesentibus  soci 
malis  medendi  iam  non  superesse  nisi  radicalem  inversion 
destructionem  totius  usitati  ordinis  oeconomico-socialis.  —  ( 
quippe  societatis  mala,  quae  ab  illis  privato  rerum  dominio 
quam  unico  fonti  attribuì  et  exaggerari  solent,  vd  talia  sunt,  < 
partim  per  Ecdesiam  d  christianam  charitaiem,  si  ei  liber 
publica  tutela  concedatur,  partim  per  legislationem  publia 
verum  bonum  commune  intentam  et  iustam  vindicem  omnis  g 
usurae,  Intacta  manente  privata  rerum  proprìetate,  mag 
parte  remedium  afferri  possit;  vd  sunt  talia,  quae  in  omni  : 
institutione  hominum  vitia  et  cupiditates  necessario  comi 
quae  tamen  sublatis  possessionibus  privatis,  ut  ostensum  est, 
plura  et  graviora  exsisterent. 

§  2.  Ratio  historico-iuridica. 

169.  Post  praeiudicium  practice  gravissimum,  quod  instil 
privatae  rerum  proprietatis  ex  eius  convenientia  et  morali 


^  De  Lugo,  De  iust.  et  iure  disp.  6,  sect.  1,   n.  4,   contra  obie< 
explicans,  quo  sensu  dicantur  omnia  .commonia  de  iure  natorae',  ita 
,Licet  in  aliqoibus  circomstaDtiis   et  in  aliqua  congregatione  non  easi 
gatio  faciendi  divisionem,   qaia  non  esset  neceasitas  ad  pacem  et  qniet 
manani,  per  hoc  tamen  non  tollitur,  quod,  ubi  essent  circumstantiae  di 
esset  obligatio  strìcta  illius,   si  in  illis  circumstantiis  lumen  naturale  ìz 
illud  esse  medium  moraliter  necessarium   ad  finem.    Atqui   post  pec 
tanta  hominum   multitudine  illud  erat  medium  non  solum  e 
»ed  omnino  necessarium  ad  finem  pacis  et  quietis.  Ergo  in  tu 

sentis  status  et  respectu  totius  multitudinis  hominum  ius  i]  naturai 


lus  domimi  privati.  —  Ratio  historico-ioridica.  163 

)  centra  placitum  socialistanim  accedit,  inquirendum  remanet: 

un  et  qua  ratione  etiam  ex  naturali  iuris  ordine  idem  prae- 

confirmetur,    adeo    ut   illi   nonnisi  per   nefas   et   iuris 

ulis  contemptum  suum  temerarìum  experimentum  suscipere 

.    Est  haec  ratio  procul  dubio  parvi  ponderis  apud  eos, 

eismum  profitentur,  eo  maioris  autem  facienda  est  iis  omni- 

qui  adhuc  ducem  sanam  philosophiam  sequi  volunt  neque 

et  €      ntiale  fundamentum  omnis  socialis  ordinis  ignorant. 

i      io  iuris  hic  examinanda  huc  redit:   quonam  originario 

ti    o  privata  rerum  dominia  in  humana  societate  introducta 

ri  debeant.  Hinc  nimirum  omnino  solutio  alterius  illius  quae- 

8         lependet  :  utrum  humanae  auctoritati  publicae  ius  competat 

e,      3  arbitrio  illam  socialem  institutionem  vel  simpliciter  vel 

ndum  eius  formam  essentialem  abrogandi  eique  communionem 

-um  substituendi.    Et  sane  hoc  ius  per  se  eatenus  tantum 

potest,  quatenus  privata  rerum  proprietas  similiter  a  sola 

ra  hominum  institutione  originem  ducit  ;  est  vero  negandum,  si 

citra  humanum  arbitrium  in  altiore  lege  ordinis  socialis  na- 

sanciti   seu  in  iure  naturae  fundatur.     Est  igitur  haec 

3  illi  fere  analoga,  quam  de  origine  societatis  civilis  (P.  I, 

n.  418  sqq.)  instituimus,  atque  ad  similem  de  modo  iuris  deter- 

minandi  controversiam  reducitur.     Itaque  hic  quoque  duae  potis- 

simum  sententiae  sibi  opponuntur. 

170.  Prima  est,  quae  ius  privatae  proprietatis  liberam  esse 
hominum  institutionem  contendit.  Qui  autem  hanc  sententiam  se- 
quuntur  ratione  modi  inter  se  diflferunt.  Mii  namque  cum  Grotto  ^ 
et  schola  Pufendorfiana  originarium  illius  iuris  titulum  a  primaevo 
aUquo  poeto  saltem  tacito  repetunt,  quo,  ut  aiunt,  oh  publicam 
qnietem  et  utilitatem  homines,  ubi  primum  numerus  augebatur, 
1*  aliquam  partem  rerum  inter  se  diviserunt,  2*"  de  reliquis  con- 
senserunt,  ut  fierent  primi  occupantis,  3**  ut  sibi  in  res  alienas  ius 
Qsus  innoxii  et  4:°  in.  casu  extremae  necessitatis  ius  ad  usum  et 
consumptionem  reservarent.  —  Alii  recentiores  cum  Montesquieu  ^, 
et  cum  late  hodie  dominante  exclusivo  iuris  positivismo,  unicum 
iuridicum  fontem  illius  institutionis  in  lege  publica  civili  reperiunt. 


^at,  secluso  omnì  humano  praecepto,  ad  divisionem  faciendam.  .  .  .  Ergo  ipsum 
naturae  iu8  ante  omnem  legem  positivam  humanam  dividere  poterat  dominia 
et  de  facto  dividebat,^  ^  De  iure  belli  et  pacis  1.  2,  e.  2,  §  2,  n.  5. 

s  Esprit  dee  loia  I,  26. 

11* 


164  S^tio  n.    Liber  II.    Caput  II.    Artìculos  1.    §  2. 

171.        Altera  sententia,  quae  sola  adversus  sodalis  n 

lutionem  philosophicum  praesidium  continet  logice  tat     i  S  i 
omni  recursu  sive  ad  sociale  aliquod  pactum  sive  ad  1     ii 
eivilem,  in  solo  iure  hominis  connato  rebus  utendi       st    t 
relatiane  ad  opyanicam  socidatis,  praesertitn  domestieae,  i    i 
logitimum  quoque  titulum  ad  eas  sibi  strìcto  senso  prop: 
dondas  inveniri  contendìt.     Hanc  igitur  sententiam,  q 
iustitutio  privati  rerum  domimi  firmissimo  iuris  praeiadido 


^  p.  HertUng  (Natarrecht  and  Socialpolitik  [1898]  e.  4,  p.  10)  d      d 
uuivonùm  necessitate  admittendi  alicnius  iuris  naturalis  et  immutalnlis 
potuo  fluxu  insti tutionum  humanarum  opportune  idem  applicai  ad  praee 
ouiitruveraiani  a  socialistis  suscitatam:    ,Wenn  das  Rechi  seinem  ganm 
fauge  naoh  der  Ver&nderung  unterliegt,  wenn  es  keine  ein  ftUr  aUema] 
Ktti'btsnormen  gibt,   wie  will  man  den  Forderungen  der  soclalen  ReTOttd 
parttii  gegenttber  zu  einem  festen  Standpunkte  gelangen?    Was  aie 
iiit  die   vOUige  Beseitigung  des  Privateigenthums  in  seiner  heutii        ( 
durch  den  Uobergang  aller  Productionsmittel,  Grand  und  Bod       Rotapro 
Masohinen  in  den  Collectivbesitz  der  Gesamtheii,  des  i 
gclt«nd  macht,   isi  die  schreiende  Ungerechiigkeii  der  li(  1Sà{ 

vttrthttiluug.    Auf  der  einen  Seite  ungeheure  Reichthllmer  m  verlii 
wuiiigen  HUndcn   concentrirt,   auf  der  andern  Seite  zahllose,  unse 
iiuhimrheitor ,   Tag  ffìr  Tag  im  Schweisse  ihres  Angesich       am 
ihrtttt  LehonH  ringend,   und   die  Ungerechtigkeit  dadurch  m  Ci 

lii.hti   gttutoigert ,   dass  es  ebcn   die  Arbeit  dieser  leiztern        ,   w»     ns 
uintiiiu,   HO  behaupten  die  Socialisten  wenigstens,  ihr  mflheloi     *  Uei 
wbiJitit.    Wunu  das  Rechi  in  einem  steten  Processe  der  Eniwi      nng  beg       i 
ul,  MI  ini  es  eitol  Thorheit,  dasselbe  auf  seinem  heutigen  {  f      jdieB  n 

wtilluii,  und  alle  Versuche  dieser  Art  beweisen  nur  den  UnyerB  d  und  dei 
|!ig«ilttuiua  derer,  die  sie  anstellen.  Wenn  das  Rechi  nnr  die  geeeCzliobe  Fii^ 
liuitj  liur  jtiweiligen  Machtverhftltnisse  isi,  dann  isi  der  Eampf  nm  das  Prìnt» 
i.iHMiiihuiii  tùno  blosse  Machtfrage,  dann  handelt  es  sich  nur  danim,  wie  laagt 
4u.  MurJit  d(*r  Bourgeoisie  grOsser  isi  als  die  Macht  des  Proleiarìats,  und  tob 
lUiit  Augeiiblicke  an,  wo  das  Proletariat  die  Macht  fùr  sich  hai,  wird  es  i^pA 
lUtt  lUi-.ht  fUr  sich  haben.  Dann  Iftsst  sich  im  Ernsie  gar  nichi  Ton  soeial- 
liiiliitaiihuii  MaHsregeln  zur  Bekftmpfung  socialpolitischer  UmsianbestrebiingM 
ku\\%.\%,  viuliiuthr  handelt  es  sich  in  Wahrheit  um  einen  Vertheidigtmgaksmpf 
i\%ìh  ltiiiiiguoÌHÌo,  wolche  ihre  Klassenherrschafi  nichi  anfgeben  will.'  . .  .  .Emag 
itli.  AiiMiiiKiiiiung  gewisser,  ein  fOr  allemal  gegebener  nnd  nnverftnderlieher, 
MMll  li»  iltir  Natur  des  Menschen  und  in  der  siiilichen  Ordnung  begrOndeisr 
ittuitit»A(A"  dim  Kfchts  verleiht  den  festen  Standpunkt,  von  dem  aus  sieli  dia 
HMiuiUMU  Ai'iiib'ii  Forderungen  des  Socialismus  nichi  nur  mit  Gtowali  nieder* 
4i.bU|toii.  miiidttrn  auch  als  unbegrttndet  zurtickweisen  lasaen.  Die  Qaltoiig 
t.iiua  tininrlirhon  Rechts  isi  ganz  allgemein  die  ersie  YoraoBBetiiiiig  «ncr 
a(i.l«i>Mi  uiid  Kiitll>ewu8sten  Socialpolitik.* 


Ina  domìnii  privati.  —  Ratio  historico-inridica.  165 

ùtur,  secundum  iuris  principia  hactenus  a  nobis  stabilita  non 
3  non  pariter  profiteri  ^. 

172.  TneslS  XXVI.  Orlgo  ìuridica  piiyati  rerum  domimi 
e  a  primaeyo  aliguo  pacto  negue  a  ciyili  populorum  legis- 
ne  repeti  potest. 

Probatnr  pars  I:  Non  a  pado. 

Argum.  1.    In  aliquo  actu  mere  confido  et  imaginario  realis 

}  titulus  fundarì  nnmquam  potest.     lam  vero  humani    ge^ 

]       historia  ne  ullum  quidem  monumentum  subministrat,   unde 

Ì8  auspicio  oriri  possit  aliquando  inter  homines  eiusmodi 

m  revera  initum  vel  etiam  suppositum  fuisse.    Quod  autem 

0  scimus,  illud  est,  ubique  terrarum,  ubicumque  familiae  orie- 

tur  et  qua  tales  separatim  exsistebant,  aliqua  etiam  rerum 

nia  iam  viguisse,  nec  magia  olim  quam  nunc  cuiquam  in 

a  subiisse  aliorum  exspectare  consensum,  si  quando  in  terrae 

,  nomini  adhuc  subiecto,  sibi  suisque  sedem  stabiliter  figere 
alia  nondum  occupata  sibi  ut  propria  assumere  et  retinere, 

et  defendere  centra  invidos  adversarios  vellet.    Ergo  .  .  . 

Argum,  2.    Ne  illud  ipsum  pactum,  quod  adversarii  fingunt, 

sit  ad  originem  iuridicam  dominiorum  explicandam,  sup- 

e  omnino  debent  requiri   omnium  hominum  consensum,  ut 

s  legitime  res  sibi  appropriet.    Atqui  haec  condicio  ipsum 

m,   quod  praecessisse  supponitur,   iuridice  infirmum  reddit. 

;o  haec  sententia  secum  pugnat. 

Pro b.  min.    1.  Eo  ipso,  quod  de  facto  eiusmodi  universali 

oonsensu  nullo  modo  constare  nec  uUa  rationabìlis  coniectura  haberi 

possit,  omnia  quoque  iuris  titulus  in  eo  fundatus  non  potest  esse 

nisi  piane   dubius   adeoque  nullus.     Videant  igitur  huius  tituli 

assertores,  si  quidem  fortius  nil  habent,  quomodo  socialistarum 

impetum  sustineant!  —  2.  Sed  dato  etiam  primaevos  homines 


i  Eo  pertinet  quod  fundamentalis  principii  instar  clarissime  enuntiat 
Ratzinger,  Die  Volkswirtschaft  in  ihren  sittlichen  Grundlagen  (ed.  2)  p.  98  : 
,I>er  Rechtsgnind ,  die  ideale  Ursache  des  Eigenthums ,  liegt  nicht  im  Men- 
schen,  sondem  in  Gott.  Dos  Eigenthum  ist  ein  Gesetz  der  menschlichen  Gè- 
sdkchaft,  votn  Sehdpfer  gegehen,  und  darum  vom  Willen,  von  der  WiUkUr 
und  dem  Beliében  der  Menschen  unàbhàngig,*  Et  p.  100  recte  addit:  ^So  liegt 
der  raHonéUe  Erìdàrungsgrund  [des  Eigenthumsrechtes]  im  Verhàltnisse  des 
Menschen  zur  NaturJ'  Cf.  C.  L.  v,  Haller,  Restauration  der  Staatswissenschaft 
(1820)  tom.  n,  e.  25,  p.  36  sqq. 


166  Sectio  II.    Liber  II.    Caput  IL    Artìcolos  1.   §  2. 

aliquando  tali  pacto  consensisse,  quodnam  illi  ius  habuerant  oi 
posteros  ac  futuras  cunctas  generationes  eodem  adstringendi 
Quod  si  nullum  probari  potest,  quid  igitur  obstat,  quominus 
pactum  per  quemlibet,  qui  ei  se  non  consentire  declaret,  irri 
fiat,  aut  saltem  per  novum  posterorum  consensum»  si  placu 
dissolvatur?  —  Neve  opponant  posteros  ad  consensum  p 
standum  primaevo  pacto  obligari,  eo  quod  dominia  ad  pubU 
quietem  et  rectum  socialem  ordinem  sint  necessaria.  Hoc  e 
idem  esset  ac  dicere  homines  iure  naturali  ad  ra 
dominia  obligari  et  in  praesenti  saltem  humani  generis  tv 
publicam  quidem  auctoritatem  irritam  facere  rerum  proprietà 
legitime  posse.    Ad  quid  igitur  pactum? 

Argum.  3.     Ante  pactum  aut  supponitur  fuisse  con 
bonorum  positiva  (ut  Grotius  admittere  videtur)  aut  negativa 
Pufendorfio  placet).    Atqui  positiva  gratis  assumeretur,  ne 
autem  pactum  inane  redderet.    Ergo  .  .  . 

Pro  b.  min.  adi.  Positiva  rerum  communio  originaria  ne 
ex  hominis  neque  ex  rerum  natura  neque  aliunde  probarì  pò 
vel  umquam  probata  est.    Ergo  nonnisi  gratis  asseritur. 

Prob.  min.  ad  2.  Communio  autem  rerum  negativa,  ( 
utique  ex  natura  sive  hominis  sive  rerum  in  a  racto  spec 
proxime  sequitur  et  in  ordine  ideali  omnem  prò  i  item  sive 
vatam  sive  collectivam  logico  praecedit  (n.  130),  nu  i  tali  p 
materiam  praebet.     Nimirum  vi   communioi  h 

habet  ius  iam  detenninatum  ad  ullam  rem  ut  .    im  f  i< 

proinde  nec  pacto  alienare  potest  ;  sed  unusqi      uè  tantum 
ius  acquirendi  res  nondum  alteri  subiectas;  hoc  autem  nequa^ 
abdicatur,  sed  cuique  manet. 

Probator  pars  II:  Non  a  legislatione  civili. 
173.  Argum.  1  negativum.  Contraria  sententia  omni  veri 
fundamento  caret.  Et  vero  a)  historice  tam  parum  probari  p 
aut  umquam  probata  est  atque  erìgo  pacticia  proprìetatis  rei 
b)  phUosophice  a  falso  iurìs  prìncipio,  nimirum  ab  «exclusivo 
positivismo^,  procedit,  qui  negat  ullum  ius  proprie  dictum 
nisi  positivum,  nempe  a  statu  publico  tamquam  „fonte  omnia  i 
conditum  (cf.  P.  I,  n.  549—567). 

Argum,  2  positivum.  Non  potest  per  societatem  civilem 
mitus  esse  institutum  quod  iam  antecedenter  ad  huius  orìg 
inter  homines  exstitisse  et  viguisse  certo  cognoscitur.    Atqui 


Ina  dominii  privati.  —  Ratio  historìco-iuridica.  167 

qaam  civilis  societas  qua  talìs  oriretur,   vera  aliqua  et  stabilis 
lenim  proprìetas  usu  et  iure  iam  vìguit.    Ergo  .  .  . 

Prob.  min.  hac  triplici  consideratìone : 

1.  Societas   civilis   ex   multiplicatis   societatibus   domesticis 
t      lam  suis  praeexsistentibus  elementis,  sive  successive  et  or- 

e  sive  ope  conventìonis,   coalescit.    Iam  vero  in  bis  ipsis 

mtaribus  societatibus  simul  cum  earum  genesi  naturaliter 

€  non  minus  necessario  prima  iam  practica  initia  pro- 

tis  rerum  stabilis  et  naturaliter  legitimae  invaluerant,  adeo- 

antecedenter  et  independenter    ab  earum  unione  et  subordi- 

ione  civili.    Hanc  enim  stabilem  rerum  appropriationem,  qua- 

s  citra  omnem  iniuriam  erga  alios  fieri  poterat,  postulabant 

stabilis  domestica  sedes,  et  stabilis  finis  familiae  et  provida 

(      prò  eius  statu  tum  praesente  tum  futuro,  id  quod  specialius 

tur  in  thesi  proxime  sequente. 

2.  Inter  rationes  moventes,  quibus  natura  duce  originariae 
societates  domesticae,  quae  forte  liberae  in  eadem  regione  co- 
habitarenty  morali  necessitate  ad  ineundos  nexus  civiles  induce- 
bantur,  merito  tamquam  proxima  et  efficacissima  nominari  solet 
ratio  securitatìs  communis  tam  personarum  quam  totius  domesticae 
possessionis  centra  hostiles  et  rapaces  aggressiones.    Ipsa  quippe 
tura  essenticUia   tum   personalis    tum    domesticae   exsistentiae  sibi 
naturcUiter  competere  et  quantum  vires  suppetant  iuste  a  se  de- 
fendi posse  profecto  non  dubitabant;  quapropter  a  civili  societate 
non  horum  creationem  aut  primam  validationem,  sed  tantum  ex- 
temam  eorum  securitatem  requirebant,  probe  sentientes  per  ordi- 
natam  cooperationem  civilem  sub  communi  auctoritate  necnon  per 
pnblicam  poenalem  sanctionem  longe  maiorem  ac  certiorem  tutelam 
illis  accessuram^. 


*  Ad  hoc  verissime  C.  L,  v,  Haller  1.  e.  p.  57:  ,Diesem  nach  ist  es 
gewiss,  dass  das  Eìgenthum  vor  alien  menschlichen  Gesetzen  bestanden  hat, 
nnd  es  besteht  noch  h&ufig  ohne  dieselben.  Eein  einziges  Qesetzbnch  hat  je 
das  Eigentham  eingefahri;  oder  angeordnet,  vielmehr  sind  die  Gesetze  erst  ans 
dem  Eigentham  oder  wegen  desselben  entstanden,  nicht  nm  solches  za  stiften, 
sondern  nm  einem  jeden  so  viel  m5glich  das  Seinige  za  sichern.  Daher  nannten 
anch  die  Alten  schon  die  G5ttin  Ceres  (die  personificiriie  Idee  des  Ackerbaues) 
.Ceres  legifera'  (cf.  Ovid.  Mei  5,  v.  341  sqq.).**  Simul  citator  lóh,  v,  MUller,  qui 
in  sna  historia  Helvetioram  de  antiquis  colonis  ait:  ^Landbau  gab  Eigentham 
und  das  Eigentham  veranlasste  Gesetze."  —  Similiter  fatetar  BlunUchli,  AUg. 
Staatsrecht  (1857)  I,  194:  ,Das  Eigentham  ist  nicht  erst  darch  den  Staat  er- 


168  Seciào  IL    Liber  II.    Caput  II.    Artìcolos  1.    §  2. 

3.  Eidem  rationi  piane  consentdt  finis  naturalis  eoe        $ 
ab  universa  philosophia  Christiana  agnitus,  qui  (ut  in£  1 

probabitur)  primario  in  efficaci  sustentatione  et  tutela  univ       op* 
dinis  iuridici,   et  ante  omnia  quidem  naturaliter  iam  pi 
consistit. 

174.  ThesiS  XXVn.     Verus  origrinarius  tìtulus  sU 
proprietatis  rerum  ipsom  est  ius  congenitom  rebus  utendi, 
yitae  socialis,  imprimis  domesticae,  aecommodatimi. 

Praenotandum.     De  iure  congenito   rebus  utendi 
quae  supra  n.  132  sq.  dieta  sunt. 

Probatur.    Ius  congenitum  rebus  utendi,  si  secundum  1 
thesi  designatos  mensuratur,  implicitum  continet  ius  res  <       i 
stabiliter  proprias  acquirendi;  praeterea  rerum  proprietà! 
iUius  iuris  titulo  et  simplici  eius  exercitio  passim  induc     i 
historìa  testatur.    Ergo  illud  verus  originarius  titulus  hu      in- 
stitutionis  de  iure  et  de  facto  dicendum  est. 

Prob.  antec.  per  partes. 

175.  Pars  I.  Vi  iuris  connati  rebus  utendi  unusquisque  in  ra 
extemas  eam  potestatem  legitime  exercere  potest,  quae  1*  ad 
ipsum  usum  rerum  a  creatore  intentum  requirìtur,  et  2*  aliomm 
iuri  non  officit.  Atqui  utrumque  de  appropriatione  rerum  negative 
communium  recto  asseritur.  Ergo  ius  utendi  hanc  quoque  implidte 
comprehendit. 

Prob.  min.  ad  1.  Rerum  usus  ex  mente  creatoris  non 
solum  individualis  sed  pariter  socialis  vitae  condicionibus  accom- 
modatur,  et  sub  utroque  respectu,  non  solum  ut  praesenti  neoes* 
sitati  quomodocumque  satisfaciat,  sed  ut  futuris  etiam  occorrat, 
ut  finibus  non  solum  obviis  et  diumis  sed  longaeva  vel  etiam 
perenni  studiorum  atque  operationum  serie  prosequendis  sub- 
serviat,  naturaliter  destinatur^.     Iam  vero,  considerata  praesenti 

xeugt  worden.  .  .  .    Auch  der  Nomade,  der  keiner  festen  Staatsyerbindimg  aa- 
geh5rt,  hai  dennoch  Kigentham.* 

^  r.  Hertling  (Naiurrecht  and  Socialpoliiik  e.  9,  p.  87)  neceasitaleni 
ttabUU  appropriationifl  rerum  ex  earum  desimatione  ad  fines  hominia  ao- 
ciales  bis  verbis  verissime  illustrai:  «Sollen  sich  die  hdbem  Krifte  àu 
Menscbheit  enifalten,  soli  die  Natur  systematisch  ibrer  Herrscbaft  untenrorfen 
werden,  sollen  Wissenschaften  und  Kiinste  blflben,  so  ist  erforderlicb ,  diM 
eine  feste  wirtschaftliche  Basis  des  Lebens  gewomien  uud  niobi  der  Kampf 
um  die  nftcbsten  BedOrfhisse  die  Sorge  des  Tages  sei.  Das  aber  iat  9saA  mOg- 


Ins  domìnii  privati.  —  Ratio  historìoo-inrìdica.  169 

Eie  naturae  condicione,  rerum  usus  huìc  destinationi  nequa- 

responderet,  nisi  iure  fulciretur  res  etiam  praeter  respectum 

tualem  aut  proximum  usum  tamquam  proprias  possidendi. 

edias  vitae  privatae  et  socialis  condiciones  taceam,  quìs  neget 

vitae  imprimis  damesticae  securitatem  eiusque  fines  maxime 

itiales  ordinate  prosequendos  prorsus  necessarium  esse,  ut 

famìlias  talem  sibi  statum  extemum  talemque  mediorum 

um  comparare  legitime  valeat,  quo  independenter  ab  aliorum 

rio  gravissimo  suo  sociali  officio  fungi  possit.    Familia  suapte 

ora  perennis  est  et  demortuo  fondatore  in  liberìs  superstes. 

1        recto  provideri  bone  fanuliae  nequaquam  potest  nisi  per 

,  quae  etiam  ad  statum  posterorum  praeparandum  se  extendat. 

irero,  spoetata  praesertim  hominum  cupiditate,  violentia  et  re- 

vitiorum  ex  originali  lapsu  descendente  hereditate,  ut  gene- 

ì  loquendo  secure  et  efficadter  fieri  possit,  privatum  et  stabile 

ì  .  dominium  necessario  supponitur. 

Prob.  min.  ad  2.    Eiusmodi  rerum  appropriatio  nullum  ius 
circa  res  extemas  offendit  ncque  respectu  singvlorum  ho- 
neque  respectu  communitatis.    Non  singulorum:  Nam  ex 
d  alìquod  ius  detenninatum  aliorum  simultaneum  in  rem 
priandam  non  exsistit.  Ius  autem  remotum  et  indeterminatum 
utendi,  quod  singulis  aequalìter  competit,  ex  eo  violari 
<         lum  non  est,  quod  res,  quae  dominio  subiicitur,  subtrahitur 
\  aliorum  usui.    Alias  enim  idem  ius  similiter  violari  dicendum 
quemlibet  usum,  consumptionem  et  possessionem  natu- 
rai    ,  quod  sino  absurdo  affirmari  nequit.    Ut  igitur  ius  salvum 
8it,  I    fficit,  ut  ceteris  eadem  maneat  facultas  res   sibi  ut  pro- 
quirendi.  —  Non   communitatis:   Nam   instituta   privata 
reri       possessio  per  se  non  modo  non  impedit,   quominus  per 
natu       abundantiam  toti  generi  sufficiens  rerum  copia  praesto 
àt,  sed  centra,  spoetato  reali  statu  humanae  socìetatis,  huìc  fini 
potius  favet  prae  communione  bonorum  (n.  164). 


Hch,  weim  durch  die  Besìtzergreifang  von  Prodactionsmìtteln  und  geordnete 
Bearbeitang  derselben  der  Lebensunterhalt  dauemd  gesichert  ist.  Auf  der 
Weltstellung  des  Menschen  also,  auf  dem  Yerh&ltnisse  von  Person  und  Sache, 
sof  den  Bedtkrfnissen  des  Lebens,  die  Befriedigung  heischen ,  und  der  Zweck- 
besthnmnng  der  Erdengiiter,  hierzu  die  Mittel  zu  bieten,  beruht  das  Eigenthum 
seìnem  allgemeinsten  BegrìfTe  nach.  Es  besteht  in  der  Herrschaft  einer  be- 
stimmten  Person  oder  einer  bestimmten  Vereinigung  von  Personen  tiber  eine 
bestimmte  Sache  oder  einen  bestimmten  Umfang  von  Sachgiitern." 


170  Sectio  IL    Liber  IL    Caput  U.    Articuliis  1.    §  2. 

176.  Pars  II.  Praeterquam  quod  pactum  primaevmn 
rerum  iam  supra  tamquam  inane  fìgmentum  exclnsìni 
sunt  positiva  historìae  documenta,  quae  hanc  commune 
praxim  omni  tempore  constantem  fuisse  testantur,  ut  i      no 
subiectas  (res  nullius),  sive  mobiles  sive  immobiles,  oo 
sibi  subiicerent  ut  proprias,  nullum  aliud  iuris  pri     p 
vocantes  quam  illud  ab  omnibus  agnitum:   ^Qui  prì<  i 
potior  est  iure**.    Id  non  solum  tota  historìa  bibli             are 
imprimis  de  occupatione  fùndorum  terrae,  ape:    »  t         ur,  ' 
scrutantibus  prima  exordia  culturae  idem  in  variis  re    onil 
occurrit.  À  singulis  plerumque  colonis  vel  colonorum  famìliis  i 
pars  vastae  aut  silvestris  solitudinis  solis  feris  animalibus 
paulatim  occupari  coepit  eo  fine,  ut  sibi  ac  suis  stabilem  ibj 
cum  aliquo  dominio  adiacente  fundarent.  Quibus  dein  alii  a 
eadem  condicione  libertatis  et  independentiae  se  adinnxei     ;, 
militer  occupantes  aliquem  tractum  vicinum  eiusdem  regioi 
dominio  vacantis.    lus  autem  privati  domimi  hoc  modo  nabun 
ortiun  ita  penes  omnes  communi  naturae  sensu  agnitum  e     » 
quicumque  prius  ab  alio  occupata  vi  eripere  et  sibi  att 
tentasset,  omnium  reliquorum  iudicio  tamquam  iniustus 
hostis  signatus  fuisset.    Simile  quoque  ius  proprietatis  di 
mobiles  et  usuales  nomini  adhuc  subiectas  ubique  terramm  p 
occupatio  fundare  solebat,  idque  etiam  apud  gentes  vagas,  ut  t.  gì 
captura  praedae  in  venatione  vel  piscatione.    Geterum  i 
occupantis  rem  nullius  etiam  nunc  inter  homines  ine     1 

dam  naturae  rationalis  instinctu  passim  exerceri  et  agni 
mus.     Si  quis  pecuniam  vel  alia  obiecta  alicuius  valons,  i 
ficans  se  iis  renuntiare,  coram  promiscua  hominum  turba  in 
poneret  vel  ante  eorum  pedes  proiiceret,  primum  quidem 
dubio  contentio  fieret  derelicta  quantocius  occupandi;  mox  f 
etiam  iurgia  orirentur,  non  tamen  de  iuris  regula,  in  qua  om 
consentiunt,  sed  de  facto  tantum  primae  occupatìonis,  q    d 
concertatione  forte  in  dubium  vocatur  vel  propter  vio 
modo  iniquitatis  arguitur^. 

177.  Coronaria. 

I.  Ex  dictis  apparet  rerum  proprietatem  nequaquam  fi        to 
hominum  Consilio,   sed  natura  duce  organice  cum  i 
societate,  et  quidem  iam  cum  societate  domestica,      imi* 


»  Cf.  L,  V.  Mailer  l  e.  e.  25,  p.  53. 


Ina  domimi  privati.  —  Ratio  historìco-iarìdica.  171 

.    Neque  in  hoc  naturae  ductu  aliqua  exceptio  apparet  rerum 

>do     varum*  vel  «immobilium".  Immo  vero  quod  hic  generatim 

ite  omnia  atque  imprimis  valet  de  approprìatione  ali- 

I  fondi  terrestrìsy  in  quo  quis  cum  suis  stabiliter  habitare 

Haec  enim  quodammodo  ipsum  initium  signat  vitae  domesticae, 

sit  homine  digna  et  ab  ipso  auctore  naturae  et  societatis 

nditur.     Operi  igitur  naturae  non  solum  socialismus  proprie 

yerum  et  ;, socialismus  agrarius'  temere  contradicit. 

n.   lus  hominis  res  acquirendi  ut  proprias  (ius  proprietatis 

e  sumptum)  non  secus  ac  ius  rebus  utendi,   ex  quo 

e        vatur,  ius  esse  hominis  naturale  et  congenitum  recto 

uditur.    Proinde  quemadmodum  antecedenter  ad  auctoritatem 

Hem  et  ab  ea  independenter  homini  competit,  ita  per  legem 

legitime  nec  abrogati  nec  prò  arbitrio  irritum  fieri  potest. 

m.   Communismus,  qui  non  solum  opportunitatem,  sed  ipsum 

i         fundamentum  omnis  privatae  proprietatis  practice  et  theo- 

B  ,  eo  ipso  iuri  naturae  directe  adversari  convincitur. 

lY.  £ì      3  iuri,  sin  minus  directe,  saltem  indirecte  socialismus 

litur.    Quamquam  enim  prìvatam  possessionem  non  per  se 

et  ratione  sui  tamquam  «latrocinium'  reprobat,  ut  communistae 

,  illam  tamen  nequaquam  ut  instiiutum  naturae  in  sociali 

e  fundatam  agnoscit.     Quare  eo  abrogato  novum  pos- 

onum  ordinem,  scilicet  bonorum  communionem  positivam  vel 

1  vel  partialem,  instituere  molitur.    Et  ita  quidem  indirecte 

em  iuri  naturae  contradicit,   dum  socialem   ordinem,   qui  ìlio 

tur,  impugnat  et  operi  providentiali  opus  artificiale  humanum 

ituere  impie   contenditi     Ceterum   socialismus  in    societate 

civili  ad  praxim  deduci  nequaquam  posset,    quin  ilice   directum 

quoque  cum  iure  naturae   conflictum  pareret.     Publica  enim  bo- 

norom  possessio  et  administratio   aliter   profecto  institui  nequit 

DÌ8Ì  violenta  abolitione  privati  domimi  aut,  quod  idem  est,  legali 

ipoliatione  civium  in  favorem  communitatis ,   quod  formalem  et 

directam  iuris  naturalis  violationem  involvit.     Nomo  sane  ex- 

spectat  foro  aliquando,  ut  possessores  privati  sua  bona  legitime 

acquisita  et  legitime  hactenus  possessa  sponte  et  libero  consensu  ad 

pedes  magistratuum  deponant,  sicut  olim  Christi  discipuli  ad  pedes 

apostolorum.    Ut  autem  inviti  id  faciant,  neque  lege  neque  pluri- 

morum   civium  suflEragio   iuste   adigi   possunt.   —  Accedit   quod 

Leo  Xni  P*  M.  in  Ency elica  »  Rerum  novarum"  remedium  socia- 

listarum    ^cum  iustitia   aperte  pugnare^   dicit  et  hanc   rationem 


172  Sectio  n.    Liber  II.    Caput  IL    Articaliis  1.    §  2. 

aflfert:  „quia  possidere  rea  privatim  ut  suas  ius  est  honUni  a  t 
datum^.  Similiter  in  aliis  Encyclicis.  Ita  in  Encydìca  S 

1878  ius  proprietatis  „lege  naturali  sancitum*^  et  ^00 
profedum^  dicitur.     In  his  igitur  prò   omnibus  catholic     t 
opportuna  interpretatio   continetur  genuinae  mentis  8.   D 
et  veterum,   e  quorum  usu  loquendi  admodum  obiter  infa 
recentiores  nonnulli  erroris  ansam  sumpserunt. 

Notanda  ad  solvendas  diffioultates. 

178.        1.     Usua  loquendi  S.  Thcmae  et  veterum  auci 
parentem  tantum  dissensionem  a  nostra  doctrina  coutil       N 
8.  Doctor^   ^secundum  ius  naturae  omnia  esse  commun 
cedens  (scilicet  sensu  supra  n.  130 — 134  exposito)  subiicit:  . 
munitas  rerum  attribuitur  iuri  naturali,  non  quia  i  ta 

dictat   omnia   esse   possidenda   communiter  et   nihil   i         q 
proprium  possidendum,  sed  quia  secundum  ius        u 
distinctio  possessionum,  sed  magis  secundum  humaì     t  o 
quod  pertinet  ad  ius  positivum.  .  .  .    Unde  proprìetas  p< 
non  est  centra  ius  naturale,  sed  iuri  naturali  supe:      ditur 
adinventionem  rationis  humanae.**  ^    Et  alibi  passim  rerum  d 
sionem  „iuri8  gentium"  esse  vel  dicit  vel  supponit.    Similiter  8. 
dorus  Hispalensis  inter  ea,  quae  iuri  gentium  subiecta  sint,  pt 
loco  recenset  ^sedium  occupationem*,  i.  e.  privata  dominia. 

Ut  autem  haec  et  similia  dieta  recto  inteUegantur,  memìnim 
oportet,  qua  ratione  veteres  ius  naturae  a  iure  positivo  (seu  «humsiio 
condicto",  i.  e.  iure  vel  civili  vel  gentium)  distinguere  soleant  Q& 
quod  luculenter  explicatur  P.  I,  n.  570—574)  ^.    Hanc  distìngaenfi 


»  S.  theol.  2,  2,  q.  66,  a.  2.  •  Ibid.  ad  1. 

'  Notandus  est  hic  etiam  modus,  quo  de  Ijugo,  De  iost  et  6^ 

sect.  1,  n.  5,  utitor  ad  conciliandum  «ius  gentium*  vetenim  com  ,iiire 
in  sensu  posteriorum  theologorum:  «Respondeo,  ius  naturae  snmi  < 
Primo  prò  iure  conmiuni  hominibus  et  beluis,  et  in  hac  significai 
patar  a  lustiniano  imperatore  in  tit.  Instit.  de  iure  naturali,  gentil  et  oi 
ubi  dicitur  ius  naturae  esse  quod  beluae  etiam  onmes  didicemnt  «t  1 
cum  beluis  commune  est;  et  in  hoc  sensu  certum  est  divìsioneBi  : 
dominiorum  non  esse  de  iure  naturae,  cum  sit  propria  hominia,  proat  a 

brutis.    Secundo  accipitur  ius  naturale  prò  lego  obligante  indepenc  ak 

omni  praecepto  positivo  snperaddito.    Et  in  hoc  sensu  est  quidem  de  ì 
turae  divisio  rerum  et  dominiorum  in  genere  loquendo,  quia  nato  n 

dictat,   in  circumstantiis  praesentibus  naturae  lapsae  et  hominum  multiti 
necessariam  esse  divisionem  :  modus  tamen  iUius  non  est  complete  de  aok 


los  domimi  privati.  —  Ratio  historico-iuridica.  173 

onem  5.  Thomas  dilucide  proponit  2,  2,  q.  57,  a.  2  et  3.  Secundum 

L  ea  tantum  dicuntur  pertinere  ad  ius  naturale,  quae  sunt 

ni  ^adaequata  ex  ipsa  natura  rei  eique  commensurata  secun- 

absclutam  rationem";  ad  yCondictum  autem  humanum"  seu 

p    tivum  referuntur  omnia  ea,  quae  ei  commensurantur  non 

i  absolutam  rationem,   sed  secundum  aliquid,  quod  inde 

M     ',  videlicet  secundum  aliquam  utUitatem  vd  moralem  necessi- 

Ideo  et  hoc  ,  naturale  homini*  recto  dici  s.  Doctor  con- 

it,  quatenus  est  secundum  raHonem  naturalem,  quae  hoc  dictat. 

Pro         iflo  aSert  ìpQam  „proprietatem  possessionum^ ,  dicens:  »Si 

*<    u*  iste  ager  absolute,  non  habet  unde  magis  sit  huius 

illius;  sed  si  consideretur  per  respectum  ad  opportunitatem 

{        [      ad  pacificum  usum  agri,  secundum  hoc  habet  quandam 

(  u     ionem  ad  hoc,  quod  sit  unius  et  non  alterius*'.  — 

I       I9  2,  q.  95,  a.  4  ait:    »Ad  ius  gentium  pertinent  ea,  quae 

cantar  ex  lege  naturali  sicut  conclusiones  ex  principiis".  — 

£z        onmibus  recto  arguitur:    «condictiun  humanum**  in  sensu 

m  nequaquam  restringi  ad  ea,   quae  libero  hominum  pacto 

tuuntur,  ita  ut  aliunde  vim  nullam  haberent,  sed  extendi 

ad  omnia,   quae,  tametsi   non  immediate  et  absoluta  ne- 

,  tamen  mediante  dictamine  rectae  rationis  et  secundum 

n     lem  necessitatem,  v.  g.  intuitu  ordinis  socialis,  ex  naturae 

condicione  sequuntur,   et  ideo  a  nomine  licite  repudiari  possunt. 

Bine  est,   quod  huius  ambiguitatis  vitandae  gratia  in  recentiore 

philosophia  Christiana  usus  invaluit  veterum  «ius  gentium^  nomine 

fiuris  naturalis  latius  dicti"  comprehendendi,  quin  hoc  usu  loquendi 


natorae,  sed  pendet  saltem  negative  a  iure  humano;  non  solum  quia  multi 
modi  acqoirendi  et  perdendi  ac  transferendi  dominium  introduci  possunt  et  de 
facto  introducti  sunt  iure  mere  humano ,  sed  etiam  quia  illi  alii  modi  acqui- 
rendi  dominium,  qui  videntur  naturae  iure  introducti,  adhuc  saltem  negative 
pendent  a  iure  humano,  quatenus  potuerant  iure  humano  impediri,  sicut  de 
&cto  impeditur,  ne  thesauri  dominium  acquiratur  inventori  privato,  et  plures 
reddimtur  iure  humano  ìncapaces  acquirendi  dominium.  Quando  ergo  dicitur 
iore  gentium  introductas  esse  rerum  divisiones ,  sermo  est  de  divisione  in  ge- 
nere loquendo ,  praescindendo  ab  hoc  et  ilio  modo  dividendi  et  acquirendi  do- 
nùninm:  et  tunc  ins  gentium  condistinguitur  quidem  a  iure  naturali  in  prima 
aceeptione,  prout  commune  est  beluae,  non  tamen  a  iure  naturali  in  secunda 
acceptione:  immo  ipse  lustinianus  expresse  dicit  ius  gentium  esse  quod  natu- 
nlis  ratio  dictat  faciendum  esse  ;  ubi  aperte  ius  gentium  accipit  prò  eo,  quod 
^teologi  vocant  ius  naturae,  nimirum  quod  praescindit  ab  omni  decreto  positivo 
snperaddito  ipsi  naturae  lumini.* 


174  Sectìo  IL    Liber  II.    Caput  IL    Articiiliis  1.   §  2. 

ipsa  re  a  mente  veterum  recedatur.     Omne  quidem  ius  natnn 
in  aliqua  naturae  necessitate  fundetur  necesse  est.     Sed  a 
naturaliter  necessarìum  esse  potest  aut  spoetata  natura 
individui  aut  spectato  ordine  sociali,  ad  quem  homines  nai 
destinantur.    Illud  constituit  ius  naturae  stricte  dictum,  hoc  i 
ius  naturae  latius  acceptum,  quod  generatim  et  practice  o 
cum  «iure  gentium*'  in  sensu  veterum,  etiam  quoad  modum  i 
diatae  originis.    Quae  enim  ad  socialem  ordinem  naturali    * 
cessaria  sunt,  non  immediate  per  naturam  inducuntur,  m 
hominum    «condicto",  i.  e.  non  libero  quidem  veluti  ]        s 
consensu  quodam  et  cooperatione  hominum  moraliter  nec 
sub  communi  dictamine  rectae  rationis^. 

179.  2.  À  socialistis  obiiciuntur  etiam  aliqua  SS.  Patrum  dkk^ 
quae  ad  speciem  saltem  nobis  adversarì  videntur.  Sic  8.  Jìh 
brosius'^:  „ Natura **,  inquit, , omnibus  in  communi  profudit.  Siceimi 
Deus  generari  iussit  omnia,  ut  pastus  omnibus  communis  esseti 
et  terra  foret  omnium  quaedam  communis  possessio.  Nahni 
igitur  ius  commune  generavit,  usurpati©  vero  fedt  prìvatum/  — 
Et  S.  BasUius^:  „Sì  quis  loco  in  theatro  ad  spectaculum  occopato 
deinde  ingredientes  arceat,  id  sui  ipsius  proprium  ratus,  quod  ad 
onmium  communem  usum  proponitur:  tales  eius  modi  qnoqiM 
divites  sunt.  Nam  communia  praeoccupantes  ea  ob  praeoceii- 
pationem  sibi  assumunt/ 

Ad  quae  respondemus:   1.  Extra  omne  dubium  <      nm 
nullum  e  SS.  Patribus  ipsum  ius  privatae  propi  ii        ae- 

quisitae  tamquam  legitimum  non  agnoviàse.    Id  enim  prò 
severitas,  qua  illi  non  solum  passim  condiciones  iustae  acqu 
ac  possessionis  inculcabant,  verum  et  restitutionem  bonor 
iuste  ablatorum  vi  iuris  exigebant,  necnon  universim  in  :• 

hortationibus  ius  privatae  possessionis  supponebant^.  —  2.  I 

*  Minna  felicìter  nonnnlli  cum  Grotto  (De  iure  beUi  et  pacis  LI,  e  1)  é 
cum  Wolfio  (Inst.  iuris  nat.  et  geni  §  1088)  duplex  ius  gentium,  a  né 
cessarium  alterum  voluntarium  et  liberum^  distinguendum  putanmt.  —  Ina  ai 
substantialiter  liherum  a  Teteribus  iuri   civili  potius  quam  iurì                  ad* 
numerabatur.            *  De  offic.  L  1,  e.  28. 

*  Hom.  in  Lue.  12,  18.  —  Similiter  S,  Chrtfaod,,  Hom.  10  in  Ep.  1  ad  Cor 

*  S.  Ambrosius,  Expos.  evang.  Lue.  8,  76.  S.  Auguslinus,  Epist  ad  Ma 
cedon.  et  Epist.  ad  lulian.  comitem.  Condì,  Carthag.  IV,  can.  98.  S,  BatOim 
Hom.  in  Lue.  12,  18:  ,Cur  divite  te  ille  pauper  est?  An  non  utìque,  ut  ei 
tu  benignitatis  ac  fidelis  dispensationis  mereedem  accipias ,  et  iUe  magma  p» 
tientiae  praemiis  donetur?* 


Ina  domimi  privati.  —  Ratio  historico-iuridica.  175 

to  autem  vere  pastorali  zelo  privati  domimi  abusum  con- 

runt,  qui  illa  aetate  non  minus  ac  hodie  praecipuus  fons 

socialium  malorum.    Ideo  namque  acri  sermone  eos  divites 

ae  iniquUatis  tmn  in  Deum,  auctorem  naturae,  tum  in  pauperes 

e  non  dubitarunt,  qui  bona  huius  terrae,  per  naturam  ad 

onmium  destinata,  ita  praeoccuparunt,  ut  ea  non  solum 

possessionem  et  administrationem  sed  etiam  quoad  usum 

esclusive  propria  vindicarent,  dum  innumeri  pauperes  inopia 

it.  —  3.  Itaque  SS.  Patres  in  allatis  textibus  et  aliis  similibus 

9r       9  proprietatis  nil  aliud  affirmant  quam  quod  et  S.  Thomas. 

IToxque  ^usurpatio'',   quae  a  S.  Ambrosio  originariae  communioni 

lun  negativae  opponitur,  recto  prò  occupatione  legitima  ac- 

r.    Similiter  eodem  sensu,  quo  S.  Thomas  (2,  2,  q.  65,  a.  2)  \ 

(      lue  res,  tametsi  privatim  possessas,   quoad  usum  tamen 

eommu  debere  docent,   scilicet  per  promptam  caritatem, 

divi     j  iuvare  de  suo  pauperes  tenentur  (n.  133,  coroll.  IV)  2. 

3.  Immo  et  in  ipso  Corpore  iuris  cononici  prò  sua  causa 
vissimum  testimonium  contineri  socialistae  gloriantur.  Videlicet 
in  decreto  Gratiani  (e.  2  Dilectissimis ,  G.  XII,  q.  1)  invenitur 
ila  (ut  perhibetur)  „Sancti  Clementis  Romani  ad  ecclesiam 
Hiei  olimitanam',  in  qua  haec  potissimum  sententia  notatur: 
^Communis  enim  usus  omnium,  quae  sunt  in  hoc  mundo,  omnibus 
6686  hominibus  debuit;  sed  per  iniquìtatem  alius  hoc  suum  esse 
dixit  et  alius  illud,  et  sic  inter  mortales  divisio  facta  est."  — 
Quamquam  hic  textus  per  se  haud  incommode  eandem  fere  inter- 
pretationem  admittat,  qua  dieta  SS.  Patrum  supra  aliata  tamquam 
congrua  doctrinae  S.  Thomae  esplicata  sunt,  eo  quod  ea  tantum 
appropriatio  rerum  reprobatur,  quae  etiam  usum  rerum  exclusive 
proprium  facit^,    recentior  tamen   inquisitio   critica   hanc   inter- 


'  Cf.  Rosdli,  Samma  philos.  tom.  in,  n.  449  sq. 

'  De  eadem  obiectione  e  SS.  Patribas  cf.  periodicmn  ,Étades  reli- 
gieitses,  historìques  etc.  1878  II,  865  sq.  Barante,  Questions  constitntiomielles 
(1849)  p.  126  :  ,L*£glÌ8e  prèchait  les  ricbes  pour  les  pauvres,  et  les  nouveaux 
apòtres  prèchent  les  paavres  contro  les  riches.  L'Eglise  veut  quo  les  riches 
Boient  charìtables,  ceuz-ci  excitent  les  pauvres  à  la  séditìon.**  —  Item  Cathrein, 
Moralphilosophie  II  (1899) ,  812  sqq.  Ratzinger,  Die  Yolkswirtschaft  (ed.  2) 
p.  82  sq.,  lacnlenter  SS.  Patram  de  rerum  proprietate  doctrinam  exponit. 

'  Aliam  solationem  proposuit  Lessine  (De  iustitia  et  iure  lib.  2,  e.  5,  dub.  2, 
&•  3)  :  .Respondeo,  omissis  variis  expositionibus,  sensum  esse  :  per  iniquìtatem 
hominum  foisse  occasionem  datam,  cur  recta  ratio  dictarit  esse  faciendam  divi- 
sioDem,  cmn  ante  iniquitatem  omnia  essent  communia.'*  .  .  .  Scilicet  S.  Clemens 


176  Sectio  IL    Liber  H.    Caput  II.    Artìcnlus  1.    §  2. 

pretationem  superfluam  reddit.  Etenim  postquam  iam  Sdii       i 
eandem  epistulam  censuit  esse  vel  spuriam  neque  S.  Clei 
vel  certe  ^ab  aliquo  valde  corruptam  ac  depravatam*,  hodie 
viros  doctos  constat  illam  Pseudo-Isidori  opus  esse  partìm 
confictum  partim  e  fontibus  derìvatum  communi  aestìmatio 
cryphis,  nempe  ex  ^Glementinis  Recognitionibus'  (volgo  .1 
Clementìnìs').    Neque  obstat,  quod  infelici  casu  illud  a  6 
nil  suspicante  fuerit  receptum^. 

181.        4.  Gontra  argumentum  historìcum,   quod  ad  firn 
thesim  nostram  affertur,   speciose  magis  quam  vere  fr 
centioris  cuiusdam  eruditionis  historicae  opponitur.    Ad  1    *, 
primis  auctoritas  E.  de  Laveleye  ^  invocarì  solet,  qua  prae  e 
socialistae  agrarii  ad  historice  fulciendum  suum  systema  u 
Hic  auctor  scrutando  historiam  populorum  circa  modum  p 
res  extemas  hanc  fere  scientiae  conclusionem  inde  sibi  didì 
visus  est,   ut  doceret:   ubique  et  apud  omnes  gentes  or'    la 
possessionem  soli  terrestris  fuisse  coUedivam,  scilicet  alicm      : 
munitatìs  vel  stirpis;  sero  tantum  ac  paulatim,       3n      iie 
astutiam  et  vim,  individualem  fundorum  prop:  i 

lectiva  invaluisse  ;  sub  influxu  denique  Bomanorum       v    a 
dorum  possessionem  plenius  et  generalius  evolutam  i 

Quorsum  haec  tendant,  satis  per  se  liquet.    Quod      enim 
hac  omnimoda  universalitate  factorum,  quae  asseritur,  revera  ce 
constaret,  non  sine  omni  fundamento  socialistae  ag      i  obii< 
possent:   quidquid  sit  de  iure  proprietatis  bonorum  mob       a,  i 
vero  privatam  proprietatem  agrorum  et  arvo\         nequaq 
naturae  instinctum  et  ordinationem ,  sed  per  b 

inductam  esse  nec  cum  iure  naturae  quicquam  conmiune  hab 
quapropter  et  libero  hominum  arbitrio  abrogari  posse. 

Iam  vero  examen  historico-etbnographicum  post  de  I 
a  multis  viris  doctis  de  eadem  re  assidue  institutum  illius  t 


«hortatur  fideles,  qui  erant  HierosolimiB,  ad  vìtam  communem,  ex  eo  qaod 
consentanea  statai  innocentiae,  ubi  non  erat  menm  et  tuam;   renun  anti 
Visio  erta  sit  occasione  peccati.*  —  Gf.  etiam  de  Lugo,  De  inai,  et  iure        .  e 
sect  1,  n.  3. 

*  De  controYorsiis  :  De  bon.  oper.  in  part  lib.  3,  e.  11. 

*  Gf.  Mausbach,  Der  Gommonismns  des  heiligen  Glemens  yen  Rom, 
periodico  .Histor.-polit.  Blfttter'  GXVI  (1895),  340  sqq. 

*  ,De  la  propriétó  et  de  ses  fonnes  primitives*,  opus  a.  1874  prìmom,  de 
inde  comploriea  editam. 


Iqb  dominii  privati.  —  Ratio  historico-iarìdica.  177 

ia     Qon  solum  temere  exaggeratam  sed  prò  sua  universalitate 

ì  fcUsam  esse  comprobavit ^.     Sane,  si  Darwini  vestigia  se- 

ido  in  antecessum  supponitur  omnes  gentes  ab  originario  statu 

0  quasi  beluino  paulatim  ad  mores  humanos  et  cultioris 
i  rtatum  evolutas  esse,  ac  proinde  naturae  (rationalis?) 
r  i  et  influxum  eo  verius  aestimari,  quo  magis  hominum 

Qo      ci      *vantur  in  aliquo  statu,   qui  sit  originario  et  barbaro 
iquior,  —  aliquo  modo  ratio  reddi  potest  illius  historicae 
lis.     Namque  humanae   «evolutionis**   ad  perfectiorem  cul- 
m  generatim  tres  potissimum  gradus  supponunt:  primum,  in 
homines  ex  venatione,  alterum,  in  quo  ex  pascendis  gregibus, 
denique,  in  quo  ex  agricultura  vixerint.    Neque  in  primo 
in  altero  gradu  homines,  utpote  locum  habitandi  prò  oppor- 
rle iugiter  mutantes,  stabili  occupatione  fundorum  indigebant. 
tes  autem  ad  gradum  tertium  semper,  ut  censent,  prò 
bu  locum  cohabitandi  et  campos  communiter  colendos 
et  invasores  tuendos  eligebant,   ita  ut,    quemadmodum 

mda  pecora,  ita  nunc  agros  coUective  possiderent.    Ita 
in  initio  huius  gradus  culturae.    Yerum,  quod  probe  no- 

1  et  quod  ipse  de  Laveleye  fatetur,  crescente  dein  industria 
et      msUcUe  agriculturae ,   quam  sane  ipsa  aucta  multitudo  con- 

Lum  magis  magisque  deposcebat,  ubique  terrarum  ista  com- 
m  possessio  agrorum  quantumvis  „  originaria^  in  desuetudinem 
aKit  et  dominiis  privatis  locum  cessit.  —  Praeclarum  hoc  testi- 
monium  prò  asserenda  sociali  necessitate  proprietatis  privatae,  etiam 
agrorum,  ex  ore  adversariorum  libenter  acceptamus. 

Ceterum,  quae  hic  passim  et  quadam  constanti  lege  in  ge- 
nerationum  humanarum  successione  evenire  supponuntur,  tametsi 
prò  varia  indole  et  condicione  hominum,  prò  particularibus  quoque 
adinnctis  extemis  non  raro  ad  similem  aliquem  modum  contin- 
gere potuerint,  piane  tamen  negandum  est,  ea  ex  universali  quasi 
r^ola  „ubique  et  apud  onmes  gentes^  revera  locum  habuisse. 
Uà  falso  supponitur  omnium  gentium  originem  a  statu  barbaro  et 
fere  beluino  coepisse,  cimi  plurìmas  centra  ab  altiere  cultura  eo 
deddisse  monumenta  testantur.  Falso  similiter  supponitur  fixas 
bbitandi  sedes  ubique  per  integras  tribus  aut  communitates  pri- 


^  Fuse  et  solide  de  hac  re  :  Cathrein,  Das  Privatgrondeigenthiun  und  seine 
^gner  (18^2).  H,  Peseh,  Liberalismus,  Socialismus  etc.  I,  214—238.  v.  Hert- 
^,  Natorrecbt  nnd  Socialpolitik  e.  9,  p.  38  sq. 

Meyer,  Ina  Dfttanle.  IL  12 


^.  cuu  il.    LibMT  IL    Caput  IL    ArtìcnlaB  L   §  2. 

.^uuid,   ouiu  forte  frequentius  independ^itia  fàmili) 
.  ^  .s..a    -lui  locum  tamquam  proprium  elegerìnt  nec 
>......    iioiutioiùbus   cmxerint.    Ita  v.  g.  de  veterum 

.     u^ulis>  apud  TacUum^  legitur:    «Nullas  GermaiM 
-    .  -'c:>  ìtabitari  satis  notum  est;  ne  pati  quidem  in 
.  >    ;.uo;>.    loluut  discreti  ac  diversi,  ut  fons,  ut  campui 
^    !aLuii.^     Adde,  quod  apud  antiquissimos  populos,  quc 
...la  hoUie  singulari  studio  et  labore  examinantur,  i 
-^    iiy^^^R»^  et  Sinenses  nonnisi  privata  agrorum  po88< 
:.t. .    {uaui  apud  Hebraeos  etiam  iure  hereditarìo  sfa 
..    N^viuc  liitterae  (ut  Gen.  e.  23  et  33)  testantur^. 

<i.'4iu.  V'.   16. 

f,   rt%t;H  {\.  e.  1,  234)   vera  documenta,   quae  ex  loeuleiito  e 
V  V  Uiuvgraphico  de  hac  re  instìtnto  emi  posse  videntur,  haec  < 

...^auiiil: 

.»M(#w>,    Diti  Unterscheìdong  zwischcn  Fischer-,  Jftger-,  Hi  i 

uuuaUic-  uiiU  HandelsvSlkem  mag  immerhin  geeignet  sein,  die  v 
.s    .^ti^/i^/M^  Vollkommenheit  des  wirtschaftlichen  Lebens  znm  Au 
'..u^vu.    imJ  uaoh   der  Art  der  ProdactioiiSYerhftltiiisse  eine  gei 
.   1..^    loi  •>kouumischen  Entwicklungsgrade  darstellen.  Allein  die  ,A 
.  i4.    «  uLciHchyidungen  wirklich   historische  Wirtschaftsstafen   bezeic 

.  \  i>lkui  die^lben  Entwicklongsstadien  mit  Nothwendigkeit  dnrchl 

^a.    kium   weder   aus  directen  Zeugnissen  noch  durch   die  vergle 

,VM%  :us  ìiifUuoUuHle  noch  durch  ìrgend  welche  VemunftschlOBse  erwiesen  n 

.M«a»N^.   Uerade  die  Sitesten  Nachrichten  weisen  vielmehr  auf  feM 

^  uuJ  .ick^ròau  der  in  der  Urheimat  des  Menschengeschlechtee  n 

..  ».%Xuva  Volk*»r  hin,  ebenso  wie  sie  zeigen,  dass  nicht  nur  an  beweg 
V.  xii.  ^»«diJiu  auch  am  Grund  und  Boden  in  der  grauen  Vorzeit  individ 
'%4\  %i*'iKcttthuiu  bestanden  habe.  —  Es  ist  abo  vom  historischen  Standp 
,<*  4w*ula»i*m.  da»  CcUectireigenthum  ala  die  ersU ^  unprUngliehe  Eigent 
^ui  -^u  tH>^iohuMi,  als  eine  Eigenthumsfonn,  die  bei  aUen  V5lkem  eine 
usòxìuLc  l>uiA}h^augastufe  zum  individuellen  Privateigenthum  gebildet  ha 

thith'thifs  Was  die  Stàmme  betrifft,  welche  die  Urheimat  unserc 
.vhi^Ahu»*  vcrliwwen  oder  in  spfttem  Zeiten  durch  YSlkerwanderungen  zun 
,uvtic«  uouor  Wuhnsitze  gezwungen  wurden,  so  wird  nicht  selten  die 
\\NW|MUoa  de*  Ansiedelungsgebietes  durch  den  ganzen  Stamm  als  solch 
.^*g^i  %%M.  la  eiuielnen  F&llen  mag  auch  dio  Feldgemeinschaft  m  i  U 
H,»  MMh  der  Auftiedelung,  mitunter  vielleicht  segar  mit  perio<  N< 

iuihuàii  de*  Landes,   fortbestanden   habcn.  —  Allein   bei   cinz  W 

.i*MMiuoa  M'igt  sich  auch  das  individuelle  Privateigenthum  sofort  und  un 
v<.  ohu^»  LHawischentreten  oines  SUmmeseigenthums ,   sobald   der  Uebe 
vvOi  dwf  Wwidenwirtschaft  zum  festen  Ackerbau  sich  voUzieht     In    der 
^u  loat  «ich  das  CoUectiveigeiithum  —  wo   es  bestand  —  verhAU] 
..to^h  in  individuellee  Privat«i^«»      luu  an  der  HofaUtte  auf. 


InB  dommiì  privati.  —  Ratio  hist<xrioo-iimdica.  179 

5.   Inter  eos  denique,    qui   ceteroquin  oeconomicam   et 
I  atem  privatae  proprietatis  rerum  agnoscunt,  non 

in  aestimando  originario  titulo  iuris  proprietatis  a  nobis 
^ice  dissentiunt.     Quorum'  duplex  opinio  distinguitur: 

a)  Alii  originarium  titulum  privati  dominii  in  ipsa  personalitate 

um  esse  docent,  eo  quod  illud  necessariimi  huius  cotQ- 

L      1  dicendum  sit?^    Quod  quidem,  etsi  sua  ventate  non 

minus  tamen  obiective  determinatum  est,  quam  ut  tituluB 

ius  esse  possit  —  non  cuiuscumque  transitoriae,  sed  stabilis 

\tàa.    Huius  namque  intuitu  ne  ipsum  quidem  hominis  „ius 

um  rebus  utendi"  per  se  sufficeret,  nisi  ulterius  per  respectum 

Hnes  vitae  socialis  determinaretur. 

b)  Alii  iuridicam  originem  proprietatis  a  solo  hominis  labore 
mpenso  derivant.    Quae  sententia  eatenus  praecedenti  ana- 

videtur,  quod  labor  humanus  rebus  sive  producendis 

£candis  sive  perficiendis  impensus  aliquid  humanae  per- 

tatìs  rebus  immanens  repraesentat,  per  quod  ipsae  res  quoque 

[  modo  ad  personam  pertinere  eique  appropriari  censeantur. 

um  hanc  opinionem  igitur  ius  proprietatis  rerum  fere  re- 

r  ad  ius  quod  unicuique  competat  in  fructum  seu  produdum 

ìris.    Gravius  aliquod  momentum  buie  doctrinae  inde  potis- 

n  accessit,  quod  eam  primo  quidem  «liberalis  oeconomismus* 

bus  Ricardo  et  ceteris),   deinde  et  socialismus  in  suos  usus 

ertit  (n.  143  sqq.),  dicens  «omnem  valorem  oeconomicum  esse 

ctum  laboris". 

At  vero  ipsum  philosophicum  fundamentum,  quo  isti  nituntur, 

n  esse  probatur.    Labor  enim  nequaquam  originarius  titulus 

iure  proprietatis  esse  potest.    Nam  a)  Si  supponitur  labor  rei 

isus  se  habere  ad  huius  substantiam  et  internum  usualem 


^Viertena.  Wo  immer  jedoch  das  angeblich  ursprilngliche  Gemeineigenthum 
wf  die  Batter  beibehalten  wurde,  wie  dies  z.  B.  im  indischen  .Fiinfstrom- 
Unde',  im  Pandschab,  geschehen  ist,  wurde  eine  hdhere  CuUurstufe  nicht  er- 
lòcfat  —  Diese  Thatsache,  welche  von  den  Evolutionisten  nicht  bestritten 
wird,  legt  nnn  offenbar  den  Schloss  nahe,  dass  gerade  in  dem  Collectiveigen- 
tìnim  ein  Hindemiss  der  natnrgem&ssen  Entwicklong  zu  hSherer  Yollkommen- 
heit  erblickt  werden  muss." 

*  Huc  aliquatenos  referri  possunt:  Stahl,  Rechtspbilosophie  (1854)  II,  351. 
E  Ahrens,  Natnrrecht  tom.  II,  §  64  sqq.  Bluntschli,  Allgemeines  Staatsrecht 
1 194:  ,Da8  Eigenthum  ist .  .  .  das  Werk  dea  individuellen  Lebens,  gewisser- 
naasen  die  Ertveiterung  dea  leiblichen  Daseins  der  Individnen." 

12* 


180  S^tio  IT.    Liber  II.    Caput  II.    Artìcnlas  2.    §  1. 

valorem  veluti  exiguum  aliquod  accìdens,  ut  frequenter  conti 
videmus,  piane  non  ìntellegitur,  quo  demum  rectae  rationìs  di< 
eiusmodi  accìdens  propter  suam  orìginem  ypersonalem'  ii 
rei  substantìam,  forte  in  se  perinagni  aestimandam,  quodamm 
in  se  attrahere  et  eadem  qualitate  personali  imbuere  ce 
sit,  ita  ut  deinceps  totum  personae  tamquam  proprium  subiic 
fi)  Quod  si  vero  labor  intellegitur  productivus  aut  quo  ree  a 
ad  qualemcumque  usum  substanticditer  transformatur,  ne^ 
ut,  antequam  labor  suscipiatur,   huius  substratum  materiale 
naturam  suppeditatum  iam  factum  sit  proprium,  scilicet 
occupatione  rei  quae  erat  nullius.    Per  illum  enim  laboi 
v&rum  dominium  in  rem  subiectam  exercetur,  quod  qoidem,  u 
laborem  praecedens,  nullo  modo  titulo  laboris  niti  potest.   f) 
res,  quibus  homines  indigent  et  quas  sibi  tamquam  propr 
quirunt,  iam  per  se  absque  ullo  labore  humanis  usibus  i 
commodatae;  unde,  si  adhuc  domino  carent,  communi  hom 
iudicio  simplex   personalis   occupatio   sufficit,   ut  illae  ( 
tamquam   propriae   reali   usui    deputentur,    ut   v.    g.   patet 
modico   terrae   fundo    hactenus    libero ,    quem   quis    sibi  e 
tamquam  locirni  construendae  habitationis.  —  Atque  bine  si 
apparet,  quam  falso  axìomate  utantur  qui  unicum  fontem  < 
oeconomici  valoris  laborem  esse  contendunt.    Nihil  tamen  ol 
quominus,  in  praesenti  maxime  ordine  oeconomico-socialì,  Utboi 
etsi  non  unicum,  praecipuum  tamen  factorem  nopos  iugiter  ; 
ducendi  valores  agnoscamus  et  consequenter  laboriosae  operano 
classi  iustum  et  hoc  suo  merito  sociali  dignum  in  societate  lo 
postulemus. 

Articulns  2. 
Specialia  Marxii  documenta  critice  examinantur, 

184.        Horum  summa,  prout  supra  (n.  149 — 160)  exposita 
duplex  doctrinae  (puta  «scientiae"  qua  socialismus  gloriatur)  < 
comprehendit,  alterum  philosophicum  alterum  oeconomicum.     ] 
fundamentalia  philosophica  principia  exhibet,  a  quibus  sociali 
.scientificus*  procedit;  in  hoc  autem  propria  Marxii  theorìa  o 
nemica  cum  suis  deductionibus  continetur. 

Quae  quidem  omnia,  tametsi  per  se  nullam  ex  thesibus  p 
missis  (quibus  et  naturalis  origo  et  socialis  necessitas  privati  ] 
etiam  immobilium  et  ^productivarum"   dominii,  necnon 
institutionis   inviolabile   ex  iure   naturae   fundamentum 


ìcìalia  Marxii  docam.  eritìoe  '■^ttìÌ"**'"    —  Ad  fÒK.  pUsMfk.      Igl 


1  sunt)  ullo  modo  labe£actare  Taleani,  ipsnm 

un  „8cienti<ie^  nom^i,  qao  ornanter,  exigit,  ut  et  ^sa  pio 
suo  valore  examinentor  \ 

§  1.   Ad  principia  philosophica. 

1    )   hic   potìssimnm  funcUamaUaUa  principia   oonsid^mnda 
;,  a  quibus  «sdentìficos  sorialififnns*  ^t^dacitar: 

L   AesHmaHo  historiae  tumquam  evdutiams  w^ere  maUria- 

(vide  n.  150).    Hoc  principinm  realiter  alind  non  est  nisi 

atheismus  et  tnaterialismus   ad   hominnm   societatem  et 

res  humanas  applicatos.     Pro  omni  aoten  sano  philo- 

sofficit   eiusmodi  fondamentom  philosophicom  notasse,  ut 

praeiudicio  de  valore  Qaioscomque  systematiB  sodaUs,  qnod 

)erstniatur,  in  antecessnm  soam  sententiam  pronnntiare 

idque  teste  ipso  Mazzini  (n.  153).    Est  enim  tale  prìn- 

itialiter  antisociale,  qnod  ad  solvendnm  qoidem  omnem 

1  compagem  sodetatìs  ac  proinde  ad  destmendum  traditmn 

socialem  censeri  potest  apprime  accommodatom,   novo 

Q  ex  eius  ruderibus  suscitando  et  stabiliter  erigendo  aedifido 

natura  sua  penitus  impar  et  adversum  erit 

n.  Perfeda  inter  otnnes  hotnines  aequalitas  iurium,    Quod  si 

ktur  perfecta  aequalitas  non  tantum  civilis  et  politica  verum 

soialis,  immo  „ aequalitas  condicionum  exsistentiae  prò  omni- 

f  quam  nonnulli  propagatores  socialismi  vulgo  promittere  nil 

&nt,  non  est  quod  in  ea  refutanda  immoremur,  cum  omnis 


^  Cetenim,  qnod  ab  initìo  fatamm  praevìdebatur ,  nunc  in  smu  .demo- 
ie socìalis'  iam  aperte  evenire  constai,  niminim  grave  domesticmn  dissi- 
circa  ipsa  ihearetica  principia  Marxii,  quae  hactenus  tamqaam  firmis- 
et  o  .scientiae''  fondamentam  moderni  socialismi  celebrabantur. 

Un         e  n        ex  illius  discipaUs  olim  addictissimis  simnlqne  ingenio   et 
pò]  I  Eduardw  Bemstein,  post  longam,  ut  ipso  fa- 

t        i  ai         J        m,  in  opere  .Die  Yoraussetznngen  des  Socialismns 

Aufgaben  (      §ocialdemokratie*  (Stuttgart  1899),  fandamentalem  illam 
cri     d  ezami]         gravisqae  erroris  arguere  snscepit  —   non  sino 
)        r  ,s  et  di^      ;€     s  mota  animorom.  —  Gf.  JET.  Peaeh,  Die  grund- 

te  yi        <  icJ       Socialismns  nach  Ednard  Bemstein,  artic.  in 

t        len  ans  i-Laa       LVil  (1899),  1.  —  Franz  Schaub,  Die  Eigenthums- 

)  nach  T]        s  v.  Aqoin  nnd  dem  modemen  Socialismns  (1899),  ubi  p.  234 
chen  Gorrecturen  des  Marzismus".    Statum  actualem 
b  ,Der  s<      1<        k  )  Parteitag*  zu  Hannover  1899  (Histor.-polit.  Bl. 

^USY,  669). 


182  3eotio  IL    Liber  II.    Caput  II.    Artieiiliifl  2.    §  2. 

sana  ratio  eam  absurdam  esse  et  per  ipsam       I;     \e  1 
individuae  inaequalìtatem  absolute  excludi  ìntell<       .         n 
quoque  id  mìnime  latuit.    Quare  illam  perfedam  8(    i      i 
litatem  etiam  in  futuro  statu   socialistico  semper  ma{ 
quam  realem  fere  agnovit,  eidem  tamen  magìs  ma(      ae  a 
pinquandi  viam   per  socialismum  paulatim  appianati 
stimat.    Proxime  autem   ^aequalitas  iurium'   ipso  in 
aliud    significat    nisi    abolitionem    onmis    discriminis    ^ 
classium  socialium,  quibus  substitui  vult  unam  classem  o 
riorum.  —  Àt  vero  ista  quoque    yaequalitas",   tametsi  ] 
aliqua  fictione  quomodocumque  induci  et  aliquo  tempore  forte 
sistere  posset,   stabilis  tamen  socialis  institutio,        )       i 
hjrpothesi  socialistica,  fieri  nequaquam  poterit.    Namq     » 
hanc  hypotbesin  omnes  quidem  homines  .operarìi'  sunt,  sed  vi 
ac  dotibus  naturalibus  inter  se  valde  inaequales;  porro        e 
munì  producto  in  singulos  redundare  debet  fructus  eorum 
quantum  fieri  potest  proportionatus.   Hinc  autem  successa  i      i 
novas  oriri  classes  sociales  inter  ipsos   ^operarios'   ne< 
quarum  aliae  aliis  ditiores,  multiplici  vitae  commoditate  felit 
reali  influxu  sociali  potentiores  ac  tandem  ex  privilegio  superio 

§  2.   Ad  principia  oeconomica^. 

187.  Quicumque  Marxianam  theoriam  oeconomiae  soda      [si 
n.  154 — 158  per  compendium  expositam)  attente  consi    i 

in  eaque  intemos  assertionum  et  conclusionum  nexus  dilig  t 
scrutatus  fuerit,  non  poterit  non  illieo  ammadvertere  i  imiD 
structuram  logico  uni  vel  paucis  quibusdam  assertionib  u 

praemissis  inniti,  quae  si  inanes  et  falsae  comprobentur,  omi 
deductas  conclusiones  destructivas  similiter  inanes  esse  ha 

188.  Primum  ac  fundamentale  principium   oeconomi       ^  q 
utitur  Marxius,  est  axioma  iam  ab  Ad.  Smith,  Dav.  Bi<     do 
que  ducibus  ^liberalis  oeconomismi'  assertum  et  scientiae 
pervulgatum,   quo  dicitur:   valor em  commutativum  (Ti 
omnium  mercium  ab  earum  valore  usuali  (Gebrauchswerth)  i    n 
esse  independentem  et  unice  cotistare  quantitate  laboris  iUis  prò 
ducendis  impensi  iisque  ohiective  immanentis. 


>  De  eadem  re  cf.  (kUhrein,  Der  Socialismus  (ed.  7,  1898)  p.  81 
9,  Hammerstein,  Stiininen  aus  Maria-Laach  X  (1876),  489  sqq.  Hit»$,  Ki 
und  Arbeit  (1880)  p.  9  sqq. 


Specialìa  Marxìi  docmn.  erìtice  ezamìnantur.  —  Ad  prìnc.  oeconomica.      183 

lam  vero  hoc  principimn,  iam  a  snis  auctoribus  absque  solida 
gratis  assertum  et  sna  „ liberali*  auctoritate  discipulis  trans- 
n,  in  reali  rerum  ordine  re  vera  falsum  esse  convincitur. 

Etenim,  licet  admitti  possit  in  multis  bonis,  quae  per  se 

rcio  potissìnmm  destinantur,  eorum  valorem  commutativum 

pretimn  principalUer  per  quantitatem  laboris  (i.  e.  totius 

3  tam  realis  quam  personalis  ad  eorum  productionem  re- 

[)  determinari,  omnino  tamen  negandum  in  eandem  deter- 

Lonem  non  semper  simul  valorem  usualem  vel  non  frequenter 

primario  influere.    Et  vero: 

1.  Id  iam  satìs  insinuatur  ilia  intema  relatione  inter  valorem 

m  usualem  et  commutativum,  quam  ipse  Marxius  haud  diffitetur 

[ua  fit,  ut  omnis  rerum  valor  commutativus  earundem  valorem 

em  usualem  tamquam  sui  condidonem  supponat,  neque  ulla 

osibus  humanis  piane  inepta  valorem  tamen  commutativum 

s  seuy  quod  idem  est,  in  commercio  pretio  aestimari  possiL 

[line  non  merito  concludat  magnitudinem  quoque  huius  pretìi 

7aloris  commutativi  cuiuscumque  mercis  per  gradum  usualis 

is,  etsi  non  unico,  necessario  tamen  ex  parte  determinari?^ 

2.  Idem  communi  hominum  iudicio  et  quotidianae  experien- 

1      unico  respondet.     Quotidianum  namque  rerum  commercium 

i         exempla  subministrat,  quibus  haec  verìtas  practice  illu* 

i       ir  et  quibus   citra   dubium  apparet  non  raro  in  aestimando 

B  commutativo  mercium  laboris  productivi  aut  nuUam  aut  certe 

nam  rationem  haberi,  e  contrario  autem  maximi  fieri  eas 

itates,  quibus  augetur  usualis  valor  per  maiorem  iUarum  utili- 

tàb&m  et  appetibilitatem,  ut  v.  g.  per  singularitatem  aut  raritatenu 

£i  multis  eiusmodi  exemplis,  quae  afferri  solente,  panca  tantum 

hic  notasse  sufficiet.    a)  Quod  si  in  aliqua  regione  ob  diutumam 

ariditatem  omnes  aquae  saìubris  fontes  praeter  unum  in  fundo 

possessoris   N.    situm   piane    deficiant,    aqua   huius   fontis,    etsi 

alias  propter   generalem   abundantiam   per  se   incapax   alicuius 

pretii,  nunc  tamen  propter  Umitatam  eius  copiam  prò  multitudine 

indigentium  procul  dubio  pretio  aestimari  poterit  et  verum  ac- 


^  Cf.  Tajpardli,  Diritto  nat.  I,  n.  951  sq.,  qui  citai  etiam  Stty^  Economie 
polit.  toQL  I,  cap.  ì,  p.  4  et  ad  finem  tomi  lU  in  epitome  ad  vocem  «Yaleur", 
obi  fondamenta  valorìs  ad  haec  duo  reducit:  1.  L'utilité,  qui  dótermine  la  àe- 
^ncle. ...  2.  Lea  frais  de  production,  qui  bornent  Tétendue  de  cette  domande. 

*  Cf.  Cathrein  1.  e.  p.  91  sq. 


184  Bectio  n.    Liber  U.    Capai  IL    ArtìculnB  2.    §  2. 

quiret  valorem  commutativum.     Quia  autem  sanus  dì: 
ab  humano  labore  illi  impenso  oriri,  cum  fona  supponatur  i 
uUa  cooperatione  artis  humanae  mere  naturaliter  ezi         tF 
b)  Supponatur  industrìus  aliquis  mercator  magnam  q 
lignorum  varìi  generis  suis  sumptibus  ex  aliqua  silva 
quam  nulla  adhuc  cultura  tetigit,  excisam  et  inde  in  '. 
feliciter  transvectam  publice  venalem  exponere.  Secundum  ]    r 
cunctis  bis  lignis  aliunde  oriri  valor  commutativus  nequit 
universis  laborum  et  operationum  sumptibus  su      antia 
iis  inhaerentibus  simul  cum  personalibus  curis  et  il 
mercatoris  negotium  comitantibus.    Ex  nativa  orìgine  a< 
omnia  ista  Ugna  pretio  carebant,  nunc  autem  aei    ìliter 
quantitatem  laborìs  repraesentant,  unde  secundum      rxii  t 
singulis  lignis  prò  certa  mensura  quantitatis  idem  p>  i 

dere  debet.  At  vero  quin  realiter  contrarìum  eventurum  sit, 
dubium  esse  potest.    Emptorum  aestimatione  pretium  lig 
varìum  erìt  prò  vario  eorum  genere,  prò  maiore  vel 
titudine  ad  practicos  usus,  immo  et  prò  eorum  rarità     v 
generositate.  —  e)  Similiter  varia  producta  agricultu:     i,       E 
frumenta,  vina,   naturali  qualitate  inter  se  diversa,  sed, 
ponamus,  respective  aequalibus  fere  laborum  sumptib 
profecto   non  propterea  singula,    nulla  habita   ra'    ne 
bonitatis,  eiusdem  valoris  aestimantur,  fruges,  frume        v 
primae  sive  infimae  qualitatis. 

Atque  bis  similia  innumera  alia  exempla  afferri  pi         t, 
bus  ostenditur  vix  umquam  per  solam  quantitatem  lab 
ductivi  rerum  valorem   conmiutativum   determi      i,         pi 
axioma   fundamentale   Marxii   et   theoretice   et   p     ti 
comprobari. 

192.        S.  Marxio  denique  auctoritas  et  Aristotelis  et  8.  Thomae  Jf* 
diserte  contradicit: 

a)   Aristotdes   loquens    de  permutatione   rerum  divei 
generis  in  humana  societate  et  de  condicione  iustitiae  et  a<    lita 
qoae  illi  conveniate  inter  alia  haec  dicit:   «Quarum  rerum 
mutatio,  eas  oportet  esse  eiusmodi,  ut  inter  se  quodanmiodo 
parari  possint.    Atque  ad  hanc  rem  nummus  quaesitus       e 
paratus  est,  qui  onmium  rerum  quodammodo  fit  medius  s< 
aura;  nam  res  omnes  metitur.'    Dein  allato  exemplo  permutati^ 
numeri  calceorum  prò  aliquo  aedificio  vel  prò  alimentis  ita  pergit 


Specialìa  Marxii  docum.  critice  ezaminantur.  —  Ad  princ.  oeoonomica.      185 

on  poteront  autem  comparari,  nisi  quodammodo  sint  aequalia. 

^,   quemadmodum  supra  dixi,   unum  quiddam  esse  oportet, 

d  cetera  omnia  metiatur.    Hoc  autem  re  quidem  vera  usus 

indigentia  est,  quae  omnia  continet.    Nam  si  nulla  re  egerent 

aut  si  non  similiter  egerent,  vel  nulla  vel  non  eadem 

Qutatio.    Sed  in  indigentiae  locum  ex  hominum  quasi 

io      successit  nummus."  ^  —  Secundum  Aristotelem  igitur 

ums  ratio  comparationis  in  permutatione  rerum  atque  id, 

iquo       )xìme  valor  commutativus  dependeat,   ipsa  est  earum 

et  eidem  respondens  hominum  indigentia. 

b)  8.  Thomas  non  uno  tantum  in  loco  clare  aperit,  quid  de 

ra  et  vera  origine  valorìs  commutativi  rerum  sentiat  et  quan- 

in  I      re  a  novo  ilio  dogmate   «liberalis  oeconomismi^   et 

[  (  .    Ita  in  Smnmae  theol.  quaestione,  quae  in- 

ir   ,De  fraudulentia,  quae  conmiittitur  in  emptionibus  et 

ìonibus'^  2,  identidem  de  rerum  valore  et  pretio  sermo  re- 

it,  et  semper  quidem  supponitur  valorem  rei,  cuius  mensuram 

B      ìb  pretium,   ex  communi  quadam  aestimatione  determinari, 

i«     ido,  partim  quanti  res  valeat  prò  venditore  (puta  ratione 

nm,  laboris  impehsi,  emolumenti  cessantis),  partim  quanti 

prò  emptore  (ratione  utilitatis  ad  optatos  fines).    Et  pojit- 

1  s.  Doctor  ostendit  ad  iustitiam  pertinere,  ut  in  tali  con- 

i  neque  „  pretium  excedat  quantitatem  valorìs  rei^  neque  „e 

(     e    )  res  excedat  pretium'',  sollicite  quaestionem  examinat: 

nb        venditor   teneatur   dicere  vitium  rei  venditae?   et  facta 

aliqua     iunctorum  distinctione  generatim  af&rmative  respondet. 

Eo  ì       autem  manifeste  profitetur  verum  valorem  commutativum 

ton       solo  labore  produdivo,  quem  repraesentat,  sed  semper 

I        ex      is  usuali  aptìtudine  determinari.    Id  ipsum  insuper 

e  affirmat^:  ,Sicut  Augustinus  dicit  XI  de  civit.  Dei  cap.  16, 

1  rerum  venalium  non  consideratur  secundum  gradum  na~ 

,  cum  quandoque  plurìs  vendatur  unus  equus  quam  unus 

sed  consideratur  secundum   quod  res  in  usum  hominis 

;.    Et  ideo  non  oportet,  quod  venditor  vel  emptor  cognoscat 


*  Eth.  Nio.  L  5,  e.  8,  ed.  B.  1133 a,  25:  .  .  .  àeì  àpa  evi  rm  izàvra  fie- 
TjptwiJeu,  (oamp  kXé)[d-Tj  npórspov  toOto  à^èarl  r^  fxkv  àXì^d'ela  ij  XP^^^i  ?  ^ravra 
^néjlti*  e?  yàp  fiijdkv  àéotvro  fj  fàj  òfioitoq^  1j  oòx  ì<nat  àXXayjj  fj  oò/  ^  aòrq, 
^  SfncaXXaYfia  t^5  XP^tag  rò  vófiiapLa  Y^yove  xarà  avv&Qxriv, 

«  S.  theol.  2,  2,  q.  77,  a.  1.  2.  3. 

*  L  e.  a.  2  ad  3. 


186  Scotio  IL    Liber  II.    Caput  III.   Artìcoli»  1. 

occultas  rei  venditae  qualìtates,  sed  illas  solum,  per  qums  i 
humanis  usìbus  apta,  puta  quod  equus  sit  fortìs  et  bene  cor 
et  similiter  in  ceteris.'  —  Porro  in  hac  re  cum  S.  Thoma  mii^ 
eius  schola  consentita. 

193.        Alterum  momentum,  qnod  in  theoria  Marxii  instar  pr 
effertur,  eius  est  doctrina  de  gratuito  valoris  augmento  (, 
werth^),  quod  „ capitalista'  operarios  conducens  in  horom  detri 
mentum   per  se  iniquum   iugiter  sibi   lucretur  (vide  ex 
n.  158).  —  At  vero  haec  tam  celebrata  Marxii  inventio 
omnino  aliquod  principium  a  superiore  distinctum  neque 
mentum  ullum  continet,  quod  non  tamquam  condusio  ab  eoe 
ilio  principio  derivetur,  quod  modo  falsum  esse  demonstra 
Immo  buius  demum   conclusionis  gratia,   ad  quam  tota 
theoria  de  valore   dirigitur,   tam  soUicite  ab   eo  illud 
principium   praemissum   videtur.     Nisi   enim   supponatur  re 
valorem  commutativum  et  pretium  ei  congruum  independ 
iUorum  valore  usuali  determinari,  sdlicet  sola  quantità     1) 
productivi  impensi,  quomodo  Marxius  cum  aliqua  specie  veri 
contendere  posset,  in  omni  contractu,  quo  patronus  opera 
facultatem  Iaborandi  sibi  emit  (i.  e.  in  suum  servitium  condì 
seaundum  iustitiam  civilem  totum  valorem  usucUem  istius  &ca] 
cum  omnibus  novis  valoribus,  quos  continuo  producit,  em 
(conductori)  tamquam  lucrum  gratuitum  accedere,   eo  quod 
illius  valor  commutativus  pretio  compensetur,  data  i  op 

rariis  titulo  mercedis  pactae  aliqua  summa  pecuniae,  q       drcit 
aequìvaleat  mediis  et  expensis  ad  producendam  seu  busi      ti 
illam  facultatem  Iaborandi?  —  Hinc  videlicet  Mand      prol 
conatur  ^capitalismum'^  necessario  et  ex  natura  prc       iis  Oi 
socialis  constare  et  iugiter  augeri  spoliis  pauperum  ope:     i     i 
neque  aliud  remedium  ad  hoc  malum  sanandum  sufficere  i      i 
dicalem  istius  ordinis  subversionem.     Refutato  igitur  et  si 
ipso  principio,  quod  Marxius  in  hoc  ratiocinio  supponii,  ei 
que  conclusio  similiter  inanis  esse  comprobatur.  —  Per  hoc 
minime  negare  intendimus,  socialem  miserìam  multorum  o         i 
rum,  qui  sua  et  suorum  necessitate  adacti  in  fodinis  et  o 
industrìalibus  corporìs  vires  et  vitam  consumunt^  ut  paucoi 


*  De  eadem  quiestione  cf.  /.  Biederlack  S.  J.,  Zar  C 
Wirtschaftslehre   dea  hi.  Thomas  (Zeitschrift  ftlr  kath.   Theol 
1896,  fase.  8,  p.  574  aqq.). 


De  Yanis  dominii  eondioiombns.  —  De  modìs  acquirendi  domin.      Ig7 

i      t        ìmm        SI  crescant,  non  raro  inde  etiam  orìri  aut 

e  melioi      sortis  continuari,  quod  usurariis  contractibus 

nnn       et  <     mercede,  qnam  aestìmatio  humanae  dignìtatis, 

ì      r       poetularet,  ex  parte  defraudantur.    Id  vero 

1  a  praesentis  ordinìs  socialis  evenit,  utpote 

e       condicionibns  iustitìae  naturalis  nec  a  lege  caritatis 

\  exìmitur.    Verum  igitur  remedimn  centra  mala   so- 

ius  ordinis  snbversìo,   sed  eius  potius  Christiana  re- 

I         7  I     ret,  cnius  viam  et  modum  Leo  XTTT  P.  M.  in  Encycl. 

i1    uni  novarum''  tam  lucide  proposuit. 

Caput  m. 

De  variis  dominii  condicionibus. 

Articulus  1. 

De  modis  acquirendi  dominiumK 

Modus  acquirendi  dicitur  factum,  quo  aliquid  tamquam 
I  um  legitime  acquiritur.  Itaque  omne  dominium  titulum  ac- 
ionis,  i.  e.  rationem,  ex  qua  iustitia  acquisitionis  intellegitur, 
*  sibì  conexum  habere  debet.  Huc  igitur  pertinent  omnia 
beta  sive  libera  sive  naturalia,  quibus  ius  hominis  connatum  res 
proprias  acquirendi  in  concreto  determinari  potest.  Nimirum  ut 
m  rebus  utendi  ita  et  ius  res  ut  proprias  acquirendi,  ut  supra 
(n.  174 — 177)  ostensum  est,  hominis  quidem  ius  connatum  ac  pro- 
inde cum  ipsa  hominis  exsistentia  formaliter  determinatum  est, 
respectu  tamen  obiecH  seu  materiae  per  se  manet  indeterminatum, 
utpote  remote  quidem  et  secundum  possibilitatem  res  quaslibet 
creatas,  nullam  vero  earum  proxime  ac  determinate  respiciens.  Ita 
aceeptum  ius  naturale  hominis  circa  usum  et  proprietatem  rerum 
in  omnibus  hominibus  essentialiter  aequale  est.  Ut  igitur  in  con- 
creto aliqua  res  extema  personae  humanae  (sive  physicae  sive 


^  Graves  hniiis  articuli  quaestiones  ad  mentem  veterum  non  minus  solide 
<iuin  fase  pertractarunt  iidem  scholastìci  anctores  snpra  (n.  129)  nominati, 
^  post  8.  Thomam  ,de  iustitia  et  iure"  ex  professo  scripserunt.  —  Eorum 
Teetigia  serrando  ad  usum  praesentis  temporis  inter  alios  recentiores  scriptores 
eandem  materiam  clare  complezus  est  JET.  Pesch,  Liberalismus,  Socialismus  und 
clmstiiche  Gesellschaftsordnung  I,  e.  3,  §  6:  Die  Erwerbung  des  Eigenthums 
(P.  330  sqq.). 


188  Seotio  n.    Liber  U.    Caput  IIL    ArtìcnlaB  1.   §  1. 

moralis)  propria  fiat,  ad  illud  commune  elementum  naturale 
alìquod  factum  materiam  in  individuo  determinans  accodai  < 
Et  ex  hoc  quidem  elemento  contingente  et  individuali  in  iu)     b 
num  circa  res  extemas  multiplex  inaequalitas  necessario  i    ud 

Distinguitur  modus  acquirendi:  1.  Originarius  et  à 
prout  res,  quae  acquirìtur,  nullius  aut  alterius  dominio  si 
erat;   2.  principalis  et  accessorius,   prout  res  i]  t  rei  i 

scria  tantum  acquiruntur;  3.  iuris  naiurae  et  iurte  j  pi 

solo  iure  naturae  aut  nonnisi  mediante  iure  positivo  valet 

§  1.  De  modis  originariis. 

195.  Modi  orìginarii  numerantur  duo:  occupatìo  et  acee$m, 
quorum  prior  principalis,  alter  vero  accessorius  et  partìm  etìiB 
derìvativus  est. 

A.  Ooonpaiio. 

Occupatio  (Besitzergreifung)  vocatur  apprehensio  rei,  qi 
nullius,  cum  animo  eam  habendi  ut  propriam  K    Occupationem 
modum  vere  originarium  eumque  principalem  acquirendi  ex 
(n.    174   sqq.)   dictis   satis  manifestum   est.     Lnmo  net 
cordlarium  theseos  XXYU  esse  facile  cognosdtur.    Quo       n  i 
facto  aeque  originario  et  immediate  necessario  ius  connati 
ut  proprias  acquirendi  realiter  in  usum  deduci  posset,  cum  o< 
aliud  non  sii  nisi  ipse  actualis  usua  iUius  iuris  ?  —  Ideo  hoc  ( 


1  S.  Tham.  2,  2,  q.  66,  a.  5  ad  2.  Lessitts,  De  inst  et  h      lib.  2,  e.  I 
dub.  3,  n.  16:  ,  Quando  dominium  non  transfertor  ab  uno  ad  alt  ad  M 

quisìtionem  eius  sufficit  apprehensio.    Sic  enim   acqninmtiir  <  i  • 

rerum,  quae  nuUius  sunt/    (De  qua  re  dein  specialius  agii  o.  5.)  — 
centiores  philosophos  centra  vulgares  huius  aetatìa  erroree  ac  pn  Ma 

veritatem  invicte  profiteri  nil  dubitat  v,  HerUing  (Naturrecht  u      ^      I 
e.   9,   p.   36  sq.)  :    «Gott   hat   ursprdnglich   das  Menschengea 
Besitz  der  Erdengttter  eingewiesen.    FOr  die  Yemunft       ;ibt  a     i  d 
dasa  der  Mensch  fOr  die  Erhaltung  seines  Lebens  und  <  foui 

Yorgezeichneten  Aufgaben  und  Zwecke  dieser  Gdter  bed         £r  aou 
Natur  dienstbar  machen.  .  .  .  Das  Eigenthum  aber  ei  urspri 

Besitzergreifung,  durch  Occupation.    Auf  Grand  jc        aiJ  j     f 

ist  der  Einzelne  und  ist  eine  Yereinigung  von       nsol       o«     gt^  i        i 
Gdtern  der  Erde  anzueignen,  was  noch  ni*        <       !  ;  aai 

Willens  unterworfen  ist.    Tritt  auch  die  Occupation  in         witks  \ 

nissen  fast  ganz  in  den  Hintergrand  hinter  andera  £r^       i  ,  so  ihat 

doch  ala  die  erste  und  ursprOngliche  QueUe  des  E  ni  gelten.*  - 

Cf.  Cathrein,  Moralphilosophie  (1899)  II,  292.  800.    n.  FesO^  L  o.  p.  884  • 
A,  M,  Weis8,  Sociale  Frage  und  sociale  Ordnung  P.  I,  p.  828. 


De  modis  aoqoìrendi  dominìam.  —  De  modis  originariìs.  189 

vetemm  doctrinae  caput  vix  non  evidens  per  modum  theseos 

iper  proponere  ac  probare  superfluum  exìstimamus.   Quare  re- 

tantom,  ut  condiciones  perpendamus,  quae  requìri  videntur, 

•     legitimus  proprìetatìs  titulus  fundari  possit,  simulque  ad 

m  quae  supersunt  recentiorum  praeiudicia  respondeamus. 

Ex  ipsa  porro   notione  et  fine  occupationis   haec  requisita 

1.  Ex  parte  rei  occupandae,  ut  sit:   a)  tum  moraliter  tum 
?  capax  apprehensionis  et  exclusivae  possessionis  ;  bine  ex- 

€  ir  non  solum  personae  omnes  sed  etiam  res  per  ipsam 
dantiam  inexhauribìlem  ad  communem  tantum  usum  desti- 
e,  ut  aer,  lumen  solis  etc. ,  vel  quae  veram  apprehensionem 

BQ  natura  non  admittunt,  ut  oceanus  ;  b)  res  vere  nuUius,  i.  e. 
nquam  occupata  vel  quae  desiit  esse  sub  alieno  dominio. 

2.  Ex  parte  occupantis:  a)  animus  rem  babendi  deinceps  ut 
priam;   b)  apprehensio,  i.  e.   factum,  quo   quis  rem  in  suam 

]      tatem  redigit  vel  physice,  ut  fit  in  rebus  mobilibus,  vel  saltem 

,  i.  e.  voluntatem  hanc  externo  actu  sufficienter  mani- 

0.    Actus  enim  meae  voluntatis  intemus  alios  obligare  non 

.,  ut  rem  tamquam  meam   agnoscant.     Ut  autem  pateat 

]  nem  esse  factam  non  ad  usum  qualemcumque,  sed  ad 

i     3      possessionem,  insuper  requiritur  e)  signatio,  i.  e.  signum 

;  m  et  perdurans  ipsi  rei  occupatae  impressum.     Haec 

a  varia        3  possunt  prò  variis  rebus  et  qua  talia  innotescunt 

tim  ex  natura  rei,  partim  ex  hominum  consuetudine  et  praxi 

(         donali,   aliquando  etiam  ad  ca venda  dubia  lege  positiva 

jrminantur.     Sic  res  mobilis  sufficienter  signata  censetur,  si 

vatur  in  propriis  aedibus  vel  impenso  labore  ad  usum  for- 

matur;  terrae  fundum   occupatum  esse  ostendit  vel  eius  cultura 

vel  saepes  circumducta  etc.  ;  ius  aliquod  teneri  ut  proprium  signat 

eius  usus  vel  alia  eius  actualis  aut  virtualis  assertio  extema. 

Notanda  ad  solvendas  difflonltates. 

196.  ndem  fere  recentiores  scriptores,  qui  fundamentali  prin- 
cipio in  thesi  XXVll  enuntiato  contradicunt  (cf.  n.  182),  eo  quod 
origiiiarium  titulum  iuris  proprietatis  in  ipso  iure  connato  rebus 
^di  intuitu  finis  eius  socialis  iam  fundari  non  admittunt, 
consequenter  etiam  eiusdem  principii  corollarium  agnoscere  de- 
trectant. 


190  Sectio  II.    Liber  U.    Caput  IH.    Artieohu  1.    f  L 

Hinc  negant  in  solo  facto  occupatìonia  vim  esse  op 

tatis  circa  rem  nullius  determinandi,  eiusque  loco  sol       rei, 
mationem"  late  sumptam  (i.  e.  laborem  rei  impensnm)  i     a 
modum  originarium  legitime  acquìrendi  statuunt^.    (      i  < 
sententia  aliquatenus  consentiunt  multi  sodalistae,  qui 
condicione  privata  dominia  admittì  volmit,   ut  non  e      \r  \ 
acquirendi  titulus  nisi  labor  (Arbeit).     Sunt  etiam  qui  in  i 
plectenda  illa  opinione  opportunitatis  potius  ratione  q      i 
sophico  principio  ducuntur,  existimantes  in  ea  optimum  re 
contineri   adversus   arbitrariam    accumulationem    dominiorom 
manibus  paucorum,    cum   centra   acquirendi  modus  per 
occupationis  factum  avarìtiae  nullos  alios  limites  fi^pat  n 
tentiae  et  sollertiae  in  praeoccupando. 

Hìs  autem  praeter  ea,  quae  supra  n.  183  dieta  simt,  et 
liquet  laborem  rei  impensum  esse  quidem  modum  acquii      :  ae- 
cessorium,  sed  nec  originarium  nec  principalem,  haec  insi 
spondemus  : 

1.  Nimiam  bonorum  congeriem  minime  ex  prima  occi 
rerum  nullius  ortam  esse,  sed  potius  per  modos  acquirendi  < 
vativos,  et  per  eosdem  etiam  fieri,  ut  per  primos  possesso] 
abundantia  raro  diutius  conservetur,  sed  successu  temporis 
petuae  fluctuationi  subiecta  sit. 

2.  Occupationi  per  se  sufficiens  moderamen  inest,  si  non  abs- 
traete,  sed  cum  supra  enumeratis  necessariis  condicionibus  acdpitar. 
Eo  imprìmis  pertinet  signatio.  Fieri  enim  vix  potest,  ut  homo  pri- 
vatus  occupatione  sufficienter  et  permanenter  signata  tenere  din  p 
bonorum  complexum,  qui  proportionem  proprii  usus  multnm     io 

3.  Si  quidem  ipsum  ius  rebus  utendi,  ut  demonst  ò 
verum  originarium  proprietatis  acquirendae  titulum  supp<  !  , 
ius  proprietatis  determinandum  requiritur  et  sufficit  vdui 

^  Bis  per  similem  dootrinam  in  Anglia  ìam  praeierat  Adam  Fmrgtum 
(1723—1816)  in  opere  Jnstitutea  of  Moral  Philoeophy*  (Lond.  1769)  V,  10 
asserena  per  occupationem  quidem  rei,  quae  nullius  eat,  «os  p(>$9e8ncnem,  w&i 
non  nisi  per  laborem  ei  impensum  eius  proprietatem  determinali.  —  At  ai  hoc 
verum  esset,  nullus  modus  transferendi  dominium  rei  epe  contracfaia,  ut  à» 
natione,  vendiiione  etc.,  iure  naturae  per  se  et  immediate  validua  esaet^  qgia 
ut  ex  infra  dicendis  (e.  4)  patebit,  omnia  acquisitio  rei  per  oontractum ,  men 
philosophice  loquendo,  ultimatim  tìt  per  occupationem  rei,  quae  a  tradenti 
prius  facta  est  ntdliusy  sub  condicione,  ut  ab  altero  contrahente  immediati 
occupetur  ut  sua,  ì.  e.  acceptetur.  Ecquis  ferat  absurdum,  rei  emptae  dm» 
nium  tum  solum  a  se  acquiri,  cum  ei  labor  impensus  fuerit?! 


De  modis  acqvirendi  domimnm.  —  De  modis  orìginariìs.  19 1 

bbUìus  assumendi  ut  proprìam  fcicto  extemo  satìs  dedarata  et  per- 

manetUer  signata.    Hanc  signationem  autem  per  solam  rei   „for- 

indioiìeiii'  et  elaborationem  fieri  debere  eo  minus  admitti  potest, 

fBod  haec  in  multis  rerum  generibus  omnino  locum  habere  nequit. 

4.  Perperam  denique  a  nonnullis,  ut  iam  supra  ostensum  est, 

)mtur  genuinam  et  fonnalem  rationem  proprietatis  in  eo  con- 

-e,  ut  res  per  receptam  formam  fiat  quasi  aliquid  ipsius  per- 

formantis  eique  mediante  forma  etiam  materialiter  speciali 

il  participationis  coniuncta.     Profecto   labor   ab   homine   im- 

plerumque  est  accidens;  quis  vero  serio  dicat  propter  eius- 

accidens  ipsam  rei  substantiam  ad  ipsum  pertinere?    De 

autem  impenso  substantiali  et  specificante  vide  n.  183. 

B/  Aooenio  K 

Accessio  (Zuwachs)  modus  acquirendi  est  accessorius.  Hoc 
in  sensu  iuridico  quodvis  incrementum  venit,   quod  ac- 

ìt  res  nostra  tamquam  sui  accessorium.  Non  raro  tamen 
I  ipsum  ius  significat  eiusmodi  accessoria  accipiendi  ut  pro- 

i  vi  domimi  in  rei  substantiam. 

Distinguitur  accessio  triplex:  naturalis,  industrialis  et 
ta,  prout  fit  vel  naturae  beneficio  vel  hominum  industria  vel 
ique  causa  concurrente. 

1.  Naturalis  accessionis  species  sunt:  sì)  frudus  naturales, 
ut  animalium  foetus,  lana  etc.  ;  b)  diluvio,  qua  dominus  fundi  ac- 
qoirìt  quidquid  sensim  et  pedetentim  eius  solo  ita  adiicitur,  ut  de 
eins  domino  priore  constare  non  possit  ;  e)  insula  nata  in  flumine 
vel  lacu  proprio  vel  in  maris  loco  dominio  subiecto  ;  d)  alvei  mutatio, 
Alveus  per  se  est  eius,  cuius  est  flumen.  Si  tamen  flumen  ex  agro 
too  facit  alveum,  dominium  in  eo  retines,  quamdiu  non  deseris. 

2.  Industrialis  accessionis  species  recensentur  :  a)  Spedficatio, 
qua  res  aliena  mutatur  in  aliam  formam  seu  speciem,  ut  si  fit 
ei  lìgnis  alienis  navis.  In  tali  casu  vel  specificans  acquirit  mate- 
nam  praestita  indemnitate  vel  dominus  materiae  specificationem, 
prout  species  materiam  vel  centra  haec  illam  pretio  notabiliter 
superai,  b)  Confusio  vel  commixtio,  qua  res  aliena  cum  nostra 
inseparabiliter   unitur;    illa   denominatio   prò   liquidis,   haec  prò 


*  Cf.  Lud.  Molina,  De  iust.  et  iure  tom.  I,  disp.  57.    De  Lugo,  De  iust. 
et  iure  disp.  6,  sect.  18.  .  Oratim,  De. iure  belli  ao  pacis  lib.  2,  e.  8. 


192  Sectio  II.   Liber  U.    Gapat  m.    AxtìcaluB  1.   §  2. 

arìdis,  V.  g.  frumento,  usurpatur;  tale  factum  producit  o 
minium  prò  rata,  e)  Adiundio,  quae  multis  modis  fieri  p< 
V.  g.  inaedificatione  in  solo  alieno,  intextura,  pictura  in  mi 
aliena  etc.  Ita  quidem  vel  orìtur  condominiimi  prò  rata  vel 
accessoria  cedit  principali,  scilicet  tabula  picturae,  aedifidum 
reservato  iure  aequae  compensationis. 

3.  Mixtae  accessionis  species  sunt:  plantatio  et  sotto 
piantata  vel  sata  iam  ita  radices  egerint,  ut  separarì  nequ 
cedunt  domino  fundi  soluto  pretio. 

199.  Begulae  iuris  prò  variis  eiusmodi  accessionibus  tradì 
litae  hoc  duplici  principio  nituntur:   1.  Dominus  ius  habet  d 
sua  eiusque  cunctis  partibus,  usu  et  fructu  exclusive  disp 
sed  2.  rem  alterius  prò  arbitrio  sibi  arrogare  non  potè 
dominus  rei  principalioris,  quamvis  in  rem  accessoriam  adiun 
acquirit  ius  occupationis  vel  dispositionis,  non  tamen         r 
pretio  ditescere  ex  alieno  potest.   Idque  etiam  in  casa  i 

ex   parte   specificantis   vel   adiungentis   per   se   servandum 
Tametsi  tali  nihil  quidem  titulo  indemnitatis  vel  prò  labore 
penso  debetur,  aequum  tamen  pretium  prò  incremenio,  quo 
ditior  factus  est,  generatim  reddendum  est,  nisi  positiva  1< 
iudicis  sententia  per  modum  poenae  aliud  statuatur. 

§  2.    De  modis  derivativis. 
A.  Tradiiio. 

200.  Traditio,  qua  quis  ius  proprìetatis  in  gratiam  ali 
alienat,   praecipuus  est  acquirendi  modus  derivativus^  et 
omne  dubium  iure  naturae  validus.    Traditio  multifonms 
et  fit  per  varias  species  coìUractuum  ^  de  quibus  infra  s 
agendum  erit.   Quare  hoc  loco  tantum  remanet,  ut  propriu 
fundamenium  iuris  exponamus,  in  quo  simol  valor  nato:     Le 
tractuum  nititur.   Porro  hoc  fundamentum  constìtuunt  sìmul 
iura  :  ius  alietiandi  in  iure  proprìetatis  implicitum,  et  ius  co 
occupati  di  reni  nulUus.     Unde  sit 

201.  ThesiS  XXYin.   Translatio  dombdl 
ditionis  immediate  in  iure  natvrme  ftuidatiir. 

Probatnr  I.   Ex  nozione  domimi  et  iure  occupandi  $ 
Proprìetarìus  \4  ipsius  domimi  de  re  sua  salvo  iure  i      ra 


Cf.  L^!f$fU9,  D6  iust  et  iure  lik  S,  e  S,  doli.  8. 


De*  modis  acqnirendi  dommium.  —  De  modis  derivativis.  198 

disjponere,  proinde  eam  etiam  alienare  potest,  i.  e.  ea  con- 
abdicare,   ut  alius  determinatus  homo    eam   immediate 
at  nt  suam  ;  similiter  iure  naturae  hic  alter  talis  condicionis 
US  rem  illam  ita  fadam  nuUius  legitime  occupare  et  sibi 
)ropriare  potest  sine  ulla  iniuria   aliorum.    Atqui  bis  duobus 
mtis  constat  omnis  translatio  dominii  per  modum  traditionis. 
;o  .  .  . 

Probatnr  II.   Ex  fine  sociali  proprietatis.  Huic  fini  suo  essen- 

ius  proprietatis  piane  repugnaret,  nisi  cum  eo  coniunctum 

ius  rem  alienandi  in  gratiam  alterìus,   qui  eam  exclusivo 

i    [uirat.    Hoc  enim  postulat  sociale  officium,   quo  homines 

,  quas  possident,  sese  mutuo  iuvare  in  suis  necessitatibus 

Ad  hunc  finem  certe  minime  sufficeret  sola  commodatio 

ad  usum  transitorium ,  neque  etiam  mera  iuris  abdicatio  in 

m  nuUius,  ita  ut  res  sit  primi  occupantis.  —  Adde  praeterea, 

3  facultate  communicationis  per  proprietatem   non 

I  eret  ius  connatum  et  commune  rebus  utendi,  quod  in- 

rminate  ad  omnes  res  aequaliter  se  extendit;  ius  autem  tam 

primitivum  et  essentiale  per  proprietatem  ordinari  quidem  quoad 

Q,  sed  toUi  nequaquam  potest. 

Gorollaria. 

I.  Ad  eflfectum  iuris  ope  traditionis  determinandum  duplex 
aci     concurrit,  alter  ex  parte  tradentis  (actus  cessionis  condicio- 

e),  alter  ex  parte  acquirentis  (actus  immediatae  occupationis 

acceptationis)  ;  ille  qua  condicio  sine  qua  non,  hic  qua  causa 

minans  formalis. 

n.  Modus  acquirendi  per  traditionem,  si  formale  eius  funda- 
mentum  spectatur,  aliquatenus  ad  modum  originarium  occupationis 
reducitur.  Atque  bine  denuo  philosophica  necessitas  confirmatur 
himc  tamquam  per  se  (non  solum  mediante  formatione)  legitimum 
admittendi. 

B.  Hereditaria  Bnooessio. 

203.  Hanc  inter  praecipuos  derivativos  acquirendi  modos  nu- 
merandam  esse  nomini  dubium,  et  insuper  omnium  gentium  usu 
confirmatur.  lam  apud  antiquissimos  populos  non  solum  liberi 
in  bona  et  iura  defimctorum  parentum  succedere,  sed  etiam,  qui 
ipsi  infantes  non  genuerunt,  extraneos  adoptare  in  filios  aut  sibi 
constituere  successores  solebant.  Qua  in  re  partim  voluntas 
rentuin  partim  patria  consuetudo  prò   agendi  norma       el     ur. 

Xeyer,  Ius  nstonde.   n. 


194  Sectìo  n.    Liber  IL    Caput  m.    Artìculos  1.    §  2. 

Id  unum  controvertitur  :  utrum  illud  iure  naturali  an  8ol< 
positivo  factum  sit  et  fiat?  —  Eandem  gravissimam  quaest 
ut  quantum  res  postulaverìt  attìngamus,  nonnullae  notiones 
mittendae  videntur^. 

204.        Universitas  honorum  ac  iurium  alicuius  defuncti  here 
et  ius  in  eiusmodi  bona  ac  iura  succedendi  ius  hereditarium 
recht)  dicitur,   quod  triplici  modo  acquiri  potest:    1.   Facto 
elitario,  quo  quis  alteri  absolute  vel  sub  condici(mibu8  quii 
ius  ad  successionem  confort;   si   ad  partem  tantum  bononu 
stringitur,  donatio  mortis  causa  vocatur.   2.  Testamento,  quo 
declarat,  quem  sibi  post  mortem  in  bona  ac  iura  (absolute  v< 
condicionibus)  succedere  velit;   si  haec  declaratio  partem  ta 
hereditatis  respicit,   legatum  (Vermàchtniss)   dicitur.     Est  : 
legatum,  obiective  spectatum,  pars  aliqua  bonorum  in  her< 
comprehensa,   quam  heres  ex  declaratione  testatoris  tradei 
netur.   3.  Successione  ab  intestato,  quae  contingit  liberis  aut 
pinquis  iuxta  ordinem  lege  vel  more  definitum,  quoties  a 
nulla  de  successione  facta  dispositione  e  vita  decessit.   Ideo 
successio  ob  affìnitatem  vel  legalis  vocatur. 

Porro  sub  communi  nomine  uUimae  voluntatis  compre    i 
omnis  legitima  dispositi©  vel   declaratio  cuiuscumque  fon 
eo,    quod  quis  de  suo  post  mortem  fieri  velit.     Itaque  ul 
voi  untati  proprium  est,   ut,   qui  per  eam  de  suis  bonìs  < 
tote  vitae  suae  tempore  plenum  retineat  eorum  dominiom, 
ipsam   dispositionem   semper  prò   arbitrio   mutare  vel   res 
possit,   nec  nisi  morte  secuta  in   heredem   ius   transeat   de 
bona  ac  iura  sibi  vindicandi.   Huc  igitur  imprimis  pertinet 
dispositi©  per  modum  testamenti  facta;  pactum  hereditarium 
tantum  ex  parte  notam  ultimae  voluntatis   partidpat,    i 
quatenus  per  illud  quoque  nihil  dominii  vivente  domino  in 
transfertur  ;  differt  autem  a  testamento,  quod  ista  dispositio  i 
causa  inter  vivos  pacto  firmata  sit  nec  revocari  prò  arbitrio  j 
Quod  si  tali  pacto  ipsum  dominium  alienatur,  ea  condicion 
traditio  differatur  usque  ad  eventum  mortis,  tum  non  iam  ] 
hereditarium  est,  sed  donatio  inter  vivos.   Successio  demi      < 
testato  aliquatenus  ad  ultimam  voluntatem  legitime  praest 
reduci  potest. 

>  Cf.  Molina  1.  e.  disp.  81.   Lessiua  L  e.  o.  19. 


De  modis  acquirendi  dominiam.  —  De  hereditarìa  successione.        195 

Grotius^  cum  veteribus  non   dubitabat    ultimae    volun- 

dispositionem   tamquam    speciem    alienationis   condicionatae 

*  modos  naturales  acquirendi  dominium  recensore.     Prìmum 

^f     ^orfius^  dubium  movit,   et  post  ipsum   etiam  inter  catho- 

>s  iuris  naturalis  doctores  saeculi  XVIII  complures  viri  graves, 

Zallinger,  recentioris  autem  temporis  iurisperiti  plerique  ne- 

illi  vim  iuris  naturalis   competere*.     Qui  hanc  sententiam 

,  bis  praecipue  rationibus  nituntur: 

1.  «Ad  transferenda  naturali  iure  dominia  necessaria  est  et 
tas  et  potestas  transferendi  ipso  tempore,  quo  fit  alienatio; 

9  t  or  vivus  vóluntatem  transferendi  non  habet;  mortuus 
>et  potestatem:  nam  dominium  bonorum  fortunae,  quae  nec 

i  p    3bent  mortuo  nec  ab  eo  servali  possunt,   cum  homine 

tinguitur,  uti  et  omnis  voluntas  circa  ea  disponendi  exstingui 

ir,  ut  adeo  homo,  qui  nudus  egressus  est  de  utero  matrìs 

,  nudus  revertatur.  * 

2.  „In  quavis  alìenatione  necesse  est,  ut  consensus  trans- 
ntis  et  acceptantìs  una  exsistant.    Porro  assensus  transferentis 

ufi  et  potestas  transferendi  cessat  post  mortem,   sed  ante  hoc 
heres  cum  eflfectu  consentire  non  potest." 

3.  «Translatio  dominii  sub  duplici  condicione  facta,  mortis 
se      e  et  non  revocatae  donationis,  vivo  testatore  nil  iuris  trans- 

nihilque  operatur,  perinde  ac  si  diceretur:  donabo  tibi,  si  mihi 
]  t  ;  mortuus  vero  testator  nil  iuris  transferre  nec  quicquam 

ari  potest."  * 

4.  Quod  attinet  ad  successionem  ab  intestato,  eam  partim  a 
fortiori  naturaliter  invalidam  esse  concludunt,  cum  ne  expressa 
quidam  sed  tantum  praesumpta  ultima  voluntate  nitatur;  partim 
potiorem  eius  admittendae  rationem  ob  respectum  socialis  ordinis 
prae  testamento  esse  fatentur,  non  eam  tamen,  quae  per  se  ad 
determinandum  ius  naturale  sufQciat,  sed  quae  potius  legis  civilis 
idem  declarantis  convenientiam  demonstret. 

Per  haec  et  similia  argumenta  satis  quidem  probari  videtur 
ultìmae  voluntatis  dispositiones  natura  et  indole   differre  a   sim- 


^  De  iure  belli  ac  pacis  lib.  2,  e.  1,  §  3,  ubi  citai  verbum  Plinii  iunioris: 
iBefimctorum  volustatem  intellexisse  prò  iure  est/ 

'  De  iure  nat  et  geni.  lib.  4,  e.  3.  10.  11. 

»  Cf.  Walter,  Naturrecht  und  Politik  n.  189  sqq. 

*  Ita  fere  ZcUlinger,  Instit.  iuris  nat.  I,  §  120;  cf.  /.  Schwarz,  Inst.  iur. 
wt  et  gent.  H,  tit.  2. 

13* 


196  Secido  IL    Liber  II.    Caput  HI.    Articiilas  1.    §  2. 

plici  modo  traditionis  seu  aliefiatiohis  stride  dictae.  Nihilc 
merito,  ut  confidimus,  negari  potest,  iis  nullam  inesse  vin 
ftindandi,  nisi  mediante  lege  positiva.  —  Immo  contrariai 
tentiam  certis  nixi  rationibus  tenemus. 

206.  ThesiS  XXIX.  Saceesslo  hereditaria  generati 
ultimae  yoluntatis  dispositìone  facta,  Inter  parentes  et  li 
yero,  etiam  ab  intestato,  per  se  iure  naturae  valida  est. 

Praenotanda.  Sub  „ ultimae  voluntatìs  dispositìone' 
solum  testamentum,  sed  a  fortiori  etiam  pactum  hereditaria: 
successorium  comprehensum  volumus.  —  Dicitur  ^per  se'- 
non  negamus  hanc  similiter  ac  alias  iuris  naturalis  i 

tiones  per  accidens  posse  esse  infirmas,  v.  g.  ob  col  i 

certo  et  altiere  iure  tertii,  ut  si  pater  familias       r  ti        i 
in  favorem  oxtranei  suis  liberis  nondum  educatis  «         ,    an 
norum  partem  subtrahere  vellet,  quae  ipsis  vi  offidi  pa 
curandi  educationem  primario  debetur.  —  Assertio,  ut  patet 
partes  comprehendit,  alteram  generalem,  alteram  particiilai 

Probatnr  pars  I.   Inter  varia  disponendi  iura,  quae  ta 
particularia  elementa  completum  dominium  constituunt,  no 
etiam  debet  ius  disponendi  per  ultimam  voluntatem.    Ergo 
actus  eodem  naturali  iure,  quo  universim  exercitium  dominii 
lidum  est,  similiter  eflfectum  naturaliter  validum  producit. 

Prob.  ante  e.    Ius  heredetn  instituendi  in  ipso  iure  p 
tatis  naturaliter  contineri  demonstrat: 

1.  Finis  nobilior  dominii.  Ideo  dominium  natu     i       >vi 
institutum  esse  probavimus  (n.  175),   ut  rerum 
individualibus  et  praesentibus  vitae  necessitatìbus,  8<     e        \ 
tati  sociali,   ad  quam  homo  naturaliter  destinatur       cu 
suapte  natura  vitae  spatium  excedunt,  secure  et  cong    ì 
deat.     lam  vero  dominium  hunc  finem   nequaquam  i 
si  domino  non  liceret  cum  iuris  effectu  determinare, 
post  obitum  quotidie  possibilem  et  quibus  condidonib 
velit.     Quis  enim  in  tali  rerum  incertitudine  opera 
menti  sive  ad  statum  familiae  sive  ad  bonum  dvii 
susdpere  vellet  aut  tute  posset?  —  Neve  dixeris  hoc 
vitarì  posse,  si  quis  de  suis  bonis  disponat  per  do      i 
vivos  mortis  eventum  praeveniendo.    Nam  tale  m( 
esset  aeque  incertum  ac  mortis  dies,  quae  etiam 


De  modìs  acquirendi  dominium.  —  De  hereditarìa  saccessione.        197 

,  et  proin  ad  ìllum  finem  quasi  per  accidens  tantum  suffi- 
aper  autem  gravissimum  onus   proprietariis  imponeret 
■eliquo  vìtae  tempore  qualìcumque  se  ipsos  spoliandi. 

2.  Eius  essentialis  relatio  ad  ordinem  socialem.    Dominium  e 

urali  orìgine  et  indole  institutio  est  socialis,  quae  eo  spectat, 

imunis  rerum  usus  per  stabilitatem  possessionis  temperatus 

i       stabilitate  ordinis  socialis  apte  eoncilietur  eique  sub- 

t.    Atqui  nisi  cum  ilio  coniunctum  esset  ìus  disponendi  per 

n  voluntatem,   dominium  dicendum  esset  potius  institutio 

sociali  per  se  contraria  et  inimica.   In  hac  hypothesi  nempe, 

ure  saltem  naturae,  bona  defunctorum  fierent  primi  occu- 

proin  continuis  iurgiis  et  direptionibus  obnoxia,  quae  non 

1  pacem  civilem  sed  etiam  essentiales  societatis  domesticae 

ciones  subverterent.  Ergo  ...  —  Neve  dicas,  ideo  ad  leges 

pertinere  ordini  successionis  providere.    Nam  ius  proprie- 

ue  pacto  neque  legibus  civilibus,   sed  per  naturam  or- 

^  ìnstitutum  est,   simulque  tamquam  essentialiter  personale 

omnem  potestatem  publicam,  immo  huius  originem 

tevertit   (cf.  n.    173).    Ergo   debet  secundum  essentialia  sua 

nsita  et  secundum  destinationem  suam  socialem  iam  esse  per 

alUer  integrum,  priusquam  creetur  per  potestatem  ci- 

.    Huius  quidem  est  illud  agnoscere,   tueri,   uberius  deter- 

nare,  eius  usum,  quantum  ad  ordinem  civilem  necessarium  fuerit, 

)derare  vel  etiam  legalibus  formis  adstringere  ;  ipsum  autem  ius 

[larium  non  magis  quam  ius  proprietatis,  in  quo  continetur, 

j  positivi  arbitrio  subiicitur. 

Probatnr  pars  IL  Si  quidem  rerum  dominio  universim,  ut 
priore  parte  probavimus,  ius  ultimae  voluntatis  inhaeret,  a 
rtiori  certum  est  parentibus  ius  naturale  competere  suos  liberos 
Jredes  instituendi.  Id  enim  satis  superque  demonstrant:  1.  spe- 
rfw  domimi  relatio  ad  famUiam  post  obitum  parentum  in  pro- 
ras  superstitem;  2.  arctissimum  sanguinis  et  moralis  identUatis 
nculum,  quo  invicem  coniunguntur  ;  necnon  3.  speciale  officium 
irmtum  suis  liberis,  sin  minus  ex  iure,  certe  ex  piotate,  statum 
m]  'a  1  providendi  honestum.  Porro  ob  eandem  triplicem 
iti  ultima  voluntas  parentum  in  favorem  liberorum  semper 

ti       praesumitur  et  rationabiliter  praesumi  debet,  quoties  ante 
m  contrariam  voluntatem  ob  causam  aliquam  g     ^em  non 
erto  declaraverint.  Ergo  inter  parentes  et  liberoa  )r 


198  Sectio  IL    Liber  II.    Caput  ni.    Articulns  1.    §  2. 

ditarìa  etiam  ab  intestato  naturali  iure  valida  est.  Hinc  et  G 
humanae  societatis  historìam  a  suis  exordiis  et  progressibus 
siderans,  intellexit  ideam  hereditatis  in  idea  £amiliae  natura 
inveivi  ^  —  Dieitur  „inter  parentes  et  liberos*,  nam  successic 
ab  intestato  secundum  propinquitatis  gradus  minus  directos  sec 
iure  positivo  per  se  valere  non  affirmamus*. 

207.  Soholium  I.     Utiliter  et  ad  bonum  commune  legibos  cìtì 
provisum  est,  ut  nullum  testamentura  in  foro  civili  validum  agna 
nisi  certis  legalibus  formis  insignitum  sit.    Hoc  modo  enim  non  8< 
innumerae  fraudes  et  inextricabiles  litigationes  excluduntur,  sed 
iudicibus  Clara  et  determinata  criteria  ad  dirimenda  iuris   dubia  i 
ditantur,  magno  emolumento  publicae  quietis.   Itaque  leges  istae 
per  se  iustae,  nisi  aliunde  certo  iuri  altieri,  v.  g.  iuri  divino  Eccle 
contrariae  sint,  etiam  in  conscientia  subditos  obligant,  i.  e.  omnes  ei 
civiles  inde  resultantes  unusquisque  tum  in  se  subire  debet  ti 

uti  in  suum  favorem  in  foro  civili  licite  potest.    Sed  inde  i       seqi 
valorem  naturalem  eiusmodi  actuum  simpliciter  irrìtum  fieri.   Al 
est  aotum  invalidare  simpliciter,  aliud  civiliter  seu  eum  prìvaiB  iu 
sitivi   sanctione  et  adminiculo.     Atque  ex  eadem  ratione  i  • 

videtur,  testamentum,  cui  insint  condiciones  naturalis  valoris»  < 
tibus  lioet  legalibus  formis,   bunc  valorem  per  se  non  i    it       ,  q 
quam  eo  uti  aliquis  legitime  eatenus  tantum  possit,  qua      us 
positivum  contrarium  non  invocetur  aut,  seclusa  frauda,  per  ac 
invocari  non  possit.     Et  boc  quidem  etiam   a  gravibus  auctoribui 
mitti  solet,  qui  tbesin  nostram  probabilem  tantum  esse  arbitrantur 

208.  Soholium  IL     Socialistae  iisdem  fere  rationibus,  qui 
ratim  institutum  privati   dominii  impugnant  et  quae  supra  il 
refutatae  sunt,    successionem  quoque  bereditariam  in  favoi        pò 
oommunionis  bonorum  («collectivismi*)  abolitam  voluni. 

bitant  asserero,  ius  hereditarium  in  iure  stabi  pn      etatis 

,iìi;iirparabi!e  eìetnentum'*    (^unzertrennlicber  .  s  *)   o      ti 

proihiìe  utmfpttjUf  ftHirtii  niti  orù^ifutrio  iuris  f\  ,  < 

ùierit  *.     Et  eatenus  quidem  tbesin   nostram  1<     se   poti 

*  Hìstoìr^  gt^n^rale  de  la  civilisation  en  Europe  (BnixeOes  1846)  1« 
p.  96:  «I/esprit  d*hénmité  est  inhérent  à  resprìt  de  fiunille.* 

*  Cf.   de  eodem   ariminento   dedactìoiife   TapmrtOi,  Dii 
n.  TTv"^  «q.  :  voi  H.  n.  1524  sq.    TX  Meftr,  Die  Arbeiterfraise  \ 
etbi»chen  S^vÌAlprincìpìen  (^  Aufl.  l^dò)  p.  117  sq. 

*  In    ,i\>ngre:»»u   inteniAtìoDAlì   operarkKvm*   kabìto  m  1 
alÌM  hAe\*  ,reck>Iut)o*  le«:itur  pn>po«it«  et  acceptmtm  fome:  «la  J 

èM  Krbrecht,  «liV^crr   UHirrtrtmHÌt^iu   BtnimndtMi  ée$       kmà  , 

Mtrftì;!.   «)en   iirundbecMli  and  dea   RekbtliUB  èer  G«a  m  ' 


De  modis  acqnirendi  dominium.  —  De  hereditaria  saccessione.       199 

re   quam  infitiari  videntur.    Eadem  illa   ducid  persuasione  bellmn 

US  dominia  privata  plerumqne  ab  agitatione  centra  ius   heredita- 

hoare  solent;  immo  alicubi  hunc  procedendi  ordinem  methodice 

ianint  K  —  Yideant  igitur  viri  illi  docti ,  politicum  et  socialem 

'atìsmum"    sollicite  profitentes,    qui   ad   ordinis  socialis  funda- 

adversus  socialem  radicalismum  efficaciter  tuenda  armis  potissimum 

^  opus  esse  non  ignorant,  arma  autem  spiritualia  cunctis  ob- 

1        e  iure  naturae  suppeditata,  in  antecessum  respuunt,   ut  soli 

clypeo  iuris  humani  confidant  —  videant,   inquam,   num  hac 

e  hereditarìam  successionem  sive  ipsum  dominium  privatum,  sci- 

iormn  haec  placita  „mere  humana*',  contra  nova  placita  humana 

rum  socialistarum  serio,  ne  dicam  efficaciter,  defendere  valeant. 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

1.   Exclusa  factione  subversiva  adversarii  nostrae  doc- 

ad  duas  fere  classes  revocari  possunt:  alteram  eorum,  qui 

«schola  historica''  universim  omne  ius  naturae  per  se  validum 

t  et  contra  quos  actum  est  in  P.  I,  n.  549  sq.  ;    alteram 

,  qui  vel  Pufendorfiaiiis  vel  Kantianis  principiis  minus  caute 

jntes  nuDam  fere  iurium  hypotheticorum  determinatioriem 

ncipere  valent  nisi   ex  contractu,   quemadmodum  ad  originem 

e  et   dominiorum  explicandam  ad  pactum  recurrunt,   et 

rum  principia  pariter  iam  satis  refutata  sunt  (P.  I,  n.  530  sqq.). 

2.  Si  ex  eo,  quod  auctoritas  civilis  legitime  condiciones  quas- 
legales  circa  dispositiones  ultimae  voluntatis  statuere  possit, 

'erri  liceret  eas  vi  iuris  naturalis  carere,  tum  idem  valeret  de 

ibus  aliis  iuribus,  quae  passim  ut  connata  habentur,  v.  g.  de  iure 

contrahendi,  quod  similiter  legalibus  condicionibus  obstringitur. 

3.  Acquisitio  per  successionem  hereditarìam  nequaquam  in- 
5et,  ut  ad  aliquam  speciem  contractus  reduci  possit.  Eius  quidem 


mger  nnd  zam  Nachtheil  der  Mehrzahl  zu  verànssem,  dass  folglich  das 
brecht  dem  Eigenthumsrecht  der  Gesamtheìt  (,Collectiveigenthum')  auf 
nnd  nnd  Boden  und  auf  den  socialen  Reichthum  hinderlich  entgegensteht  etc, 
trkennt  der  Cangress  die  Nothwendigkeit ,  das  Erbrecht  gànzlich  aufzuheben, 
d  hàU  dies  fur  eine  der  wesentlichsten  Bedingungen  zur  Befreiung  der 
Mer." 

*  In  ea  sectione  unionis  socialìsticae ,   ctiius  fondator  et  capnt  erat  Ba- 
nin  (,Àl]        e  intemationale  de  la  démocratie  socialiste"),  programmatis  in- 
statati      exstabat,  quo  explicite  iuris  hereditarii  aMitio  primua  operandi 
'       <  unde  tota   «classiom  inter  se  exaeqnatio  et  politica  et 

et  socialis  initinm  snmere  debeat '^. 


200  ^ciio  IL    Liber  II.    Caput  III.   Articulns  2. 

causa  formalìs  similiter  ut  in  contractu  est  acceptatio  ex  ] 
acquirentis,   sed  differt  a  contractu,   quod  praerequisita  cai 
ad  occupandam  hereditatem  non  est  traditio  seu  abdicatio 
dìcionata,  sed  est  dispositio,  qua  illa  morte  possessoria  fit  „ùi 
i.  e.  interim  nullius,  ita  tamen,  ut  vi  uUimae  vduntatis  te     lo 
in  se  moraliter  impressam  gerat  destinationem ,  qua  ben    a 
ceptationi  libera  reservetur,   nec  alteri   fas  sit  eam  ante  i 
occupare.   Hanc  autem  vim  inesse  in  ultima  voluntate,  necc 
et  integritas  ordims  socialis  (cf.  n.  206)  exigit,  in  qua  omnÌB 
naturalis  asserendi  summum  principium  situm  esse  prol 
(P.  I,  n.  589  sq.). 

4.  Defuncti  voluntas  utique  non  physice,  sed  tamen  tnoi 
et  in  iuris  effectu  rei  quasi  inhaerente  superstes  manere  pò 
secus  etiam  omne  mandatum  per  mandantis  mortem  illieo 
stingui  deberet,  quod  sane  nec  adversarii  admittent   Et  hoc  op- 
timo  consentit  cum  tota  hominis  natura  et  dignitate,  q 
solum  quoad  animam  immortalis,  sed  etiam  in  sodetate  hu] 
ut  eius  membrum  moraliter  quasi  vivens  post  obitum  hono 
immo  aliquatenus  iuris  ordinem  adhuc  participat.  Quia  enim 
nefas  ducat  mortuum  calumniari? 

G.  Praeserìptio. 

210.        Praescriptionis  nomine  latius  acceptae  ex  usu  iuris  ro- 
mani venit  quaelibet  exceptio  iudiciaria  seu  appellatio  ad  aliq 
iuris  titulum,  quo  quis  actionem  ab  actore  centra  se  in'      a 
legitime  excludere  potest;  ardiore  autem  sefisu  praescrip      (1 
jahrung)  restringitur  ad  eam  solam  exceptionem,  qua  quis  prop 
rei  possessionem  cei*to  tempore  pacìfico  continuatam  priorìa  do- 
mini actionem  excludere   valet.     Itaque  per  eam  dominiiun  rei 
altero  amittente  in  alterum,  qui  illud  acquirat,  tranamittitur.  Front 
est  modus  acquirendi,  usucapio  vocatur  et  definiri  potasi:  damùm 
acquisitio  propter  possessionem  bonae  fidei  tempore  legihuB  definào 
continuatam,    Quippe  ut  praescriptio  locum  habere  posali,  rtfnA' 
ritur:  1.  possessio  bonae  fidei,  scilicet  sino  prudenti  dubio  de  iuris 
defectu  inchoata  et  continuata,  et  quidem  pacifice,  i.  e.  non  recla- 
mante domino  et  cum  iitulo  prudenter  aestimato  vd  prauumpio; 
2.   tempus  legibus   definitum,    quod   varium   est  non   solum  pro 
divcrsitate  rerum,  sed  etiam  pro  varia  indole  legislatioms  ^ 

*  Cf.  LetuitM,  Do  iust.  et  iuro  lib.  2,  e.  6,  dub.  2  sq.,  ubi  ex  inrinw' 
Doctonini  senteiitin  quattuor  condiciones  dittincte  nomerantnr  :  1.  ^ìiìhi'o  aaqw 


De  extensione  et  limitibus  ioris  proprietatis.  201 

IL       Quamquam  nemo  est,  qui  dubitet  de  aequitate,   iustitia 

itiva  necessitate  praescriptionis,  consideratis  praesertìm  gra- 

ìs  incommodis  socialibus,  quae  per  eam  rescinduntur,  merito 

en  satis  communiter  negatur  eam  solo  iure  naturae   validam 

utpote  quae  per  se  strìcti  iuris  determinatione  prorsus  careat. 

—  Secte  tamen  ex  iure  naturae  possessioni  bonae  fìdei  hoc  privi- 

B     n  attribuitur,  ut  is,  qui  rem  sibi  reclamat,  onus  probandi 

;  quod  si  non  probaverit,  possessor  rem  iuste  retinet.    Ob 

dem  rationem  praescriptio  quidem  immemorialis,  i.  e.  ex  pos- 

le  cuius  initium  ignoratur,   iure  naturae  legitima  censori 

pc     . 

Articnlns  2. 

De  extensione  et  limitibus  iuris  proprietatis, 

02.       Extensio  iuris  proprietatis  dependet  partim   ex  materia 

Arca  ^  versatur,  partim  ex  condicionibus ,   quibus  cessat  vd 

\r,      rtim  ex  relativa  aestimatione  aliorum  iurium  et  offi- 

xun,  cum  quibus  collidere  potest.  —  Quae  sit  generatim  ma- 

ì  apta  ad  proprietatem ,  ex  iis  quidem,   quae  hactenus  dieta 

it  (n.  195),   satis  apparet.    Una  tantum  quae  bue  referatur 

LO  remanet. 

§  1.    De  dominio  circa  opera  ingenii. 

213.  Postquam  ars  typographica  novas  atque  antea  inauditas 
intellectualis  commerdi  vias  aperuit,  tam  inter  iuris  consultos  quam 
inter  philosophos  quaestio  moveri  coepit  :  qua  ratione  ius  proprie- 
tatis ad  opera  ingenii  seu  intellectualia  (Geisteswerke)  applicari 
queat?  —  Opera  ingenii,  qualia  sunt  inventiones  artis  vel  indu- 
striae,  ideae  mentis,  elucubrationes  litterarìae  etc,  in  vario  statu 
eoDsiderari  possunt.  Yel  enim  tale  opus  idealiter  tantum  adhuc 
exstat  in  mente  auctoris,  et  tum  quidem  de  naturali  et  exclusiva 
eÌD8  proprietate  ambigi  nequit;  vel  exstat  in  medio  materiali 
exaratum,  et  hoc  iterum  duplicem  hypothesin  admittit:  aut  ex- 
sistit  in  uno  tantum  exemplari  originali,  ut  v.  g.  manuscriptus 


non  mere  nataralis  sed  civilis;  2.  Utulus  pròbabUiter  praesumptus ,  i.  e.  qui 
bona  fide  putetar  validas  ;  3.  b(ma  fides,  qua  quia  sibi  prudenter  persuadet  rem 
esse  snam  vel  aaliem  neecit  esse  alienam;  4.  certi  temporis  continuata  passessio: 
quie  singulae  condiciones  dein  fusios  explicantur.  —  Porro  fase  de  prae» 
tnme  agoni  de  Lugo,  De  iost.  et  iure  disp.  7,  seoi  1—8;  MoUna  L  o. 
tnict.  2,  disp.  60  sqq. 


202  S««ti<>  n.    Liber  IL    Caput  IH    Aiticofais  2.    |  1. 

liber,  vel  in  plurìbus  quìdem  sed  ad  nsam  privatiim  prò    iom 
aliorum,  quìbus  prìvatim  commnnicetar;  au/  tTpographice 
plìcatum  tamquam  merces  publico  usui  traditom  est    In  p 
casu  parìter  integrum  auctori  ius  exclusivum  manet  in  O] 
Hfi  productum,  quatenus  ut  res  pretio  aestimabilis  spectari  ] 
non  autem  in  ideam  iam  communicatam  qua  talem,   ut  ex 
dìcionibus  domimi  hactenus  expositis  per  se  mamfestnm  est 

214.  Circa  alteram  tantum  hypothesin  gravis  dìsceptatio  ' 
satur,  non  quidcm  de  iure  auctoris  seu  de  iure  proprietatis  o 
nariae  (liecfat  der  Autorschaft) ,   quo  auctor  legitime  pn 
potest,  quominus  umquam  alius  eiusdem  operis  auctorem  se 
fitoatur;    id    onim    facile   omnes  prò   quacumque   hypcth 
mittunt.     Controvertitur  autem   ius  exclusivum  usus  indusir 
postquam  opus  intollectuale  publico  commercio  iam  traditi 
Quod  si  nimirum  opus  originale,  v.  g.  manuscriptum,  cer      e 
cionibus  a  bibliopola  redemptum  fuerit  suo  sumptu  saoq 
typis  vulgandum,  dubitare  licet:  utrum  iure  naturae  sive  a 
uivo  bibliopola  eam  potestatem  in  singula  exemplaria  sic  ^ 
Hibi  roHorvatam  habeat,   ut  netnini  fas  sit  opus  iilis  im     s  i 
nrusum  edere  ad  proprios  inde  industriae  frudus  percipi        ? 

215.  luris  consulti  plerìque  recentiores  eiusmodi  potestat  ft 
iure  naturao  validam  negant,  quamquam,  ut  fatentur,  ae< 
natunilis  oxigero  videatur,  ut  illa  per  legem  civilem  asserator^ 
RiitioneH,  (|uas  afferunt,  ad  duas  praecipue  reducuntur:  1.  quo! 
HÌno  iuris  positivi  adminiculo  talis  reservatio  omni  efficacia  carenti 
et  2.  (|u<)d  nulla  appareat  certa  philosophica  ratio,  cur  emplor 
libri  non  plenum,  scd  tantum  limitatum  eius  dominium  acqointi 


*  \U\  xwU^T  ulioR  Walter,  Naturrecht  und  Politik  n.  218  aq.: 
HclilioHMt  HÌch  (Ho  Krago:  .  .  .  Gibt  ea  einen  allgemeinen  juriatìaehen  Gt* 
HÌolitH|miikt.  kruft  dosMoii  dor  Autor,  der  sein  Buch  dem  Publikum  mm  allg^ 
nioìiiMttMi  (u'hrauoh  (Iborgibt.  iiur  cine  Art  der  Benutzung,  den  Nachdraok,  daros 
niisnoliiiuMi .  und  sioli  da»  ausachliossHche  Yerlagarecht  vindicìren  kaim?  — 
PioHON  ÌMt  ahor  zu  vcrnoinou.  Derni  der  Nachdmck  greift  daa  Recht  der  A^tor* 
Nohaft  als  HoK'hos  iiioht  an  ;  auch  nicht  das  Recht  an  den  ExempUran  dea  Va^ 
logiTH  :  nudi  nirht  diroot  deaaen  Yerlagarecht .  aondem  er  aetit  aieh  anr  wA 
ihm  in  oino  goworWmìUaige  Concurronz.  FQr  die  Befagniaa  dam  apricht  ate 
ilio  imt(kr1ioli(*  KrtMhoit  dos  lìoworlu^.  die  nur  dnrch  ein  Monopol,  alaa  doich 
rrìvilotsiiMi  und  positivo  (losotzo,  Wschrftnkt  werdan  kann.  So  ìat  €•  «odi  mit 
doni  Naohdruok.  Pass  80I0I10  hojtchrftnkonde  Ireaelze.  wenigatans  ftr  einao  già* 
wiitHon  /.oitrauin.  dio  irn^^sto  lUIIigkoit  fQr  aioh  haben,  iat  klar." 


De  dominio  circa  opera  ingenii.  203 

suscepta  negotiationis  concurrentia  per  se  nuUum  alterius 
certum  violare  videatur.  —  Centra  phUosophi  plerique,  etiam 
adiola  germanica,  a  Kant  usque  ad  Hegel,  illud  ius  naturae 
,  et  varii  variìs  rationibus  probare  conantur. 

Spectatis  iuris  naturalis  prìncipiis  a  nobis  hactenus  pro- 
latis  hanc  alteram  sententiam  solidioribus,   ut  minimum  di- 
^        fundamentis  niti  arbitramur.     Hoc  sensu  sit 

1  8  XXX.     las  ntendl  opere  Ingenii  ad  fì*notus   in- 

ales  i  per  se  eius  auotori,  per  deriyationem 

I      <  Il       ore  traditnm  fuerit,  iure  naturae  exclusiye 

t. 

Probatn?  pars  I.   Vi  domimi,  quod  procul  dubio  plenum  com- 

ì  auctori  in  opus  suum  nondum  vulgatum,   idem   quoque  ius 

)t  exclusivum  de  re  prò  libitu  disponendi  eiusque  fructus  reales 

ipiendi  ;  et  hoc  ius  vel  sibi  reservare  vel  alienare,  sive  totum 

e  limitatum,  sive  absolute  sive  condicionate ,  legìtime   valet. 

Atqm  typographica  operis  divulgatio  neque  ex  rei  natura  neque 

ex  mente  auctoris  involvit  abdicationem  illius  iuris,  sed  eius  po- 

\m  actuale  exercitium.    Ergo  auctor,  si  per  se  et  suis  sum- 

ptibus  opus  ediderit,  illud  etiam  venditis  exemplaribus  integrum 

retinet. 

Prob.  min.  In  hac  re  duo  iura  distinguenda  sunt,  e  suo 
obiecto  piane  diversa  et  diverso  pretio  aestimanda:  ius  in  ipsum 
opus  qua  tale,  et  ius  in  eius  exemplaria  in  individuo  spoetata. 
hm  vero  illud  ab  editore  minime  alienatur,  solum  alterum  ven- 
ditar,  et  quidem  non  secundum  valorem  moralem  vel  universalem, 
sed  secundum  aestimationem  magnitudinis  et  formae  exemplarium 
in  individuo  consideratorum.  Ergo  auctori  integrum  manet  ius 
disponendi  de  opere  qua  tali,  et  proinde  emptores  exemplarium 
ius  quidem  acquirunt  prò  libitu  disponendi  de  exemplaribus  in 
individuo  sumptis,  non  autem  prout  opus  qua  tale  repraesentant. 

Probatnr  pars  II. 

Arff.  1.  Bibliopola  redemptor  (der  Verleger)  vel  quicumque 
saia  somptìbus  multiplicandum  et  vulgandum  opus  ingenii  ex  con- 
buctu  suscipit,  tantum  domimi  in  opus  commissum  acquirit, 
quantom  ipsi  ab  auctore  traditur.  Atqui  ei  traditur  ius  usufiructus 
seu  dominium  utile  circa  opus  eodem  modo  titulo  emptionis  posri^ 
dendum,  quo  illud  titulo  originario  possidebat  auctor,  i.  e.  exdusive» 


204  Sectlo  II.    Liber  II.    Caput  III.    Artioalus  2.    §  1.  2. 

Ergo  nemo  alius  sine  laesione  huius  iuris  circa  idem  opus  m- 
fructum  sibi  arrogare  potest. 

Prob.  min.  Id  patet  1.  ex  ipsa  aestimatione,  qua  pret 
emptionis  buie  iuri  tamquam  exclusivo  accommodatur  ;  2.  ex 
quod  auctor  bis  idem  ius  aut  diversis  hominibus  simultanee  ' 
dere  sine  certa  iniustitia  nequit. 

Arff,  2.    Si  quis  aliquod  exemplar  libri  editi   vulgari  prc 
emptum  salvo  iure  naturae  reproducere  ad  proprium  usmn 
strìalem  posset,  id  eveniret,  vel  quia  dominus  rei  tum  dere 
de  fructibus  rei  prò  lubitu  disponere  valet,  vel  quia  haec  pò 
in  communi  libertate  commercii  continetur.   Atqui  neutro  ex 
illud  consequitur  ;  non  ex  primo:  nam  dominium  alicuius  ei     i 
essentialiter  differt  a  dominio  operis  ipsius,  ille  autem  d 
modus  supponeret  dominium  operis,  ut  supra  ostensum       ; 
ex  altero:  nam  omnis  legitima  libertas  naturaliter  limitator 
ius  alienum,  unde  et  libertas  commercii  eatenus  iuste  e: 
non   potest,    quatenus   ius   bibliopolae    exclusivo    iuris  tUulo 
quisitum  impedii  et  quasi   furto   aufert.     Ergo  ius   propr 
quod  emptor  acquirit  in  suum  exemplar,   iure  natante 
disponendi  modos  restringitur ,   qui  rationem  individualità 
excedunt. 

Notanda  ad  solvendas  diffionltates. 

217.        1.  Quod  auctor  vel  bibliopola  suum  ius  efficaciter  vindi 
non  potest  nisi  interveniente  sanctione  positiva,  minime  pn 
illud  ius   naturaliter    esse  invalidum,   sed  tantum  ostendit  il 
indigore  concursu   legis  positivae,  ne  per  hominum  fraud 
offoctu  oxtorno  frustretur. 

2.  Difticultates  vero,  quae  ex  natura  rei  depromi  solent 
(of.  Walter  1.  e),  ex  allatis  argumentis  facile  solvuntar.  Ita  v.  g. 
liquiduni  est  perperam  in  hac  controversia  invocar!  .natnralem' 
libortatouì  quuestus  industrìalis  (^natQrlicfae  Freiheit  dea  06W6ri>6B*)t 
quae  ^nou  nisi  monopolio  voi  lege  positiva  limitari  possit*.  — 
Xaturaliter  onim  haec  libertas  limitatur  per  quodlibet  ius  UrtU 
praooxsistons  illiusque  usum  nomine  iustitiae  restringens.  De  tali 
autoni  iure  tortii.  scilicot  auctoris  vel  bibliopolae,  hic  potÌ8BÌmim 
quaorìtur  atque  idem  solidis  rationibus  probatur. 


) 


De  amissione  dominii.  205 

§  2.   De  amissione   dominii. 

Dominium  rei  amittitur: 

A.  Ex  voluntate  domini:  a)  per  simplicem  derelictionem  sive 
deelaratione  sive  aliis  externis  signis  aequivalentibus  certe 

dtam;  b)  per  traditionem. 

B.  Absque  voluntate  domini:  a)  si  aliquo  casu  res  ita  e  po- 
tè eius  elabitur,  ut  recuperari  non  possit,  sive  ob  loci  vel 

ma  distantiam  sive  quod  medium  desit  eam  recognoscendi  : 

ir.  g.  ammalia  silvestrìa  mansuefacta  fiunt  nullius,  si  redeundi 

inum   consuetudinem  amiserunt;  b)  si  seclusa  fraudo  vel 

rei  occupatae  signatio  ita  periit,  ut  ab  aliis  agnosci  tam- 

1  propria  amplius  non  possit;  e)  iusto  interventu  iuris  positivi, 

/.  g.  praescriptione,  poenali  sententia  iudicis,  expropriatione  legi- 

id  est  tali,  quae  in  casu  particularì  ob  exigentiam  communis 

b      prò  insta  compensatione  imponitur. 

JJnde  consequitur: 

219.  1.  Bes  inventas,  casu  a  suo  possessore  amissas,  iure  na- 
torae  tamdiu  habendas  esse  ut  domini  quamvis  ignoti  proprias, 
qnamdiu  adest  possibilitas ,  ut  eidem  restituantur.  Quod  si 
mnis  huius  possibilitatis  ratio  desierit,  res  fit  per  se  nullius 
ac  proinde  inventoris,  qui  eam  primum  occupavit.  Attamen 
Cam  de  hac  impossibilitate  raro  positiva  certitudine  constare 
possit,  multi  censent  inventori  officium  incumbere,  ut  rem  in- 
ventam  ad  fines  bonos  ex  mente  possessoris  rationabiliter  prae- 
surapta  impendat^.  Ita  quidem,  ubi  de  hac  re  iuris  positivi  re- 
golae  non  exstant. 

2.  Thesaurus  inventus,  i.  e.  vetus  pecuniae  vel  rerum  pretio- 
sarum  depositio,  cuius  non  exstat  memoria,  et  quae  proin  domino 
iam  vacat,  ex  solo  quidem  iure  naturae  fìt  primi  occupantis, 
etìamsi  in  fundo  alieno  inveniatur,  cum  non  possit  ut  huius  ac- 
cessio  considerari.  Dicitur  „ex  solo  iure  naturae**,  nam  passim  ex- 
stant hac  de  re  iuris  positivi  determinationes  2. 


*  Cf.  de  Lugo,  De  iuBt.  et  iure  disp.  6,  sect.  10  et  12.  Lessius,  De  iust. 
et  iure  lib.  2,  e.  5,  dub.  18  ;  e.  14,  dub.  7. 

'  Cf.  de  Lugo  1.  e.  sect.  11.  Lessiua  1.  e.  e.  5,  dub.  15  sq.  Molina 
tntct.  2,  disp.  56. 


206  3e<^^ì<>  ^^-    Li^er  li-    Captit  III.    Àrticalus  2.    §  8. 

§  3.  De  morali  limitatione  dominii.  ^ 

220.  Àlìquod  homìnis  dominium  absolutum  et  illìmitatum 
Christiana  neque  lilla  sana  philosopfaia  umquam  agnovit.    Eo 
enim,   quod  soli  Deo  absolutum  dominium,   idque  per  essen 
inalienabile,   in  omnes  creaturas  competit,  homìnis  qualiscu 
in  res  externas  potestas  non  nisi  derivata,  relativa  et  a  h 
soluti  domini  iugiter  dependens  esse  potest.    Quo  fit,  ut  domi] 
humanum,   licet   respectu   aliorum  hominum  exclusivum  n 
qua  tale  coactivum  sit,  respectu  Dei  tamen  commodati  { 
rationem  habeat  ex  mente  et  voluntate  ipsius  administrandl 

Itaque   moraliter   limitatur   dominium  per   omnea  il       < 
diciones  rationalis  ordinis,   quibus  vel  ipsum  ius   proprietà 
eius  usus  adstringitur,  et  quae  tum  ab  eius  fine  essentiali  i 
eius  relatione  ad  ius  connatum  et  primitivum  rebus  utendi  (n.  '. 
desumuntur.    Quatenus  isti  limites  ipsum  ius  proprietatis  ci 
scribunt,  satis  iam  cognoscuntur  ex  iis,  quae  de  notione,  n* 
sitate  et  origine  proprietatis,   de  eius  materia  et  de  modis 
quirendi  dieta  sunt.     Reliquum  est  tantum,   ut  de  ea  limi 
nonnulla  subiungamus,  quae  non  tam  ipsum  ius  quam  iuris 
directo  afficit. 

Haec  porro  limitatio,  spect^to  fìne  providentiali,  ad  quem  ex 
supra  demonstratis  rerum  proprìetas  naturaliter  instituta  est,  Ui 
maxime  conclusionihus  enuntiari  potest: 

221.  I.  Ius  absolutum  rebus  utendi  natura  et  dignìtate  ius  prO' 
prietatis  praecedit,  unde  privata  et  exclusiva  rerum  possessio  MMi 
et  fructum  communem  non  tóllit,  sed  tantum  certis  condicioniòus  ai 
ordinem  socialnn  necessariis  adstringit. 

Hacc  prima  et  gravissima  conclusio  sub  compendio  ea  omnift 
doctrinae  capita  continet,  quae  supra  (n.  130 — 183)  spedafiv 
explicata  et  probata  sunt.  Quare  eadem  dmul  cum  praedarii 
tcstimoniis  S.  Thomae  et  veterum  ibidem  (n.  131)  allatìs  hic  quo* 
quo  diligcntius  recolenda.  Fac  enim,  vel  unum  hoc  ìutìb  nator 
ralis  principium  atque  inde  consequens  iuris  proprietatis  mode- 
ramen,  in  quo  asserendo  tota  philosophia  Christiana  consentiti  ia 
huniana  societato  vel  eius  potiore  parte  practice  agnosci,  et  radi- 
cali socialismo  fere  omnem  armorum  apparatum  subtractum  fere 
contidimus:  nec  dubium,  quin  vi  illius  ex  privatamm  poeses- 
sionum  institutione  generatim  illi  etiam  fructus  omniam  com- 
muncs,  quos  divina  providontia  intendit,  late  in  ^ngqlas  partes 


De  morali  limitatione  domimi.  207 

imanae  communitatis  sint  dimanaturì.   Ubi  primum  autem  in  ali- 
ano populo  loco  naturalis  iustitiae  et  christianae  caritatis  frigidus 
Diaterialisticus  egoismus  invaluerit,  qui  potestatem  res  ut  pro- 
as  possidendi  et  administrandi   cum  iure   iisdem  ut   propriis 
lusive  fruendi  confundere  consuevit:  non  poterit  non  brevi  si- 
>econoniica  disproportio  et  socialis  harmoniae  turbatio  oriri, 
1  hac  aetate  deploramus.  Ita  namque  fieri  solet,  ut  divitiae 
mmensum  auctae  et  iugiter  augendae,   quae  innumeris  homi- 
Etustentandis  sufficerent,  nulla  habita  ratione  destinationis  et 
'xmi8  socialis  iis  essentialiter  inhaerentis,  fere  unico  ut  beata 
dvilegia  potentioris  avaritiae  aestimentur.   Causa  igitur  malorum 
ut  soeialistae  persuadere  conantur,  a  privata  bonorum  pos- 
ione,  quam  per  se  spedatam  toti  societati  salutarem  et  realiter 
riam  esse  probavimus,  sed  maxima  ex  parte  a  truncato  iuris 
étatis  conceptu  eiusque  abusu  antisociali  derìvanda  est. 

222.  n.   Qui  bonis  propriis  abundant,  ethica  scUtem  obligatione 
Unentur: 

1.  Alios  universim  loquendo  non  prohibere,  quominus  usum 
rerom,  quae  ipsis  necessarìae  non  sunt,  aequis  condicionibus  ac- 
qnìrant.  Dicitur  «universim  loquendo^,  nam  erga  singulos  homines 
m  particularì  sumptos  talis  obligatio  per  se  ita  determinata  non 
e8t,  ut  concreta  adiuncta  legitime  aliud  suadere  non  possint. 

2.  Positive  provider  e,  ut  bonorum  suorum  conmiunicatione 
aliorum  penuriae  convenienter  succurrant.  Et  haec  obligatio  eo 
gravior  est,  quo  maior  est  bine  rerum  abundantia,  illinc  egestas. 
Quippe  dominium,  tametsi  respectu  aliorum  hominum  exclusivum, 
respectu  Dei  tamen,  absoluti  rerum  domini  ac  dispensatorìs,  non 
Disi  rdativum  est,  et  ideo  ex  illius  mente  ac  lege  administrandum 
(cf.  a  131)1. 

223.  ni.   In  extrema  necessitate  rerum  usus  iure  naturae  confi" 
niunis  est,  ita  ut,  quicumque  in  iUam  inciderit,  tantum  sibi  de  rebus 

^  S.  Thomas,  S.  theol.  2,  2,  q.  66,  a.  7,  non  veretur  dicere:  «Rea,  quaa 
aliqni  superabundanter  babent,  ex  naturali  iure  debentor  paupemm  sostenta- 
tionl'  los  tamen  naturae  intellegit  non  iam  in  concreto  determinatom.  Pro- 
pterea  caute  subiicit  :  „8ed  .  .  .  committitur  arbitrio  uniuscuiusque  dispensatio 
propriarum  rerum,  ut  ex  iis  subveniat  necessitatem  patientibus."  —  Quod 
igitar  8.  Doctor  bic  inculcare  vult,  est  naturcUe  praeceptum  conscientiam  illomm 
di?itam  obstringens,  ut  ita  indigentibus  realiter  subreniant;  quamquam  modus 
in  pariicalari,  quo  id  fiat,  secundum  rectum  ordinem  ipsorum  arbitrio  et  con- 
scieotiae  committendum  sit.    Gf.  S,  Thom,  1.  e.  a.  2. 


208  Sectio  II.    Liber  II.    Caput  m.    Artìculus  2.   §  4. 

etiam  cUienis  usurpare  legitime  possit,   quantum  necessUas  e 
Dominium  enim  fini  primario   et  essentiali  rerum,   qui  est 
humanae  conservatio,   suapte   natura   subordinatur.      Verum 
notanda  sunt: 

1.  Ut  quìs  ius  eiusmodi  determinatum  sibi  vindicare  p< 
per  se  non  sufficit  necessitas  qualiscumque  etiam  gravis,  se< 
quiritur  extrema  vel  quasi-extrema ,  qualis  censetur  vìtae  i 
tendae  discrimen,  quod  aKo  modo  evitali  non  possit.  Si 
latius  extenderetur  eiusmodi  facultas,  ipsa  proprietatis  pu 
securitas  tolleretur. 

2.  Ratione  necessitatis  per  se  non  rei  proprietas,  sed  ius  ad 
usum  necessarium  acquiritur  ;  unde  perìculo  depulso  res,  si  ex 
restituenda,  si  secus,  domino  exigenti  compensanda.     Ita  qi 
non  sino  gravi  ratione  communiter  auctores  centra  multos  ve 
qui  etiam  proprietatem  in  hoc  casu  transferri  opinantur.  Ce 
ius,  quod  in  sola  necessitate  fundatur,  ut  ipsum  „ias  neo      j 
indicat,  etiam  ex  sola  stricta  necessitate  mensurari  debere, 
vero  necessitas  illam  iuris  extensionem  non  postulai. 

3.  Ius  necessitatis  locum  non  habet,  si  rei  possessor 
necessitate  tenetur^. 

§  4.  De  violatione  dominii. 

224.        Officium  iuri  proprietatis  correlatum  onmem  vetat  i    ìoi 
qua  potestas  domini  de  re  sua  disponendi  integre  vel  ex  ] 
peditur.    Et  quoniam  dominium  in  individuo  determinatum 
iuris  rationem  habet,   inviolabilitate  gaudet  coacUva,   unde 
casu  sive  attentatae  vel  patratae  violationis  omnes  condii 
iustitiae  commutativae  participat. 

A.   Quibus  modis   dominium  violetur  aut  iniuste  imped 
ex  dìctis  facile  colliges.     Huc  imprimis  pertinent: 

1.  lactura,  qua  res  perditur,   et  deterioratio ,  qua  de 
efficitur. 

2.  Fraus,  qua  quis  falsis  rationibus  a  bone  sibi  debito  are 
aut  ad  suum  tradendum  inducitur. 

3.  Invasio,   qua  quis  e  possessione  rei  immobilis  y 
eiicitur,  et  rapina,  qua  res  mobilis  vi  aufertur. 


»  Cf.  ZalUnger,  Instit.  iur.  nat.  I,  157.  —  Ceienim  de  iure       d 
eiusqne  extensione  cf.   (post  S.  Thotn.  1.  e.)   Lessii  lib.   2,  e.   l2, 
Cathrein,  Moralphilosophìe  II  (ed.  3),  309  sq. 


De  yìolatione  dominìi.  209 

4.   Furtum,  quod  definitur:   clandestina  rei  alìenae  ablatdo 

ao  rationabiliter  invito.     Censetur  autem  dominus  generatim 

ionabiliter  invitus,  si  ius  habet  rem  suam  alteri  denegandi^. 

B.  Quod  si  quaeratur,  quaenam  defensio  honorum  contra 
%  aggressionem  legitime  adhiberi  possit,  ex  principiis  iam 
kbilitis  illud  prò  regula  generali  statui  potest:  toties  ali- 
vi et  cruenta  etiam  defensione  legitime  utitur,  quoties  in- 

a  pressor  actu  bona,  quae  retate  ad  vitam  magni  ponderis 
]  1  possunt,  violenter  illi  eripere  conatur.  Id  tum  sane 
dmum  valet,  cum  nescitur,  utrum  aggressio  simul  contra 
1  dirìgatur,  quemadmodum  de  fmre  armato  vel  noctumo 
tmque  prudenter  suspicari  licet.    TJniversim  autem,  quo  minus 

D         e  de  tuenda  propria  vita  agitur,  eo  magis  urget  obligatio 

oinis  inculpatae  tutelae.    Ideo  in  tali  casu  per  se  culpa 

vacaret  qui  omissis  aliis  modis   obviis  fùrem  fugandi  aut 

«       i  frustrandi  vel  oblata  facilitate  bona  erepta  per  magi- 

atum  recuperandiy  temere  armis  uteretur^. 

C.  Qui  iniuste  in  suis  bonis  laesus  est,  sive  rei  ablatione 
e  destructione,  ius  habet  ad  restitutionem  rei  ablatae,  si  in  se 
1  in  aequivalente  adhuc  exstat;  sin  minus,  ad  indemnitatem. 
terum  de  iure  et  obUgatione  restitutionis  et  de  eius  condicionibus 
:  professo  et  plenius  tractatur  in  Theologia  morali.  Quare  hic 
sneralia  quaedam  notasse  sufficiet^. 

i     Uutio  latius  aut  strictius  accipi  potest.    Latius  accepta 

satisfactionem  prò  iustitiae   debito,   ut  v.   g.  solutionem 

pretii  prò  re  quomodocumque  etiam  citra  iniuriam  accepta, 

rehendit.     Strictius  autem  accepta,   quo  sensu  generatim  in 

I      morali  usurpatur,  aliud  non  est,  nisi  acceptae  rei  alienae 

idditio  vel  damni  iUati  compensatio.   Unde  patet  restitutionem  esse 

dxtemum  iustitiae  commutativae,  utpote  quod  exigit  aequali- 

I       ufer  datum  et  acceptum,  inter  damnum  et  compensationem. 

.tt£      1  restitutio  a  satisfactione  differt,  1.  quod  haec  latius  patet; 

is      m  restitutio  satisfactio  est,   sed  non  contra.     2.   Satis- 

respicit  personam,  praestans  id,  quod  ei  satis  sit,  etsi  non 


*  Cf.  S.  Thom,,  8.  theol.  2,  2,  q.  66.    Lessiua,  De  iust,  et  iure  lib.  2, 
^'  12.  Card,  de  Lugo  dkp.  16. 

'  Cf.  de  Lugo  disp.  10,  sect.  9.    Lessim  1.  e.  e.  9,  dub.  11. 

•  Cf.  8,  Thom.,  S.  theol.  2,  2,  q.  62.  Lesaim  1.  e.  e.  7,  dub.  4  et  5  ;  e.  12, 
^^'  1-20.    De  Lugo  disp.  8,  sect.  2;  disp.  17  et  18. 

V«7er.  Ina  naturale.  U.  14 


210  Sectio  U.    Liber  H.    Caput  IV.    Artìcolns  1.    §  1. 

aequivalens  debito;  restitutio  respicit  rem,  reddens  eanc 
aequivalens.    3.  Satisfactio  proprie  fit  prò  iniuria  iUata  et 
violato,  quamvis  mhil  damni  illatum  sit  ;  restitutio  autem  prò 
supponit  damnum  illatum  vel  rem  alterius  ei  subtractam.    } 
4.  satisfactio  fit  etiam  prò  damno  seu  laesione  irreparabili; 
stitutio  prò  reparabili  tantum. 

Nascitur  ohligatio  restUutianis  generatim  ex  duplici 
nempe  ex  iniusta  acceptione  et  ex  ipsa  re  accepta.    Ita  8<    u 
communem  scholae  sententiam. 

Per  iniustam  acceptionem  vero  intellegi  solet  non  solom  furi 
rapina  vel  firaudulenta  acquisitio,  sed  danmum  quodvis  al 
inique  illatum.  Quicumque  em*m  hoc  infert,  quasi  de  suo  alle 
aliquid  aufert;  et  sic  ratione  iniustae  acceptionis  dìcitur  ad 
stitutionem,  i.  e.  compensationem,  obligari.  Quomodocumque 
quis  violet  aequalitatem ,  quam  iustitia  conunutativa  poi  t, 
eam  resarciendam  tenetur,  etiamsi  nihil  ipso  emolumenti  ao 
vel  si  res  iniuste  accepta  interim  perierit. 

Per  rem  acceptam  hic  intellegitur  non  solum  res  a  d 
ablata,  sed  etiam  quaecumque  ex  iustitia  alteri  debita  est  et 
alium  retinetur,  v.  g.  bonum  alteri  legatum  vel  venditum.  • 
qui  habet  rem  alterius,  etsi  nullam  iniuriam  intulerit,  habet 
plus  quam  suum,    dum  verus  dominus  tantundem  t 

quam  suum.     Ergo  buie  illud  restituendum ,   ut  fiat  a< 
iustitiae  secundum  axioma  „res  clamat  ad  dominum". 

Caput  IV. 
De  contractibus. 

Articnlns  1. 

De  contractibus  in  genere  \ 

§  1.  Eorum  notio  et  naturale  fandamentam. 

227.        Contractus  seu  pactum  (Yertrag)  vulgo  definitor: 
duorum  vd  plurium  in  idem  placitum  cansensus  Mij       i 
iustitia  gignens.    Dicitur:   1.    „Consensus** ,  ad  qaem  efifl 
sibi  occurrunt  ex  una  parte  pollicitatio,  i.  e.  actus  voli 

1  De  contract.  in  genere  agont  Lessim  L  e  e.  17,  dob.  1 — 10;  éi  Ì 
!•  0.  disp.  22,  sect.  1—15. 


d  oontractibns  in  genere.  —  Eomm  notio  et  nator.  fondamentom.      211 

18,  quo  quis  alteri  ad  aliquid  se  obstringere  declarat,  ex 
"a  parte  acceptatio  seu  alterius  vìcissim  facta  voluntatis  de- 
itio,  qua  id,  quod  pollìcetur,  a  se  acceptari  significat.    2.  „In 

jlacitum^,  per  quod  denotatur  obiectum  mutui  consensus  et 
;o  praestatio  (Leistung)  nuncupatur,  consistens  in  rei  sive  iurìs 
iitione  vel  cessione  vel  in  actione  vel  omissione,  ad  quam 
ra pars  contrahentium  erga  alteram  se  oblìgat.  3.  „Obligatìonem 
lustitia^ ,  ut  excludatur  simplex  voluntatis  propositum  mani- 
atum  et  ab  altero  approbatum,  aut  etiam  declaratio,  qua  quis 

m  ex  veracitate  vel  virtute  constantiae  se  obligare  intendit, 
i  alteri  ius  strictum  in  se  concedere  intendat.  —  Ex  usu  iuris 
tivi  pactum  a  contractu  eatenus  distinguitur,  quod  multi  scri- 
*es  nomine  contractuum  illa  tantum  pacta  comprehendere  solent, 
e  non  solum  iure  naturae  sed  et  iure  positivo  valida  agno- 
itur.  A  philosophis  autem  faaec  distinctio  merito  neglegitur. 
3rum  etiam  a  iurìs  consultis  maiorìs  clarìtatis  causa  pacta, 
e  naturaliter  valida  sunt,  sed  civilem  actionem  non  admittunt, 

imque  „pacta  nuda**  vocantur^. 

Quod  ad  pbilosophicum  fundamentum  pactorum  attinet, 

ximum   et   remotum   distingui  potest.     Proximum   est  ipsum 

connatum  contrahendi  cum  iure  alienandi  et  iure  acquirendi 

ividuo  et  essentiali  nexu  coniunctum  (vide  n.  200  sqq.);  unde 

ciali  hic  probatione  non  indiget.     Ad  remotum  fundamentum 

tinent  ius  libertatis  secundum  naturae  socialis  condiciones  exer- 

ae  et  finis  domimi   essentialìter  socialis,   qui  sine   multiplid 

ium  rerumque  commutatione  et  commercio  obtineri  non  posset. 

revera  in  humana  societate  ius  contrahendi  tam  necessarii  et 

Dtidiani  est  usus,   ut  ex  eo  non   solum  hominum  commercium 

ca  res  extemas  paone  integrum,  sed  etiam  multiplicia  personalia 

ae  socialis  vincula  dependeant.     In  eo  enim  innumeri  illi  par- 

olares  hominum  coetus  fundantur,   qui   societates  liherae  seu 

luntariae  dicuntur,  et  qui  simul  cum  societatibus  necessariis  et 

tiiralibus  universum  corpus  sociale  organico  componunt. 

§  2.   De  requisitis   contractum   constituentibus. 

9.       Quae  ad  contractum  validum  efficiendum  concurrere  de- 

,  partim  personas  contrahentes,  partim  materiam,  partim  con- 

seu  formam  essentialem  respiciunt.    Requiruntur  scilicet: 

^  Cf.  Le88iu8  lib.  2,  e.  17,  dab.  2,  n.  7  ;  dub.  4,  n.  21. 


212  Sectio  IL    Liber  IL    Caput  IV.    Artìoulus  1.    §  2. 

A.   Personae  corUrahentes  habiles,  i.  e.  ad  valide 
capaces.    Est  autem  ex  iure  naturali  ad  paciscendum  habilis 
homo,   qui  liberum   rationis  usum  et  bonorum  ac  iurìum  i 
liberam  administrationem  habet,  seu  qui  ^sui  iuris'  est.    ] 
impedimentum  habilitatis  tum  physicum  tum  iuridicum  esse  poi 
Per  illud  v.  g.  amentes,  ebrii,  infantes  etc.  inhabiles  sunt,  « 
actus  vere  humani  incapaces;  per  alterum  vero,  quicomquei 
ad  praestationem  faciendam  ab  aliis  iuridice  dependent,  uti  y 
contingit  inter  coniuges,  parentes  et  liberos  etc.  —  Datur 
terea  inhabilitas  ex  iure  positivo  ad  cavendos  varìos  àb\ 
ducta,  quae  ex  cuiusque  regionis  legibus  cognoscenda  < 

230.  B.   Materia  (praestatio)  possibilis,  et  quidem  1.  pktfsit 
moraliter  possibilis:   talis   non  esset   praestatio,   quae  vel  n 
praestandi  simpliciter  superaret  vel  saltem  tam  ardua  < 
nomo  sanae  mentis  ad  eam  se  obligare  voluisse  censeri  p 
2.  iuridice  possibilis,  i.  e.  debet  esse  poUicenti  vel  tradenti      j 
simulque  alienabilis  (cf.  P.  I,  n.  576),  respectu  acceptan      \ 
aliena;    3.  ethice  possibilis,  i.  e.  nulli  legi  per  se  contraria: 
enim  omnis  obligationis  auctor  sibi  contradicere  nequit,  nec 
quam  iuridice  obligarì  potest  ad  id,  quod  ethice  ne&s  est 
notandum  aliud  esse  pactum  ob  aliquam  rationem  qualemcoi 
illicite  initum,  aliud,  ipsam  materìam  per  se  esse  ethice  in 
bilem.    Ita  v.  g.  mala  intentio  contrahentìs  valori  co 
detrahit;  ncque  qui  iurìs  sui  exsistens  ex  iactantia  pro(      i 
ideo  repetere  sua  dona  legitime  potest. 

231.  C.   Consensus  ad  producendam  obligationetn  iuridicam 
ficiens.     Ad  hoc  autem  necesse  est,  ut  sit: 

1.  Verus  sive  intemus:  Nam  obligatio  contractus  essent 
determinatur  actibus  voluntatis,  qui  si  externe  tantum  fingei 
qua  tales  non  exsisterent,  nec  proin  obligationem  contractus 
ducere  possent.     Unde  si  pars  contrahens  consensum  fingit, 
naturae  pactum  obiective  nullum  exsistU.     Yerumtamen,   quia 
actione  ius  alienum  violavit,  nihilominus  veras  iustitiae  obligati< 
incurrit.    Nimirum  a)  talis  alteri  quodvis  damnum  ex  fictio 
cutum  resarcire  iure  tenetur  et  hinc  verum   postea  co 
praestare,  si  ad  illius  indemnitatem  requiratur.    b)  Alteri  co 
henti  ius  manet  ipsum  secundum   signa   consensus  data  ii 
ac  proin  expostulandi ,  ut  pactum  servetur,  seu  non  b        ii 
credere  asserenti  se  ficte  contraxisse.    e)  Hinc  est,  qu<     oo 


De  contractìbiis  in  genere.  —  De  requisitis  coniaract.  constituentibus.      213 

p      IVO  intema  veritas  consensus  tamquam  requisitum  valorìs 
e  non  agnoscitur,  sed  sufficit,  ut  constet  de  consensu  extemo. 

2.  LU>er,  quia  secus  deficeret  ratio  actus  humani.    Inde  facile 

qua  ratione  ignorantia   vel  error,   violentia  et  metus 
3rem    contractus  impediendum  influere  possint  (cf.  P.  I, 
1 115  sqq.).    Nimirum  a)   error,  si  versatur  circa  substantiam 
iwntaictus,  i.  e.  circa  id,  quod  est  proprie  obiectum  voluntatis  con- 
le&tientis,  eum  invalidum  reddit,  undecumque  ille  acdderit;  uti 
T.g.  cum  quis  intendens  emere  vinum  accipit  acetum  (error  circa 
ntiam  obiedi);  vel  si  alter  contrahens  putat  agi  de  donatione, 
au     n  de  venditione  (circa  speciem  contractus)  ;  vel  si  alter- 
in  eo,  propter  quod  solum  vel  saltem  principaliter  ad 
mtìendum  inductus  est  (circa  motivum  primarium).    In  tali 
im   deest  consensus  intemus  in  id,  de  quo  exteme  con- 
nhitur,  quìa  niliil  volitum  nisi  cognitum.  —  Si  autem  error  ver- 
r  circa  accidentia  contractus,  quamquam  efficaciter  ad  centra- 
in  induxit,  hunc  non  reddit  invalidum,  quia  censetur  adesse 
I      i      3  saltem  in  idem  placitum  principale.     Attamen  a)  si 
or      [^positus  efficax  a  dolo  partis  contrahentis  provenit,  de- 
ius  habet  ad  rescissìonem  pacti,  quia,  ut  reparetur  illata 
L  bet  ei  restitui  integra  libertas  ;  JS)  si  a  dolo  tertii  error 

i,    deceptus   ius   habet   ab   hoc   exigendi   reparationem 
ini.  —  b)  Violentia,  qua  quis  ad  externa  signa  consensus,  v.  g. 
gnandum  chirographum,  physice  cogitur,  omnem  valorem 
;    3tui  adimit.  —  e)  Metus  ex  principiis  moralibus  supra  de- 
1    istratis  (P.  I,   n.  126  sqq.)   eatenus  tantum   contractum  na- 
iliter  invalidum  reddere  potest,  quatenus  liberum  usum  rationis 
)edit.    Àtque  id  etiam  tum  omnino  dicendum  videtur,  cum  quis 
u  iniuste  seu  per  iniuriam  incusso  ad  contrahendum  compulsus 
it.    Ex  hac  iniuria  enim  tantum  sequitur  illum  ius  habere  ad 
1      adendum  contractum.    Et  revera  rationes,  quae  ab  auctoribus 
ali      sentientibus  aflferri  solent,  nihil  aliud  evincunt^. 

3.  Mutuus.  Translatio  enim  iurium  vi  voluntatis  necessaria 
supponit,  non  solum  ut  unus  ius  suum  in  gratiam  alterius  ab- 
dicare, sed  etiam  ut  alter  illud  acceptare  velit.  Hinc  si  polli- 
dtatìo  ante  acceptationem  revocata  fuerit,  pactum  exsistere  nequit; 


*  Cf.  Le89iu8  lib.  2,  e.  17,  dub.  6.  —  Non  autem  quidquid  generatim  de 
contractibos  recte  dicitar,  semper  et  sub  omni  respectu  etiam  ad  contractum 
nutrimomalem  applicari  legitime  potest. 


214  Sectio  U.    Liber  II.    Caput  lY.   Artìcnlas  1.    §  8. 

sed  et  pollicitatìo  omni  sua  vi  morali  solvitur,   simal  ac  d 
fuerit  acceptatio. 

4.  Sufficienter  utrimque  mani f estatus,  ut  ex  ipsa  nata 
respectivi  per  se  colligitur.    Ut  autem  sufficienter  manif 
censeatur,  requiritur  consensus  vel  expressus  vel      ite      te 
ita  ex  adiunctis  determinatus ,  ut,  nisi  quis  co  m  sìgnifi 

velit,   eius  silentium  et  agendi  ratio  iniurio      vel         na  fo 
(.silentium  qualificatum").    Consensus  vero  praesumpt       i  e. 
ab  altero,  si  rogaretur,  datum  iri  prudenter  supponil     , 
acquirendum  ius  in  alterum  vel  eius  rem  minime      ffidt. 

§  3.   De  forma  accidentali  contractuum. 

232.  Praeter  formam  essentialem  et  constitutivam  cent 
quae  in  ipso  consensu  modo  descripto   consìstit,   <       r  q 
forma  accidentalis.   Hoc  nomine  comprehenduntur  ^  < 
quae  arbitrio  contrahentium  contractibus  adiici  solent. 

hanc  rationem  distinguitur  contractus  purus,  i.  e.  le  adi 
qualitate,  et  qualificatus,  i.  e.  cum  qualitate  init  *  iti 
eiusmodi  magis  usitatae  sunt:  condicio,  modus,  dies,  , 

monstratio,  disiunctio,  arrha,  poena,  iuramentum.    Inde  ma 
nomine  contractus  iis  affectus  dicitur:  condicionatos,  modalis, 
diem,  causalis,  demonstrativus ,  disiunctivus,  arrhalìs,  sub  ] 
iuratus. 

233.  1.  Condicio  est  circumstantia  vel  eventus,  a  quo  seci 
voluntatem  paciscentium  valor  contractus  dependet^.    a)  Si  e 
dicio  est  de  praeterito  vel  praesenti,  contractus  valet  vel  non  ^ 
prout  illa  exsistit  aut  secus,  sed  in  actu  secundo  non  obligat 
praestationem,  donec  de  condicionis  exsistentia  constiterit   b) 
de  futuro,  valor  contractus  suspenditur,  donec  impleator  condid 
ita  ut  interim   neutra  pars  resilire  quedt.     Condicio  de  futi 
certo  seu  necessario  haberì  potest  tamquam  nulla,  i.       cont 
hoc  casu  quoad  rem  absolutus  est.    Condicio  de  re  in  v« 
quae  substantiae  contractus  repugnat,  hunc  reddit  in  radice  ii 
validum.    Huc  etiam  referenda  est  condicio  turpis.    De  hac  ta 
controversia  manet  inter  auctores,  utrum  post  factum,  i.  e.  odi 
dicione  nefarìa  impleta,  altera  pars  ad  condictam  praestation 
aliqua  ratione  teneatur  necne  2.  —  Condicio,  quae  vulgo  resdu 


«  Cf.  Lessiua  lib.  2,  e.  18,  dub.  15.  »  Cf.  ibid.  dab.  8. 


De  contractibiis  in  genere.  —  De  forma  accidentali  contractaum.      215 

bar,  contractum  supponit  ab  initio  validum,  at  simul  ac  im- 

,iir,  ipso  facto  eum  dissolvit.    Praeter  condiciones  expressas 

ir  aliae  tacitae,  i.  e.  tales,  quae  consìderatìs  personarum  ad- 

,  natura  negotìi,  consuetudine  recepta  etc.   in   contractu 

licitae  et  subintellectae  legitime  supponuntur. 

2.  Modus  dicitur  gravamen  pacto  adiunctum  et  cum  prae- 
3ne  ita  coniunctum,  ut  ex  iustitìa  servandum  sit  ;  differt  autem 

\        3Ìone,  quod  non  habet  vim  suspendendi  valorem  contractus. 

3.  Bies  vocatur  quivis  adiectus  temporis  terminus  a  quo  in- 
veì terminus  ad  ^em  perduret  obligatio. 

4.  Causa  dicitur  ratio  impellens  ad  contrahendmn  in  ipso 
expressa.     Si  exprimitur  motivum  principale,  ita  valorem 

:       ctus  afficity  ut  hic  tali  causa  non  subsistente  censori  de- 
nullus. 

5.  Demonstratio  est  quidquid  praeter  nomen  ad  designandam 
i     personam  contractui  adiicitur.    Quoties  autem  aliunde  de 

is  constiterit,  demonstratio,  licet  falsa,  valorem  contractus 
I     affidt. 

6.  Disiunctio,  qua  quis  sub  forma  alternativa  (aut — aut)  sive 
te  ad  personas  sive  relate  ad  res  se  alteri  obligat,  aliqua 
)ne  alterutri  parti  reservata. 

7.  Demum  arrha,  poena  (conventionalis)  et  iuramentum  eo 
fine  interdum  contractui  adduntur,   ut  securitas  servandae  fidei 
firmetur.  —  Et  quoniam  iuramentum  obligationi   naturali   con- 
tractus obligationem  ex  religione  superaddit,  gravis  inter  auctores 
quaestio  orta  est:  utrum  quis  contractum  per  se  invalidum,  eo 
quod  iuramento  firmatus  sit,  servare  ex  religione  quoad  promissam 
praestationem  teneatur? —  Id  merito  quidem  negandum  videtur, 
xAÀ  iuramentum  tantum  ut  mera  forma  accidentalis  ad  contractum 
siccedit,  i.  e.  ubi  quis  eo  confirmare  intendit  se  obligationem  ex 
j^acto  contractam  servaturum  esse.     Nempe  hac  sublata  iuramen- 
tum obiecto  caret.   Contrarium  dicendum  in  iis  adiunctis,  in  quibus 
iuramentum  ut  nova  eiusdem  rei  promissio  a  pacto  independens 
eaque  iurata  rationabili  iudicio  censori  debet  K 


*  CL  Lessius  1.  e.  e.  17,  dub.  7,  n.  52:  ,  Iuramentum  sequitur  naturam 
^  qnalitatem  actus,  super  quem  cadit ,  ut  communi  consensu  Doctores  docent. 
AccesBorìum  enìm  sequitur  naturam  principalis.  Hinc  fit,  ut,  quando  actus  ali- 
VÒA  vel  ex  iuris  dispositione  vel  ex  recepta  consuetudine  vel  ex  agentis  in- 
^tione  tacitam  aliquam  condicionem  includit,  eandem  quoque  includat  iura- 
mentam  actui  appositum,  nisi  agens  contrarium  intendat."    n.  50:  ,  Quando  id, 


216  Sectio  U.    Liber  n.    Capai  lY.    Artìculns  1.    §  4. 

234.  Soholiuill.    A  forma  contraotuum  naturali  (tum  essentiali 
accidentali)  porro  disidnguenda  est  forma  positiva,  qnae  est  moda 
ciscendi  iure  positivo  inductus.   Eo  referendae  sunt  soUemnitates  l 
quae  variae  prò  variis  speciebus  contractuum  requiruntor ,  ut  in 
civili  validi  agnoscantur. 

§  4.    De  vi  obligandì  contractuum. 

235.  Ex  contractu  legitime  inito  veram  obligationem  ea 
iuridicam  nasci,   tam  universali,   constanti,  uniformi  et  in^ 
omnium  hominum  persuasione  admissum.est,  ut  vel  perdi 
homines  saltem  exteme  eam  profiteri  haud  omittant.    Adeo 
naturae  voce  id  cunctis  indubitatum  et  ineluctabili  sociali  n( 
sitate  sancitum  est.    Verum  utut  de  asserenda  hac  vi  oblig 
onmes  facile  conveniant,   multum  tamen  inter  iuris  philc 
eos   praesertim,    qui    in    Kantiana   vel    semikantìana   pr 
iurant,  usque  ad  recentiora  tempora  circa  modum  desudatnm 
quo  haec  fundamentalis  doctrina  philosophice  probari  possi 
debeat.     Qua  in  re  dum  isti  incerti  vagantur  ac  se  invicem 
pugnant,  unum  tantum  vere  demonstrant,  scilicet  falsitatem  ] 
cipiorum,  quibus  uti  consueverunt.    Et  sane  ex  mera  «] 
libertate**  sine  respectu  ad  altiorem  ordinem  difficile  est  ab  o 
ethico  sive  veracitatis  sive  constantiae  sive  fidelitatìs  ad  ob 
tionem  externe  coactivam   gressum  facere^.    Centra   qui   a 
iuris  prìncipiis  proficiscuntur,   alium  probandi  laborem  non 
perìuntur  nisi  eum,  qui  in  deducendo  corollario  per  se  mani 
consistit.     Id  ut  ad  oculum  pateat,  en  ratiocinium,  quo  uti 


quod  iuramento  alieni  promittitor,  sine  ullo  promittentis  peccato  servarì  ; 
inramentum  est  validum  et  servandam  ;  intellege,  si  iUe,  in  cnins  favorem  i 
est,  illud  servarì  veb't  et  alias  legitime  non  relaxetor.  Quando  id,  quo 
mittitar,  sine  peccato  promittentis  servarì  neqnit,  ioramentom  eat  invi 
et  irrìtum  .  .  .  coUigitur  ex  illa  regala  ioris  :  Non  est  obligatorìom  inram 
contra  bonos  mores  praestitum  .  .  .  quia  nemo  obligarì  potest  ad  pecci 
'  Gomplnres  einsmodi  vanos  conatns  recentiorìs  philosopbiae  recense 
alios  Roder,  Gnmdzttge  des  Natorrechts  (1868)  li,  881  sq.  Propterea  re< 
vertit:  «Bleibt  man  dabei  steben,  die  ftussere  Freibeit  oder  WillkUr  de 
zelnen  zum  Ansgangspankt  f&r  die  Recbtslebre  zu  nehmen,  itt  d< 

cialen)  Menschenbestimmung ,  so  wird  man  sich  nacb  wie  vor  v     ;ebe 
mUben,   die  bindende  Kraft  der  Vertrftge  darzutbnn."     Hinc  fu 
toralis  iurìdicae  obligationis  contractuum  quaerendum  esse  dicit  m  ei 
iitate  ad  rationalem  socialitaiem  («Mittel  des  Bestandes  einer  veri      l 
aelligkeit*). 


De  contractìbiis  in  genere.  —  De  vi  obligandi  contractuum.         217 

Omnis  contractus,  si  ex  primo  fondamento  (n.  228)  con- 

or,    aliud    non    est    nisi  sìmultaneum   exercitium   duplicis 

ì  connati,  iuris  alienandi  ex  una  parte,  et  iuris  acquirendi  ex 

>  parte.    lam  vero  vis  obligandi  pactorum,  non  solum  etbica 

vere  iuridica,  est  conaturalis  et  essentialis  effectus  talis  exer- 

itìi,  adeo  ut  hoc  sino  illa  esset  piane  illusorium.    Dicitur  „vis 

iuridica**  :  talis  enim  ex  summo  iuris  naturalis  principio,  i.  e. 

XI      Hjtu  necessitatis  ad  rectum  socialem  ordinem  (P.  I,  n.  589) 

i  conclusione  derivatur.   Nempe  cum  ,rectus  orde  socialis* 

pò        Deus  intuitu  recti  ordinis  socialis  exigat,  ut  quis  ea, 

[et  (res  et  iura  alienabilia),  in  gratìam  alterius  abdicare, 

al       a      cata   acceptando   acquirere   tamquam  sua   legitime 

,  idem  profecto  divinus  ordinator  non  potest  non  pariter 

I,  ut  ea,  quae  quis  ita  ut  sua  acquisivit,  sive  in  praesentì 

in  futurum  sibi  tradenda,  etìam  ut  sua  ab  eo  vindicare  ex  iure 

.   Atque  ita  obligatìo  ex  contractu  erta,  quocumque  nomine 

iuris  Individualismum  vocetur,   re  ipsa  aliud  non  est,   nisi 

um  inter  contrahentes  officium  reverendi  ius  certum  ac  de- 

U  m  alterius,  adeoque  officium  manifeste  iuridicum.    Ergo 

contractus  legitime  initus  obligationem  ex  iustitia  producit. 

87.       Cessante  obligatione  ipse  contractus  exsistere  desinit.   Ces- 
autem  obligatio  1.  solutione,  i.  e.  praestatione  integre,  debito 
loco  et  tempore  facta;  2.  elapso  tempore,  ad  quod  ex  con- 
'  erat   restricta   obligatìo;    3.  mutuo   consensu  paciscentium 
cipias  contractum  suapte  natura   indissolubilem,   ut  matri- 
ium);    4.   remissione   libera   (Erlassung)    ex   parte   illius,   in 
(  emolumentum  contractus  erat  initus;    5.  altero  non  satis- 
fa obligationi,  secundum  iuris  axioma  (non  sine  limitatione 
ti          admittendum)  :    «frangenti  fidem  fides  fi^angatur  eidem **  ; 
6.  non  impleta  condicione  sive  expressa  sive  tacita;   bue  etiam 
referri  potest  mutatio  adiunctorum  talis,  quae  in  ipsam  substan- 
iiam  contractus  cadit^;  7.  demum  itire  positivo,  scilicet  per  legi- 
tìmam  a  indice  factam  «rescissionem'^   et  per  „restitutionem  in 


*  Hino  patet,  qnam  falsa  et  fidei  publìcae  perniciosa  haberi  debeat  illa 
MBertìo,  quae  hodie  non  raro,  maxime  de  contractibas  intemationalibus,  circum- 
fertar:  In  omni  contractu  tacite  contineri  clausulam  «rebus  sic  stantibus", 
i*  e.  condicionem,  ut  perdurent  omnia  adiuncta,  quae  eo  tempore  aderant,  quo 
conbactus  vim  obtinuit,  v.  g.  eadem  paciscendi  motiva.  Gf.  Roder  1.  e. 
p.  444. 


218  Sectio  U.    Liber  II.    Capai  lY.    Artìculns  2.    §  1.  2. 

integrum'^ ,  qua  pacìscens,  cuius  interest,  in  pristinam  liberti 
restituitur  \ 

Articulns  2. 

De  contractibus  in  specie. 

§  1.    De  eorum  partitione. 

238.        Gontractus  sive  materia  sive  modo  et  forma  sive 
diversi  prope  innumeri  esse  possunt.    Non  mediocris  inde  d 
cultas  oritur  adhibendae  partitionis,  quae  non  solum  e 
sed  etiam  logicae  tractandi  methodo  accommodata  sit.    Be< 
tiores  varii  varias  divisiones  proposuerunt ,   quibus  tam< 
minusve  ius  romanum   ut  fons  et  dux  communis  inservit.    1 
et  plurima  nomina  adhuc  in  iure  recepta  manarunt.    Ce 
varii  respectusy  qui  in  pactis  considerari  possunt,  magnam  ] 
tionum  varietatem  admittunt.  —  Ita  nempe  contractus  <      i 
possunt: 

1.  Ratione  obiecti:  a)  reales,  qui  rem,  b)  personcdes,  qui  ] 
sonalem   praestationem   respiciunt.    Cui   congruit  altera 
distinctio,  nempe  contractuum,   quorum  obiectum  <      ius 
ut  donatio,   emptio,   et  eorum,  qui  ius  ad  rem  s 
praestationem  prò  obiecto  habent,  ut  promissio,  la     io  o] 
Per  pacta  prioris  generis  iure  saltem  positivo  ius  in  re  i    i  ( 
ritur  nisi  post  rei  traditionem  veram  aut  signatam.   Utrom 
restrìctio  etiam  iure  naturali  valeat,  disputatur. 

2.  Ratione  fonnae:  a)  verbales  (mtindliche),  b)  litterales  (i 
liche),  e)  ipso  facto  traditionis  vel  praestationis  signaH  (t 
liche).    Porro  ratione  fonnae  accidentalis  praecipue  sunt  vel 
soluti  vel  condicionati. 

3.  Ratione  extensionis:  a)  simplices,  b)  compositi,  per 
plures  simplices  in  uno  negotio  involvuntur. 

4.  Ratione  proximi  effectus:  a)  gratuiti  seu  benefici  (S 
kungsvertràge),  qui  uni  parti  emolumentum  tribuunt  absque  a 
recìproco  alterius  (Yortheile  ohne  Entgelt);  ideo  et  unilatei 
vocari  solent;  b)  onerosi  seu  bilaterales  (Tauschvertrftge) , 
quos  utrique  parti  reciproca  praestatio  imponitur.  Horom 
diremptorii  sunt,  alii  communionem  inducentes,  prout  particalar 
quibusdam  praestationibus  mutuis  absolvuntur,  uti  v.  g.  en 


*  De  .restitutione  in  integnim"  cf.  Lessius  lib.  2,  o.  17,  dab.  9. 


De  contractibiis  in  genere.  —  De  vi  obligandi  contractunm.         217 

Omnis  contractus,  si  ex  primo  fondamento  (n.  228)  con- 
star,   aliud    non    est    nisi  simultaneum   exercìtìum   duplicis 
connati,  iuris  cdienandi  ex  una  parte,  et  iuris  acquirendi  ex 
-a  parte.   lam  vero  vis  obligandi  pactorum,  non  solum  ethica 
.  vere  iuridica,  est  conaturalis  et  essentialis  effectus  talis  exer- 
•tii,  adeo  ut  hoc  sino  illa  esset  piane  illusorium.    Dicitur  „vi8 
i       idica**  :  talis  enim  ex  summo  iuris  naturalis  principio,  i.  e. 
ctu  necessitatis  ad  rectum  socialem  ordinem  (P.  I,  n.  589) 
i  conclusione  derivatur.   Nempe  cum  ,rectus  orde  socialis* 
US  Deus  intuitu  recti  ordinis  socialis  exigat,  ut  quis  ea, 
fi      let  (res  et  iura  alienabilia),  in  gratiam  alterius  abdicare, 
alter  abdicata   acceptando   acquirere   tamquam   sua   legitime 
,  idem  profecto  divinus  ordinator  non  potest  non  pariter 
re,  ut  ea,  quae  quis  ita  ut  sua  acquisivit,  sive  in  praesenti 
m  futurum  sibi  tradenda,  etiam  ut  sua  ab  eo  vindicare  ex  iure 
p      ;.   Atque  ita  obligatio  ex  contractu  orta,  quocumque  nomine 
iuris  Individualismum  vocetur,  re  ipsa  aliud  non  est,  nisi 
um  inter  contrahentes  officium  reverendi  ius  certum  ac  de- 
1    um  aUerius,  adeoque  officium  manifeste  iuridicum.    Ergo 
contractus  legitime  initus  obligationem  ex  iustitia  producit. 

Cessante  obligatione  ipse  contractus  exsistere  desinit.   Ges- 

autem  obligatio  1.  solutione,  i.  e.  praestatione  integre,  debito 

),  loco  et  tempore  facta;  2.  elapso  tempore,  ad  quod  ex  con- 

)  erat   restricta    obligatio;    3.  mutuo   consensu  paciscentium 

exdpias  contractum  suapte  natura  indissolubilem,  ut  matri- 

un);    4.   remissione   libera   (Erlassung)    ex  parte   illius,   in 

co       emolumentum  contractus  erat  initus;    5.  altero  non  satis- 

faci     i  obligationi,  secundum  iuris  axioma  (non  sine  limitatione 

admittendum) :    , frangenti  fidem  fides  fi^angatur  eidem''; 

6.         impleta  condicione  sive  expressa  sive  tacita;   bue  etiam 

tì  potest  mutatio  adiunctorum  talis,  quae  in  ipsam  substan- 

contractus  cadit^;  7.  demum  iure  positivo,  scilicet  per  legi- 

m  a  indice  factam  «rescissionem*'   et  per  „restitutionem  in 


*  Hinc  patet,  qoam  falsa  et  fidei  publicae  perniciosa  haberi  debeat  illa 
MBortio,  qnae  hodie  non  raro,  maxime  de  contractibas  intemationalibus,  circum- 
fertor:  In  omni  contractu  tacite  contineri  clausulam  «rebus  sic  stantibus", 
i«  e.  condicionem,  ut  perdurent  omnia  adiuncta,  quae  eo  tempore  aderant,  quo 
contractus  vim  obtinuiti  v.  g.  eadem  paciscendi  motiva.  Cf.  Róder  1.  e. 
P.  444. 


218  Sectio  U.    Liber  II.    Caput  lY.    Artìeuliui  2.    §  1.  2. 

ìntegrum'^,  qua  paciscens,  cuius  interest,  in  prìstìnam  libei 
restituitur  K 

Articulns  2. 
De  contradibus  in  specie. 

§  1.     De   eorum  partitione. 

238.        Gontractus  sive  materia  sive  modo  et  forma  siye  I 
diversi  prope  innumeri  esse  possunt.    Non   mediocris  inde  d 
cultas  oritur  adhibendae  partitionis,  quae  non  solum  con 
sed  etiam  logicae  tractandi  methodo  accommodata  sit. 
tiores  varii  varias  divisiones  proposuerunt ,   quibus  tai 
minusve  ius  romanum   ut  fons  et  dux  communis  inservit. 
et  plurima  nomina  adhuc  in  iure  recepta  manarunt.    ( 
varii  respectus,  qui  in  pactis  considerari  possunt,  ma  ] 

tionum  varietatem  admittunt.  —  Ita  nempe  contractus  i 
possunt: 

1.  Ratione  obiecti:  a)  reales,  qui  rem,  b)  personcUes,  qui  ] 
sonalem   praestationem   respiciunt.     Cui   congruit  alte: 
distinctio,  nempe  contractuum,   quorum  obiectum  <  tu 
ut  donatio,   emptio,   et  eorum,  qui  ius  ad  rem  s            » 
praestationem  prò  obiecto  habent,  ut  promissio,  Ice    io  O] 
Per  pacta  prioris  generis  iure  saltem  positivo  ius  in  re 

ritur  nisi  post  rei  traditionem  veram  aut  signatam.    Utrom 
restrictio  etiam  iure  naturali  valeat,  disputatur. 

2.  Ratione  fonnae:  a)  verbales  (mtindliche),  b)  liUerales 
liche),  e)  ipso  facto  tradìtionis  vel  praestationis  signaH  ( 
liche).  Porro  ratione  formae  accidentalis  praecipue  sunt 
soluti  vel  condicionati, 

3.  Ratione  extensionis:  a)  sitnplices,  b)  compositi,  per  ( 
plures  simplices  in  uno  negotio  involvuntur. 

4.  Ratione  proximi  effectus:  a)  gratuiti  seu  benefici  (Sdw^* 
kungsvertràge),  qui  uni  parti  emolumentum  tribuunt  absque  onflW 
reciproco  alterius  (Yortheile  ohne  Entgelt);  ideo  et  unflaterak* 
vocari  solent;  b)  onerosi  seu  bilaterales  (Tauschvertrftge),  p* 
quos  utrique  parti  reciproca  praestatio  imponitur.  Honiin  9& 
diremptorii  sunt,  alii  communionem  inducentes,  prout  particulanbiM 
quibusdam  praestationibus  mutuis  absolvuntur,  uti  v.  g.  emftìo 


*  De  .restitutione  in  integnim"  cf.  Lessiua  lib.  2,  o.  17,  dab.  9. 


)e  oontractìbns  in  specie.  —  De  eorum  partitione.    Gontr.  gratuiti.      219 

^enditio;   aut  tales  sunt,  quibus  res  et  operatìones  ad  com- 
lem  utilìtatem  conferuntur,  ut  fit  per  contradus  societatis, 

5.  Ratione  destinationis  :  a)  originarti  (urspriingliche),  b)  sub- 
iarii  seu  accessorii,  qui  ad  firmandos  illos  subsidiariam  inducunt 
Igationem  prò  casu,  quo  condicio  in  contractu  originario  inita 
a  servaretur.    flis  varìae   cautiones   (pignus,    hypothecae)   et 

issio  (Bùrgschaft)  annumerandae  sunt. 

6.  Demum  usitata  in  iure  communi  divisio  exstat,  qua  di- 
luntur:  a)  contractus  nominati,  i.  e.  qui  ob  frequentiorem 

speciale  nomen  gerunt,   b)  innominati,  i.  e.  qui  speciali 
t.    Hi  ad  quattuor  genera  reducuntur  bis  formulis 
,1   do  ut  des  —  do  ut  facias  —  fado  ut  facias  —  facio 
ies. 

Nota.     Ex  bis  omnibus   ea  tantum  breyiter  tractanda  seligimus, 
maiorìs  momenti  yel  frequentiorìs  usus  esse  yidentur.   Pro  reliquis 
lae  iustitiae  partim  ex  iis,   quae   de  oontractibus  in  genere  prae- 
Qns,  partim  ex  iuris  positivi  codicibus  desumendae  erunt. 

§  2.    De  oontractibus  gratuitis. 

Contractus  gratuiti  omnes  ad  duas  species  reduci  possunt  : 

promissionem  et  donationem  late  sumptam.   Donatio  nempe  prò 

ria  natura   rei,    quae  in    alterius   gratiam   praestatur,   varie 

iguitur   et   varia  nomina   sortitur.     Itaque  sub   hac  classe 

ehenduntur: 

1.  Promissio,  i.  e.  contractus,  quo  quis  se  alteri  gratuito  ob- 
t  ad  aliquid  faciendum  vel  omittendum.     Nota  tamen  non 

i£      Dot  promissionem  vulgo  ita  nuncupatam  veram  contractus 

tionem  habere,  sed  eam  solum,    qua  quis  ex  iustitia  se  alteri 

gare  intendit,  quod  ex  adiunctis  desumendum  erit.    Itaque  ad 

non  sufficit  qualiscumque  verborum  formula  instar  quasi  pro- 

>nis,  quae  tamen  ex  adiunctis  revera  nil  aliud  exprimat  quam 

9  propositum  absque  uUa  intentione  alteri  fidem  obUgandi, 

ìlli  „ius  ad  rem*  conferatur. 

2.  Donatio  (stricte  dieta)  seu  contractus,  quo  quis  alteri 
Imum  rei  suae  dominium  gratuito  tradit.  Unde  apparet  dis- 
rimen  inter  promissionem  et  donationem.  Illa  enim  natura  sua 
^on  habet  vim  transferendi  dominii,  haec  autem  habet,  etsi 
^erbis  tantum  fiat.     «Ratio  est,    quia  promissio  respicit  dona- 


222  Sectio  U.    Liber  U.    Caput  lY.    Artìculns  2.    §  8. 

sed  tantum  prò  aliquo  aequivalente  ^.  Atqui  quatenus  è 
aequalitatis  proportio  inter  res  permutandas,  eatenus  in  fav 
unius  et  in  detrimentum  alterìus  contractus  bilateralis  parti 
contractum  unilateralem  per  iniquam  contradictianem  conver 
Ergo  contractus  permutatorii  suapte  natura  tamquam  condici* 
iustitiae  aequalitatem  dati  et  accepti  supponunt. 

Notanda  ad  solvendas  difflonltates. 

242.  1.   Non  quilibet  contractus  formaUter  validus   sim 
etiam   omni  ex  parte  iustus  censori  potest.    Plures  enim 
diciones  ad  iustitiam  quam  ad  valorem  requiruntur.   In  hoc 
enim  rescindibilitas  quorundam  contractuum  (per  se  valido 
fundatur.   —  2.  Qui  putant  iustum  esse  quidquid  de  fact 
mutuo  consensu  fit,  falso  Kantiano  iuris  principio  nituntur  a 
pridem  refutato  (P.  I,  n.  519 — 535).    Non  enim  unico  ad  i 
totem  individualem  in  tute  collocandam  iura  referenda  simt, 
ipsa  quoque  libertas  individualis  illis  omnibus  relationibus 
obstringitur,  quas  communis  finis  socialis  exigit. 

B.  De  pMiinia  ut  est  modiiun  permuiationìi. 

243.  Res,  quae  sive  intuitu  necessitatis  sive  utilitatis  qi 

inter  bomines  permutantur,  plerumque  non  eiusdem  generis 

heterogeneae  sunt,  quae  proin  naturalem  et  physicam  aeq 

mensuram  non  babent.    Necesse  est  igitur,  ut  mentis  O] 

inter  illas  ratio  communis  reperìatur,  quae  tamquam  uni 

matica   illis   conmiensurandis   applicari   possit.    Haec   au 

rerum  valore  et  pretio  consistit.   Valor  alicuius  rei  est  ei 

titas  utilitatis,  quam  virtualiter  repraesentat,  simul  cum  qui 

laboriSj  qui  ad  eius  productionem  vel  acquisitionem  requiritoi 

n.  189  sq.).  Rem  ^aestimare"  vulgo  dicimur  cum  eius  vai 
% 

*  Taparelli,  Diritto  nat.  I,  n.  950:  ,0r  nei  contratti  bilaterali  qua 
volontà  dei  contraenti  ?  Ella  è  non  già  di  donare  ma  di  permutare,  vale  i 
di  ottenere  V  equivalente  di  ciò  che  cedono.  Quando  dunque  o  colia  fr 
colla  forza  o  col  timore  tolta  ingiustamente  o  scemata  la  altrui  libeH 
consentire,  se  gli  strappa  di  mano  più  che  egli  non  vorrebbe  cedere;  * 
soprappiù  dello  equivalente  è  ingiustamente  acquistato,  come  ò  ingiusti 
acquistata  dal  ladro  la  horsa,  quando  il  viandante  la  cede  per  salvar  li 
Non  cosi  se  questo  soprappiù  fosse  dal  contraente  liberamente  e  libera 
ceduto:  essendo  ciascuno  arbitro  dei  propri  diritti  alienabili,  non  se  g^ 
per  diritto  permanente  naturale,  impedire  una  volontaria  aliemudone.* 


Be  contractib.  in  specie.  —  De  pactis  onerosis  in  commani  notanda.      223 

e   ad   alium  arbitrio  prò  unitate  assumptum  determinamus. 
"alor  rerum  ita  definitus  earum   pretium   constituit.    Ita  v.  g. 
ipto  valore  unius  ovis  prò  imitate  ad  aestimandmn  equum, 
OS  nmnerus  ovimn  esset  pretium  equi. 

d  obvius  hic  et  primitivus  modus  res  diversas  aliis  atque 

adhibitis  terminis  comparationis  aestimandi,  quanta  obstacula 

ddiano   hominum   commercio   aflferret,    pronum   est   iudicare. 

inconmiodo  inventio  et  usus  pecuniae  non  solum  remedium 

ttulit,  sed  augendo  quasi  in  infinitum  facilitatem  permutandi  res, 

et  operas  —  accedentibus  praesertim  recentiore  tempore  viis 

a     et  reliquis  communicationum  adminìculis  —  pristinae  rerum 

ATum  stabilitati  summam  et  quasi  perpetuam  mobilitatem 

ituit,  atque  in  dies  magis  totius  prope  socialis  vitae  formam 

itat. 

UL  Pecunia  definiri  potest:  obiectum  materiale,  cuius  deter- 
mmata  quantitas  physica,  prò  unitate  assumpta,  mensuram  va- 
loris  exhibet,  quibuscumque  rebus  vel  praestationibus  applicabilem, 
et  qnod  ita  tamquam  universale  permutationis  quasi  vehiculum 
inservit.  Ideo  materia,  quae  prò  pecunia  usurpatur,  apta  sit 
oportet,  ut  rerum  omnium  permutandarum  valorem  a  minimo 
Dsque  ad  maximum  congrue  et  numerico  repraesentare  et  singu- 
laram  voluti  vices  subire  queat.  Ad  hoc  autem  per  se  requiritur  : 
1.  materia  notabilis  valoris,  ita  ut  etiam  minor  quantitas  pretio 
Qon  careat;  2.  substantia  facile  divisibilis  in  quantitates  pbysice 
laensurabiles  ;  et  3.  in  minore  sicut  in  malore  quantitate  durabilis. 
Hìnc  nulla  datur  suapte  natura  aptior  pecuniae  materia  quam 
nobiliora  metalla. 

245.  VcUor  pecuniae  proprius  quamvis  proxime  ab  ipso  valore 
nuUeriae  dependeat  (Metallwerth) ,  nequaquam  tamen  in  eo  solo 
congistit.  Nam  cum  uniuscuiusque  rei  valor  non  solum  ex  labore 
productionis  sed  praecipue  ex  quantitate  utilitatis,  quam  praebet, 
ieterminetur,  facile  intellegitur  pecuniae  alium  insuper  valorem, 
&  materia  ipsa  independentem,  ex  eius  fine  et  usu  accedere  (Cir- 
culationswerth).  Et  hic  quidem  eo  maior  erit,  quo  maior  fuerit 
tttilitas,  quae  prò  temporum  adiunctis  ex  ordinario  eius  usu  col- 
lìgi potest.  Idmuo  hodie  ob  immensam  humani  comraercii  exten- 
sionem  factum  est,  ut  hic  valor  moralis  pecuniae  longe  alterum 
^"^rialem  superet.  Ideo  usus  invaluit ,  ut  metalli  loco  vilis 
<^Wta,  publica  auctoritate  signata  (Papiergeld),  vulgo  pecuniae 


224  Sectio  n.    Liber  II.    Caput  lY.   Ariiealiui  2.    §  4. 

vices  gerat.   Dìcitur  ^vices  gerat"  nam  ipsa  proprie  peconui 
est,  sed  tantum  medium,  quo  illa  repraesentatur.  Et  haec  qi 
industria,   quamdiu  publicarum  rerum  perturbatio 
ingens  denuo  augmentum  mobilitatis  et  utilitatis      icui 
ducìt,  at  non  sine  ingenti  pariter  futuro  societatis       iculo, 
quando  eveniret,  ut  per  anarchiae  motus  publica  fidei  i       >  ir 
redderetur  ^. 

§  4.     De    praecipuis    speciebus    contractuum    onero 

sorum. 

Inter  has  prae  ceteris  recenseri  merentur: 

246.  I.  Permutatio  (Tausch)  strictiore  sensu  accepta 
in  genere  eorum  contractuum,  qui  permutatorii  dicuntor,  tai 
species  continetur.    Definitur:  contractus,  quo  rea  extema  al 
prò  alia  re  extema  in  dominium  traditur.    Respon    t  igitur 
mulae   contractuum    „innominatorum''  :    do  ut  des, 
contractus  reales  huius  classis  maxime  primitivus   seu  qi 
mum  et   simplicissimum   modum   in   naturali   rerum   conu 
denotat. 

247.  II.  Emptio  et  venditio  est  contractus  de  pretio  prò 
et  de  merce  prò  pretio.    A  simplici  permutatione  eo  m 
fert,  quod  fit  ope  pecuniae.  —  Merx  (Ware)  lato  sensa  ve 
quidquid  alienabile  et  ad  commercium  inter  homin  m 
ut  res  exteraae,  iura,  concessiones  etc.  —  Pretium  hic  in 
valor  mercis,  non  quomodocumque  sed  per  pecuniam  detenni] 
Ut  proportio   aequalitatis   inter   datum  et  acceptum  (ex  i 
superius  n.  241   probata)  servetur,  pretium  debet  esse 

i.  e.  pecuniae  summa  cum  rei  valore  aequata. 

Sed  quaeritur,  quomodo  practice  pretium  determinaDdiim  A 
ut  iustum  censori  possit?  —  Qua  de  re  haec  notanda  sunt:  Ift^ 
tium  distinguitur  «legale*  et  „vulgare'.  1.  Pretium  legale  (dvSlb) 
vocatur,  quod  a  magistratu  civili  praesertim  circa  res  ad  osmi 
quotidìanum  pertinentes  per  aliquam  „taxain*'  definiri  solei.  Qiiiii0> 
facile  convenìunt,  legale  pretium,  si  quod  statutum  dt,  onaàBO 
servari  debere,  nisi  evidenter  iniustum  sit.     2.  Pretium  mJjfHf* 


*  De  pecunia  aniversixn  cf.  TapareUi  L  e.  n.  957.  Say^  Éoon.  polii  ton.  H 
p.  1  sqq.  et  lib.  1,  e.  21.  Walter,  Naturrecht  nnd  Politik  n.  173  sq.  Trenéd»^ 
burg,  Natarrecht  n.  108. 


De  praedpuis  Bpeciebns  contractaum  onerosorom.  225 

arale)  dicitur  quod  a  communi  hominum  iudicio  desumìtur.  In 
mercio  modus  pretìum  vulgare  vero  rei  valori  accommodandi 
*alÌ8sime  quidem  recto  dicitur  consistere  potissimum  in  aesti- 
quantitate  vlaboris'  (latissime  accepti),  qui  ad  mercem  in 
p  ti  statu  producendam  requisitus  fuerit,   necnon  eius 

indine  i.   Simul  tamen  idem  pretìum  vulgare  per  multì- 

^cem  valoris  dependentìam  a  variis  socialibus  adiunctìs  af&citur. 
)e  rerum  valor,  utpote  relatìvus,  revera  dependet  :  ab  inopia 
abundantìa  tum  rei  tum  pecuniae,  a  ratìone  vivendi  varia  in 
:    is  locis,  a  multìtudine  emptorum  et  venditorum  (Nachfrage  und 
il     bot),  ab  expensis,  damnis  et  periculis,  quae  in  transportandis 
ì    'vandis  mercibus  occurrunt,  etc.  etc.   Quanti  igitur  res  aliqua 
amercio  humano  valeat ,  nonnisi   consideratis  omnibus  istis 
ine      definiri  potest.   Verum  quemadmodum  hominum  iudicium 
g       *ali  eiusmodi  consideratione  ortum  aliquam  fiuctuationem 
e  solet,  ita  et  pretìum  vulgare  accurate  definitum  non  est, 
aliquos  gradus  salva  iustitìa  admittit.    Ideo  pretìum  vulgare 
m  distinguitur  summum,  medium  et  infimum.   Itaque  in  rebus, 
taxae  publicae  non  subiacent,  per  se  loquendo  vulgare  pre- 
intra  praedictos  limites  variabile,   utrique  contrahenti  ex 
insti       servandum   est.     Dicitur    ,per  se  loquendo*;  nam   ali- 
lo fieri  potest,  ut  commune  hominum  iudicium  integrum  rei 
«m,    quem  prò  casu  concreto  habet,   assequi  nequeat,   utì 
ngit,  si  res  venditori  ob  specialem  rationem  cara  est  vel  extra- 
ordinariam  utìlitatem  aflfert.    Tum  quidem  venditor  ratione  huius 
spedalis  privatìonis  (emptorì  prìus  indicata)  maius  pretìum  iuste 
aligere  potest,  tale  scilicet,  quod  morali  aestimatione  sit  aequi- 
^ens  compensatìo  prò  bone,  quo  se  ipsum  privai.   Haec  nimirum 
in  omni   venditione   communis    est   mensura   iustitiae.     Adverte 
tamen  nequaquam  a  pari  rem    pluris   vendi   posse  ob    aliquam 
rtilitatem  vel  necessitatem  emptoris;  alias  enim  venderet   utili- 
tatem,  quae  sua  non  est,  sed  alterius^.    Àtque  haec  de  insto 
pretio  communis  fere  doctrina  est  omnium  praecedentium  saecu- 
lorum.  De  opposita  opinione  complurium  recentiorum,  qui  docent 
fOmne  pretìum  iustum  esse,  de  quo  contrahentes  libere  con veniunt''. 
J^le  quae  supra  ad  n.  242  notata  sunt^. 


*  S.  Thom,,  S.  theol.  2,  2,  q,  77,  a.  1. 

'  Uberius  de  hac  materia   agit  Lessius  1.  e.   1.   2,  e.   21.     Gf.   etiam 
^wfcuW,  Theol.  mor.  t.  I,  n.  1116  sq.  et  n.  1050. 

^•yer,  loB  naturale.  U.  15 


226  Seotio  U.    Liber  IL    Caput  lY.   Artìcnliis  2.   §  4. 

248.        UI.  Locatio  et  conductio   (Mieth-  und  PachtTei 
contractus,   quo  quis  (locator)  rei  suae  non  fungibilis       m 
usufructum  alteri  (conductorì)  prò  certo  pretìo  ad  temp      xm 
Begulas  ìustìtìae  communes  habet  cum  venditione  et 
ad  quam  suapte  natura  reduci  potest.     Quoad  rem  enim 
non  est  quam  venditio  damimi  utilis  seorsum  a  dominio  di 
Itaque  conductor  ius  habet,  ut  sìbi  tradatur  res  ad  usum  in 
per  se  apta  et  prò  pretio  insto;  ipso  autem  obligationem 
suscipit  eandem  quantum  ad  substantiam  suis  sumptib      in 
statu  aptitudinis  conservandi.     Quod  si  nihilominus  a 
versis,  V.  g.  sterilitate  vel  aliis  causis,  sine  culpa  locatorìs, 
fructus  impediuntur,  totum  danmum  ex  stricto  quidem  im:e 
conductoris  est.   Aequitas  vero,  et  certis  condicionibus  etii 
positivum,  postulat,  ut  in  eiusmodi  eventibus  aliqna  pars 
remittatur.     Geterum,  nisi  id  ipsa  conventione  vel  le    i 
exceptum  sit,  locator  rem  suam  etiam  tempore  conductio] 
dere,  et  conductor  eam  alii  sublocare  potest,  salva  utrimq     ] 
stipulatione. 

Ad  locationem  aliquatenus  pertinent  emphyteuais  et  feui 
de  quibus  iam  supra  (n.  136)  breviter  dictum  est. 

Frequentioris  hoc  tempore  usus  est  locatio  et  conductio 
(Arbeits-,  Lohnvertrag),  i.  e.  contractus,  quo  operarius  ab  ben 
patrono  fabrìcae  pacta  mercede  conductus  ad  certos  perfii 
labores  suas  illi  operandi  vires  locat.     Haec  locatio  id 
prium  habet,  quod  locandi  materia  sunt  non  tam  laboi      i 
quam  ipsae  vires  vitales  operarii  ad  illos  praestand      coi 
quae  suapte  natura  inseparabili  nexu  cum  humana  perso 
cohaerent  ;  quapropter  inalienabilem  personae  dignitatem  in  < 
fundata  iura  et  officia  naturalia  iugiter  participant.    flui      ( 
proprietatis  ab  utroque  contrahente  ratio  habeatur  nec 
ut  licite  contrahatur.     Neutri  enim  fas  est  de  re  subs 
personali  similiter  ac  de  rebus  seu  mercibus  pure  mata 
arbitrarie  disponere.   Itaque  in  hoc  genere  contractuum  non 
vi  moralis  honestatis  sed  et  lege  ìustitiae  prohibetur  quidqi 
pacti   condicionibus   humanae  personae   dignitati   repugnat, 
quidquid  forte  iniqui  vel  indigni  oneris  occasione  pacti,  a      i 
indigentia  operarii,  a  potentiore  contrahente  morali  coactii      tf' 
torquetur.    lustitia  quoque  mercedis  non  sine  respectu  ad  eandem 
rationem   personae   humanae   mensuranda  est.    Hinc  generatifl^ 
loquendo  merces  simpliciter  insta  non  censetur,  quae  per  se  BOl^ 


De  priteoipuÌ8  specìebas  contractumn  onerosorum.  227 

ere  rationaJbiliter  iudicatur  ad  operarìum  prò  suo  statu  et 

L  condidone,  in  qua  vivit,  honeste  sustentandum.    Is  enim 

li  officio  tenetur  se  suosque  alere  et  conservare,  ad  quod 

ì       Deo  disponente  unum  hoc  medium  necessarium  iUi 

}  ei      scilicet  labor,  secundum  illud:   „In  sudore  vultue  tui 

le"    (Gen.  3,   19).    Ut  igitur  hoc  medium  fini   suo 

irali        providentiali  proportionetur,  debet  ad  minimum  illum 

m      Te  ad  houeste  vivendum  necessarium.  Fraeterea  autem 

pe      oae  dignitatem  suo  iure  utitur  operarìus  et  lau* 

ter  i     t,      iustis  et  honestis  mediis  ab  hoc  infimo  limite  iustae 

•4        pi    iatim  ad  uberìorem  sui  laboris  fructum  ascendere 

•se  co      ur,  quo  scilicet  et  suae  et  suorum  sorti  non  solum 

s      et  futurae  securius  et  copiosius  provìdeat.    Qua  in 

ut        svolo  succursu  et  privatim  et  publice  iuvetur  inops  et 

multitudo,  universae  socìetatis  plurìmum  interest^. 

IV.  Census  seu  constitutio  annuorum  redituum  (Renten- 
est  pactum  onerosum,   vi  cuius  quis  annuam  pensionem 

m,    canonem)   ex  re  fhictifera  percipiendi  ius  acquirit  aut 

i      rvat.   Census  vocatur  reservativus,  quo  quis  .reservata  sibi 

pensione  plenum  suae  rei  dominium  in  alterum  transfert; 

ivus,  quo  rei  proprietarius  retento  eius  dominio  alteri  ius 

;  (oonsignat)  e  bonis  suis  frugiferis  annuam  pensionem  per- 

i.    Si  pensio  percipitur  ex  re  frugifera  stricte  dieta,  v.  g. 

0,  mola  etc.^   census  realis,   si  autem   ex  persona  frugifera, 

e.  ex  opera  vel  industria  aliena,   ut  hodie  quidem  rarius  con- 

pers<malis  dicitur.   Iste  contractus  sua  indole  ad  partialem 

il  reservativam  venditionem  reducitur,  unde  per  se  illicitus  non 

dummodo  aequalitas  inter  datum  et  acceptum  servetur  neque 

iud  pactum  iniustum    conexum    habeat.     Condicio  tamen   con- 

ì  adiuncta,   ut  census  sit  ex  utraque  parte  ^redimibilis*', 

naturali  per  se  contraria  non  videtur^. 

V.  Contractus  fenebris   seu  contractus    mutui    onerosus 
rag,  verzinsliches  Darlehen),  quo  quis  pecuniae  summam 


*  De  tote  hoc  argumento  vide  Encycl.  Leonia  XIII  , Rerum  novarum", 
e  condieione  opificam,  d.  d.  15  Maii  1801;  speciatim  p.  61  sq.  (ed.  Herder). 
i.  E.  Ptschy  Lohnvertrag  und  gerechter  Lohn,  in  «Stimmen  aus  Maria-Laach* 
Jl  (1897),  22  flqq.  128  sqq.  253  sqq.  Ch.  Périn,  Premiers  principes  d'Eco- 
lomie  politiqne.  2"  ed.  suivie  d'une  étude  sur  le  juste  salaire  d'après  l'Ency- 
tVe  .Rerum  novarum"  (1896).  ^  Cf.  Lessins  1.  e.  e.  22. 

15* 


228  S®<^tio  ^-    Li^®^  ^^*    ^^P^^  ^'    Ariiealiis  2.   §  4. 

ea  sub  condicione  alteri  tradit,  ut  is  sibi,  praeter  aeqnal      si 
mam  (sortem  —  Kapìtal)  reddendam,  insuper  moderatam 
annuam,  quamdiu  illa  fruitur,  retrìbuere  teneatur.     Haec  an 
pensio  prò  usu  pecunìae  mutuo  datae  mutuanti  (creditori)  : 
buenda  fenus  vel  usura  latiore  seusu  vocatur;   arctiore 
sensu  nomen  usurae  (Wucher)  ad  denotandam  pensionem  in 
deratam  vel  iniustam  restringitur. 

Porro  titulus,  ob  quem  aliquid  ultra  sortem  exigitor,  \ 
ipsi  mutuo  extrinsecus,  nimirum:  a)  damnum  mutuanti  en 
b)  lucrum  cessans,   e)  periculum  amittendae  sortis,  quae  si 
pretio  aestimari  possunt;   vel  est  ipsum  mutuum,  i.  e.  ù 
usus  pecuniae  mutuo  datae  secundum  se  consideratos.    In  ] 
hypothesi  vix  quìsquam   serio   dubitaverit  eiusmodi   con 
per  se  iustum  esse,  utpote  qui  aliud  non  est  qoam  o 
mutui  manens  per  se  gratuitus   adiecta   condicione 
generali  aestimatione  a  priori  determinatae.    Dico  «per  se',  ifli 
nisi  pensio  sit  immoderata  et  proportionem  praestandae  indenmif 
tatis  excedens. 

251.        Longe  maior  difficultas  oritur  ex  altera  hypothesi, 
scilicet  prò  ipso  usu  pecuniae,   cuius  simul  dominium  ope  ] 
transfertur,  annua  pensio  exigitur.    Quippe  hac  sola  co 
mutuum  ipaum  transit  in   contractum  onerosum  et  pn 
tracfus  fenebris  audit,  qui  utrum  per  se  et  natura  sua  cum 
componi  possit,  vehementer  inter  graves  utrimque  auctores 
putatur.   Dico  ^per  se  et  natura  sua^,  ratione  enim  abosus  en 
diversimodo  illicitum  fieri  et  modo  caritati  modo  iustìtiae  co 
rium  esse  nemo  est  qui  ignoret. 

Itaque  id  tantum  controvertitur,  utrum  mutuum  fendere 
tura  sua  iustitiae  consentiat  necne? 

Qui  negant  —   negant  autem  passim  veteres  — ,   ita 
S.  Thoma  ^  suam  sententiam  adstruere  solent  :  ,  Accipere  \ 
prò  pecunia  mutuata  est  secundum  se  iniustum,  quia  venditur 
quod  non  est  ...  ad  cuius  evidentiam  sciendum  est,  quod  q 
dam  res  sunt,  quarum  usus  est  ipsarum  rerum  consumptio,  sic: 
vinum  ...  et  triticum.  .  .  .   linde  in  talibus  non  debet  seorsU 
computari  usus  rei  a  re  ipsa,  sed  cuicumque  conceditur  usus, 
hoc  ipso  conceditur  res;   et  propter  hoc  in  talibus  per  mutui 
transfertur  dominium.     Si  quis  ergo  seorsum  vellet  vendere  ' 

1  S.  theol.  2,  2,  q.  78,  a.  1  ;  similiter  De  malo  q.  18,  a.  4. 


De  praecipnis  speciebus  oontractuam  onerosomm.  229 

...  et  usum  vini,  venderet  eandem  rem  bis,  vel  venderet  id, 

.  non  est  ;  unde  manifeste  per  iniustitiam  peccaret Pecunia 

ì  principaliter  est  inventa  ad  commutationes  faciendas,  et  ita 

ius  et  principalis  pecuniae  usus  est  consumptio  sive  distractio, 

mdum  quod  in  commutationes  expenditur.    Et  propter  hoc 

ium  se  est  illicitum  prò  usu  pecuniae  mutuatae   accipere 

un,  quod  dicitur  usura.*  —  Idem  ex  testimoniis  S.  Scripturae 

ireteris  tum  novi  Testamenti  ^,  SS.  Patrum  *  et  iuris  canonici  ^ 

[nant.     Ex  eiusmodi  consensu  inuno  concludunt  hanc  sen- 

m  dogma  esse  Ecclesiae  catholicae.   Verumtamen  moderatam 

m   (4  vel  5  prò  centum),   quam   lex   civilis   et   conununis 

etiam  proborum  vulgo  approbant,  iidem  auctores  eatenus 

ce  ut  legitimum  admittunt,   quatenus  illa  fere  semper  per 

lom  mutuo  extrinsecum  iustificari  et  ideo  secundum  conunu- 

contingentia  per  legem  civilem  ad  publicam  utilitatem  iuste 

3nter  permitti  queat.    Ita  et  ipsa  Romana  Sedes  ea  de  re 

iterato  respondit,  de  usura,  qualem  vulgo  leges  civiles 

tant,  fideles  non  esse  inquietandos,  modo  parati  sint  Sanctae 

8       iudicio  se  subiicere,  si  quando  rem  definierit^.    Atque  ita 

)]n   momentum    practicum   huius   controversiae   non   parum 

1      tur. 

'.    jcentioris  temporis  scriptores  multi  et  graves,  prae- 
I         imprimis  Cardinali  de  la  Luzerne    et  Mastrofini^ ,   ad- 


*  Vide  apnd  S,  Thomam  1.  e. 

'  De  doctrina  SS.  Patram  cf.  Card,  de  la  Luzerne  in  opere,  de  quo  infra. 
^fUzinger,  Die  Volkswirtschaft  (1895)  p.  303  sq. 

*  Huc  imprimis  pertinent  Benedicti  XIV  Constitutio  ,Vix  pervenit*  ad 
^piscopos  Italiae  (1745)  ;  necnon  canones  multorum  Conciliorum  tam  antiquiorum 
musa  recentìomm,  nt  Condili  Viennensis  (1311),  concilii  Lateranensis  V,  quod 
^nóone  5  ita  conceptom  usurae  definit:  ,Ea  est  propria  nsorarom  interpre- 
taiio,  quando  videlicet  ex  usu  rei,  quae  non  germinat,  nullo  labore,  nullo 
compia  nuUove  periculo  lucrum  foetusque  conquiri  studetur." 

*  Multas  eiusmodi  ecclesiasticas  determinationes  vide  apud  Migne,  Cursus 
tkeoL  16,  1065  sqq. 

*  Card,  de  la  Luzerne  (1738 — 1821)  de  hac  controversia  opus  edidit  tres 
^06  complectens,  cui  titulus  ^Dissertations  sur  le  prèt-d e-commerce*  (Dijon 
^%3).  In  eo  qoaestiones,  quas  auctor  successive  illustrandas  suscipit,  ita  in 
primo  capite  praeliminari  annuntiantur  :  (L'usure)  , est-elle  par  son  essence 
^ntraire  à  la  loi  naturelle?  —  Est-elle  róprouvóe  par  la  loi  divine?  —  Est- 
olle interdite  par  le  droit  ecclésiastique  ancien?  —  L*est-elle  par  le  droit  ca- 
i^onique  nouveau?  —  Est-elle  presente  par  la  doctrine  des  saints  Pères?  — 
^'eat-elle  par  Topinion  des  Théologiens?  —  Telles  sont  les  questiona  relatives 


230  Se<^o  I^-    Liber  li-    C<^pu^  ^*    ArtìcaliiB  2.    §  4. 

versis  illis  rationibus  nil  impediti,  contrariam  sententiam  del 
dere    coeperunt,    contradum   fenebrem  secundum   se   nequaq\ 
iniustum  esse  docentes;  quare  inter  usuram  moderatam  lii 
(Zins)  et  usnram  ratione  adiunctorum  illicitam  (Wncher)  p 
distinguendum  esse  monent.   Scilicet  ad  hoc  alterum  genus 
improbantia  testimonia  S.  Scripturae,   SS.  Patrum  etc.  com 
referri   posse  arbitrantur ,    quippe   quae  manifeste  sappo      it 
nomine  mutuo   accipi   pecuniam   nisi   ob  egestatem  vel  urgen 
necessitatem  ;   ex  aliena  autem  egestate  per  usuram  aggra' 
ditescere  sane  nefas  esse.     (Huic  tamen  explicationi  opp 
quod  secundum  litteras  encyclicas  Benedicti  XIV  ,Vìx  pervi 
liceitas  vel   illiceitas  feneris  peti  nequit  ex    egestate    vel 
egestate  mutuatarìi.)     Rationes  autem  veterum  similiter  n 
suppositum  impugnant.   Nempe  totum  earum  robur  —  ita  arga 
—  ab  imperfecta  notione  pecuniae  desumitur ,  cuius  praprium  d 
prihcipalem  usum  consumptionem   esse  veteres  ab  Aristotele  didn 
cerant  et  tamquam  certum  axioma  tenebant.    Id  bene  quidea^ 
si  Ule  tantum  pecuniae  usus  consideratur,  qui  antiquitus  in  roma 
permutationibus  erat  vulgaris  et  fere  unico  notus.     Vemm  Ino 
nostra  aetate  illa  aestimandae  pecuniae  ratio  nequaquatn  obieetivil 
veritati  respondet.     Vera  natura  pecuniae  et  proprius  ae  primir 
polis  eius  usus  hodie   multo   magis  ex  eìus  valore  morali  qua 
ex  valore  materiali  et  physicae  substantiae  inhaerente  dimetki 
debet.    Hoc  modo  autem  considerata  pecunia  secundum  esse  soom 
principale  (morale)  usu  non  consumitur,  nec  proin  simpHciter  r«i 
fungibilis  est,  ut  vinum  et  triticum,  sed  potius  vere  fructiferaK 


à  l'usure  proprenient  dite  (i.  e.  fenus  prò  pecunia  mutuo  data),  qoe  notn 
(sur  le   prèt-de-comraerce)   uous  aménera  à  traiter/  —       strofini  (f  1      ^ 
Disputatio  de  usura  (opus  octies  in  Italia  prelo  recue       et  e  a  S.  ( 

consultoribus  approbatum)  ;   gallice:    „DÌ8cussion  sur  l'usure*,   cu 
vide  apud  Mitjne,  Cursus  theol.  16,  1128. 

'  Card,  de  la  Luzerne  op.  cit.  tom.  I,  disseri  1,  p.  120:  «Eat-il  mi  • 
quo  l'argont  soit  infécond ,   commc  on  le  prótend?    Il  ne   s'agit  poiat  ici 
Targent  en  lui-mOmc.    Co  n'est  point  le  metal  que  Ton  prete,  o'eat»  j«  ne  ^ 
aerai  de  le  répéter,  la  raleur  quii  représente.    Il  s'agit  done  de  savoir, 
valeur  est  susceptiblo  de  s  accrottre,  et  de  produire  d'antres  Talears.  Or  tT 
il  pas  évident  qu'nne  somme  emplnyée  au  commerce  oa  à  d'antrea 
tueux   s'accrolt   et  produit  d'autres  sommes?    Que  nona  importe  dono  q 
écn  ne  puisse  pas  produire  un  écu,  puisque  troia  livree  peuvent  pn        »  \ 
antrcs  livree?    Àinsi  .  .  .  Targent  n'est  paa  véritablement  stèrile.*     H 
iam  in  capite  praeliminari  p.  xxxiii  monuerat:  ,11  n'j  a  et  il  ne  peat  71 


De  praecipuis  speciebns  contractuom  onerosorum.  231 

revera  negari  non   potest  nostra  aetate,  non  per  accidens 

piane  ordinarie,  quemvis  sino  peculiari  difficultate  ex  pecunia 

Inerari  posse  quandocumque  voluerit,    sive  mercatura  sive 

mnltiplici  negotiatione,  sive  per  se  sive  per  alium  (societatem 

io  etc.).    lam  vero,  qui  alteri  rem  fructiferam  prò  certa 

)re  tradit,  una  cum  dominio  rei  simul  etiam  possibilitate  illius 

eoUigendi  prò  eodem  tempore  se  privat.     Ergo  nisi  haec 

li       pretio  aestimabilis  praeter  sortis  ipsius  restitutionem 

eompensetur,  non  redditur  mutuanti  aequivalens  prò  eo, 

se  privavit.  —  Atque  ita  contractus  fenebris  analogus  est 

n  reservativo,  de  cuius  iustitia,  si  per  se  spectetur,  non  am- 

^or.  —  Eadem  sententia  similiter  eonfirmari  solet  ex  analogia 

«contractu  trino'',  de  quo  infra. 

Per  nsis  utrimque  rationibus,  quibus  gravis  haec  contro- 
bai      ms  agebatur,  haec  merito  concludimus: 

i  (y>    m  de  contractu  fenebri  sententia  non   minus  theo- 

retice  8(    da  quam  practice  tuia  est. 

(  um  haec  nullo  morali  principio,  sed  tantum  facti  per  se 
mutabOis  diversitate  a  veterum  communi  doctrina  dissidet.  Quare 
Dil  impedit,  quominus  prò  diversa  aetate  ac  prò  diversi  facti  hypo- 
ttesi  utraque  sententia  ut  vera  probari  possit. 

Minus  feliciter  complures  theologi  et  iuris  consulti  saeculi  XVIII  ^ 
otramque  hanc  sententiam  ita  conciliari  posse  putàrunt,  ut  dicerent, 
licei  admittatur  et  admitti  debeat  naturalis  iniustitia  contractus 
fenebris,  si  per  se  spectatur,  eundem  tamen  practice  licitum  fieri 
posse  interventu  legis  publicae,  qua  princeps  seu  suprema  potestas, 
intoitu  communìs  boni  et  ne  pecunia  maneat  otiosa,  vi  „alti  do- 
nimii*  illum  generaliter  permittat,  excepta  solum  usura,  quae 
.oppressiva"  dicitur.    Posse  enim,  aiebant,  principem  titulo  illius 


dosare  qae  dans  le  matunm.  De  ce  principe  génóralement  reconnu  il  resulto 
foe  l'intérèt  de  tout  prèt ,  autre  que  le  mutunm ,  n'est  pas  usnraire.  Ce  qui 
ODQstìtae  le  mutunm  est  la  destination  de  la  chose  prètée  à  un  empiei  de  con- 
^ption.  Donc  tout  prdt  dont  la  matière  ne  doit  pas  ètre  consumée,  mais  cu 
^estera  entière  on  sera  améliorée  par  Tusage  qui  en  sera  fait,  n'est  pas  un 
Q^tanm.  .  .  .  Dans  ce  qu'on  appelle  vulgairement  le  prèt  d'argent,  la  chose 
platèe  n'est  pas  Targent,  les  espèces  numóraires,  mais  ...  la  vraie  matière 
<iii  prèt  est  la  somme,  la  valeur,  que  les  espèces  reprèssi         " 

^  Non  paucos  huius  opinionis  viros  doctos  recenset  F,  Zi     •,  ,1 
^,  in  quibus  rigor  moderatus  doctrinae  Pontificiae  circa 
Venetiis  1762. 


232  Sectio  II.    Liber  IL    Caput  lY.    Articalas  2.    §  4. 

iuris  emìnentis  bona  societatis  secundum  eum  modum  distrìbuen 
quem  prò  adiunctis  iudìcaverìt  ad  commune  bonum  requìri,  ati 
ita  mutuantibus  pecunìam   instar  praemii   concedere   facoltà 
moderatam  usuram  legitime  percipiendi.  Beote  sane,  sed  ea  tanti 
condicione,  ut  prius  generale  istud  „aUum  dominium*'  princ 
quod  absolutismus  regius  sibi  attribuere  solebat,  dominium  scili 
eminenter  supra  cuncta  dominia  privata  subditorum  se  exten( 
ex  certis   iuris  publici  christiani  principiis  citra  dubium  dem 
stretur.   Quod  quidem  nomini  opportunius  contingeret  quam  soi 
listis  huius  temporis,  qui  in  ilio  non  inunerito  legale  fundamenti 
sui  „collectivismi"  agnoscerent  \ 

254.        VI.  Cambium  (Wechsel)  est  contractus  de  permutanda  p^ 
cunia  prò  pecunia.    Potest  enim  et  ipsa  pecunia  tamqui  x 

considerari,   atque  ita  multiplicis  permutationis  ac  nego 
obiectum  esse  òolet,  cum  aliquo  titulo  lucri  per  se  non  in 
Cambium  distinguunt:  manuale,   locale  et  mioctum,  prout  pec 
praesens  cum  praesente,  i.  e.  una  species  pecuniae  prò  aitera, 
nummi  aurei  prò  argenteis,  vel  absens  cum  absente,  i.  e.  m< 
tibus  litteris  fidem  facientibus  alibi  solvenda,  vel  praesens 
absente  permutatur,  i.  e.  si  pecunia  praesens  accipitur  aat 
ut  in  loco   distanti  mediantibus  litteris  reddatur  aut  redpia 
Ne  autem  lucrum,  quod  campsor  (Wechsler,  Wechsela 
sibi  stipulatur,  ad  iniustam  usuram  degeneret,  necesse         ut 
ratione  operae,  quae  impenditur,  vel  ratione  sumptus  i  i 

cessantis  etc.  inter  datum  et  acceptum  proportio  servetur.    \ 
pactum  inter  negotiatores  praesertim  quotidiano  usui  et  mi     ( 
commodo  est.    Porro  ipsae  litterae  campsoriae  (german       < 
„ Wechsel"   vulgo  nuncupatae),    quae   assecuratam   obliga    \ 

^  Praeter  Bcriptores  ìam  citatos  de  tota  hac  materia  Incolenter  m 

runt:    Funk,   Zins  und  Wucher,   eine   moraltheologische  AbhaDdli  .  6< 

rQcksichtigung  des  gegenw&rtigen  Standes  der  Gnitar  und   der  StMiisw 
schaften.  Tflbìngon  1868.  LehmkuM,  Zins  und  Wucher  vor  dem  Rieh 
der  Kircbe  und   der  Vemunft,  in  ,Stimmen   aoB  Marìa-Laach*   XYl   (itfYH 
Pet,  Reichensperyery  Die  Zins-  und  Wucherfrage.   Berlin  1879.    Caikrtin, 
philosophie  (ed.  3  1899)  II,  847  sqq.    Eatzinger,  Die  Volkswirtachi 
aittlichen  Grundlagen  (1895)  cap.  5:   .Wucher  und  Zina*,   p.  251—        .    à 
plissima  de  eodera  argumento  discussionum  et  conclusionnm  materia 
retica  et  historica  quam  practica  et  casuistica  collecta  exatat  in  o]        qui 
▼olnminum  sub   finem  saeculi  XVIII  mandato   Cardinalis  éU  NooiUm,  arci 
•pÌBcopi  parisiensis,   edito,   quod  inscrìbitur:    .Confórenoea  ecdésÌMtìqaM  i 
Paria  sur  Vnsure  et  la  reatitution.    ed.  2  1775. 


De  praecipuìs  speciebus  contractaum  onerosorom.  233 

e  ei,  qui  eas  exhibuerit,  cei*to  tempore  et  loco  persol- 
je  attestantur,  iterum  multipliciter  permutali  aut  pretio 
^  immo  in  commercio  non  raro  instar  pecuniae  adhiberi  solent. 
et  ius  positivum  specialibus  cautelis  ac  determinationibus 

)lrecht)  hoc  commercii  genus  prosequitur. 

Vn.  Varia  negotiatio  de  syngnaphis  publicis  (Handel  mit  Staats- 

"en).    Syngraphae  ius  publica  fide  obsignatum  repraesentant 

idi  annuam  pensionem  (usuram)  de  certa  pecuniae  summa 

licae  in  publicos  usus  creditae.  Qua  tales  igitur  non  solum 

pecuniae  valorem  habent,  verum  etiam  tamquam  merces 

ìiÌB  cuiusdam  et  multiplicis  mercaturae  occasionem  praebent. 

earum  hodie  publicae  nundinae  exstant  (Bursae,  Bdrsen), 

bus  onmium   fere  gentium  syngraphae   venales  habentur. 

earundem  pretium  vulgare  (Curs,  Marktpreis),  prò  rerum 

UTun  adiunctis  in  dies  mutabilis,  secundum  £re*quentiam  ven- 

m  vel  emptorum  determinari  solet.    Omnia  haec  negotia 

se  ad  contractum  emptionis  et  vcnditionis  reduci  possunt, 

condicionibus  subiacent;  quae  si  neglegantur,  iustitia  eo 

ius  violari  potest,   quo  facilius  tum  lucra  tum  damna,  quae 

gunt,  ad  immensam  magnitudinem  crescant.    Ceterum 

oegotiationis  complures  formae,  quas  lucrandi  industria  sug- 

in  usum  deductae  sunt,   quae  nequaquam  omnes  per  se 

sunt  vel  suspicione  carent. 

Vili.     Sponsio,  sors  et  ludus.    Sponsio  (Wette)  dicitur 

im,  quo  duo  vel  plures  de  ventate  eventuve  incerto  dissen- 

es  certum  pretium  se  soluturos  esse  in  favorem  illius,  qui 

atem  fuerit  assecutus,  promittunt.    Sors  hoc  loco  pactum 

>tat,  vi  cuius  alterna  contrahentium  obligatio  aut  iuris  adeptio 

incerto  fortunae  casui  determinanda  committitur.   Ludus  denique 

contractus  est  ad  animi  oblectationem  iniri  solitus,  quo  a  collu- 

dentibus  pretium  constituitur  certaminis  victori  cessurum.  Singulae 

istaeformae  contrahendi,  quamvis  multiplici  periculo  non  carent, 

per  se  tamen  nil  continent  iustitiae  contrarium,  quamdiu  servatur 

aequàlUas  condicionis,  qua  fit,  ut,  qui  omnino  nequit  perdere,  ne- 

qneat  iuste  lucrari  ^. 

Ad  eandem  classem  contractuum  («aleam  continentes'  vulgo 
dicuntur)  praeterea  aliquatenus  referri  possunt:   1.  Emptio 


^  Cf.  de  Lugo,  De  iust.  et  iare  disp.  31. 


234  Sectio  n.    Liber  IL    Caput  IV.   ArtìcnloB  2.  §  5. 

(GlUckskauf) ,   qua  certo  pretio  emitnr  res  adhuc  inee:         q 
alius  acquirere  sperat.   2.  OUa  fortunae  (GlUckshafen),       i 
quo  prò  certo  pretio  emitur  ius  extrahendi  schedi      a  cmn 
lucri  ex  magno  schedarum  numero,  quarum  alìae  wìbSl,  aliae  en 
aliae  magna  lucra  continent.    Forma  tantum  ab  illa  dii    t 
teria*^,  qua  certa  pecuniae  sumipa  a  pluribus  confertur  ( 
ut  per  sortem  definìatur  quid  quilibet  ex  lucris  prop     Ids  \ 
an  vero  suae  symbolae  iacturam  patiatur.   3.  lAcUatìo  (i 
seu  species  venditionis  extraordinariae ,  qua  res  yel  re 
lectio  plus  offerenti  distrahitur.    ^Aleam*  continet  < 
quod  emptorum  aemulationi  incertae  pretium         i 
mittitur.    Nulla  ex  bis  speciebus  per  se  contra  iustitiam 
dummodo  proportio  aequalitatis  in  contractibus  oneroais 
servetur.  Ideo  v.  g.  licitatio  iniustitia  non  vacaret,  si  vel 
de  insto  pretio  deprimendo  inter  se  convenirent,  vel  i 
iUud  supra  modum  augendum  sibi  emptores  simulantes 

257.        IX.    Cautio  vocatur  pactum  aliquod  subsidiarinm 
cessorium,  quo  quis  alterum  de  praestatìone  debiti  secar      n 
Eius  species  sunt: 

1.  Fideiiussio  (Biirgschaft),  seu  contractus,  quo  torti      ì 
(gratis  vel  pretio)  se  obstringit  ad  obligationem  debito]      in 
dam,   si  cam  debitor  ipse  non  impleret.    Nisi  de  ce:    » 
conventum  sit,  fideiiussor  ad  solutionem  non  tenetur, 
debitor  solvendo  sit  impar.    Similiter  nisi  in  contracta  expi 
census  mentio  facta  sit,  tantum  ad  summam  principalem 
gasse  censetur^. 

2.  Oppigneratio  (Verpfàndung),  i.  e.  pactum,  quo      bitoi 
ditori  in  securitatem  solutionis  obiectum  aliquod  suffi< 

ita  obligat,  ut,  si  solutio  deficeret,  ex  eo  illi  satisfiat.   Si  o 
oppigneratum  creditori  possidendum  traditur,   quod  vulgo  ffl 
rebus  mobilibus,   vocatur  pignus  (Pfand,   Handpfand);        ai 
non  in  possessionem  traditur,  ut  fieri  solet  de  rebus  immo 
hypotheca   (Grundpfand)   appellatur.     Creditor   ius  non 
usum  vel  usufructum  pignoris,  nisi  specialis  ea  de  re  con' 
(anticlu*esis)  cum  debitore  facta  sit.    Quod  si  conventum  sit, 
intra  certum  tempus  debitum  solutum  non  fùerit,  pignus  v€ 
(^  pactum  commissorium*),  creditor  ex  eius  pretio  se  in< 

*  De  LugOj  De  iust.  et  iure  disp.  32,  sect.  1. 


De  contractibns  societatis.  235 

:e   pote8t,    sed   quod  residuum   faerit,    debitori   restituere 
or  ^. 

3.   Assecuratio  seu  contractus,   quo   quis   (gratuito  vel  prò 
0  pretio)  periculum  rei  alienae  in  se  suscipit,  cum  obligatione 
compensandi,  si  perierit.    Pretium  quod  exigitur,  debet  pro- 
io      i  periculo  quod  suseipitur.    Ideo  ut  contractus  hic  (qua 
3       i)  iustitiae  congruat,   necesse  est,  ut  rei  eventus,  in 
p     culum  fundatur,   sit  utrique  parti  incertus.  —  Specialis 
ma  i       jurationis  est  praestatio  obsidis,  quae  in  iure  publico 
securi        m  contractus  publici  praesertim  inter  belli  duces  vel 
itates  bellum  gerentes  locum  habere  poteste. 

X.    Transadio  (Vergleich)  est  contractus,  quo  partes  inter 

litìgantes  ad  causam  finiendam   mutuo   alieni  parti  sui   iuris 

i       prò  certo  pretio  renuntiant.    Qui  sibi  conscius  est  causae 

ae,  ncque  licite  de  ea  transigere  potest.   Requiritur  insuper, 

transigens  potestatem  habeat  iuri  suo  cedendi. 

Nota.   De  reliquia  nonnullis  contrahendi  modis  et  de  condicionibus 
US  positivum  variis  contractuum  speciebus  adiectis  adi  manualia  iuris. 

§  5.     De  contractibns  societatis. 

Praeter  societates  per  naturae  fines  et  ordinem  necessarias 

3  quibus  alias  disseruimus)  tot  insuper  variae  societates  liberae 

possunt,  quot  dantur  fines  particulares  honesti  mediis  socia- 

us  ab  hominibus  prosequendi.     Porro  in   omnibus  societatibus, 

naturalibus  et  necessariis,  sive  in  individuo  efiformandis  sive 

is  ordinandis,  humana  libertas  ope  iuris  contrahendi  multi- 

iciter  concurrit,  sed  aliter  in  necessariis,  aliter  in  liberis  :  in  illis 

io   ut   naturae   instrumentum  vel  ministra,   ut  causa  con- 

ans  vd  occasionalis  ;  in  bis  vero   ut  causa  proprie  efficiens, 

et  media  suo  arbitrio  quamvis  secundum  directionem  ratio- 

urae  eligens  et  determinans.   Itaque  liberarum  societatum 

se  (secluso  speciali   religionis  vinculo,   v.  g.  voto  religioso) 

um  est,   ut  nonnisi  contractibus  fundentur  et  consistant;   et 

isti  genuino  sensu  ^contractus  sociales"  dici  possunt. 
Porro  hi  contractus  varii  sunt  prò  varia  natura  et  vario  fine, 
itti  societati  constituendae  praefigitur,   puta  vel  quaestus  com- 
Mm  faciendus,  vel  finis  moralis,  beneficus,  litterarius  etc.  pro- 


*  De  Lugo  1.  e.  sect.  2.  ^  ^jj^    ^jgp    31^  gect.  7. 


236  Sectio  II.    Liber  II.    Caput  IV.    ÀrtdcaluB  2.    §  5. 

sequendus.  Bine  modo  ipsas  personas  sociandas  earumque  o 
modo  rerum  communem  admìnistrationem  et  condominii  rati 
modo  communem  dìrectionem  eiusque  leges  magìa  respìdunt, 
ad  tempus  definitum,  modo  ad  indefinìtum  contrahuntur  etc 
Atque  ita  quidem  oriatur  necesse  est  speciale  aliquo 
privatarum  societatum  (Privatgesellschaftsrecht)  S  quod  intn 
bitum  universi  „iuris  socialis  privati*  haud  exiguum  locui 
cupat.  Per  se  igitur  rerum  series  exigeret,  ut  de  eo  quoq 
loco  speciali  capite  agatur,  quo  nimirum  varìi  modi  appli 
contractus  ad  societates  privatas  earumque  formas  hac  s 
magis  usitatas  singillatim  illustrentur. 

260.  Verum  quoniam  haec  privati  iuris  socialis  pars  fere 
specialibus  normis  iuris  positivi  constituitur,  nonnae  aub 
rales,  quae  illi  conveniunt,  quatenus  a  iuris  natura      prìn 
depromuntur,   facili  accommodatione  partim  ex        u     coi 
tuum   partim  ex  iis  ipsis  colligi  possunt,    quae   supra  si^ 
societate    universim  sive    de  societatibus  naturalibus    in 
dieta  sunt:  superfluae  rerum  multitudini  brevitatem  praefer 
Propterea  ex  multis  panca,  quae  vel  per  se  vel  ratione  ce 
miao  socialis  maioris  et  generalioris  momenti  esse  videntur 
loco  subiecisse  sufficiat. 

261.  I.  Contractus  societatis  strictiore  sensu  acceptus 
ciatio  (Gesellschaftsvertrag ,  Association)  a  contractibus  i 
onerosis  nonnisi  extensione  et  compositione  differt  ac  per 
dem  varios  fines  admittit,  plerumque  autem  quciestum  com 
prò  fine  habet.     Hoc  sensu  definiri  potest:  pactum,  quo  du 
plures  ad  communem  quaestum   bona  vel  operas  contrìbuen 
invicem  ea  lege  promittunt,  ut  damna  aeque  ac  lucra  sint 
munia.     Quodsi  haec  aequalium  partium  condicio  non   sen 
contractus  a  iustitia  deficit,  nisi  fors  alterutra  pars  liberalite 
ad  aequalitatem  expresse  renuntiaverit.    Dico   , expresse'; 
enim   voluntas   in   pactis  per  se   onerosis  praesumi  neqi 
potest  2. 

262.  n.  Ex  associatione  resultat  contractus,  qui  vulgo  „tr 
appellatur,  si  illa  adiunctum  habet  l""  pactum  assecuratioì 

^  Cf.  V.  Moy  de  Sons,  Philosophie  dea  Rechts  aos  katholischem 
punkte  I,  153—163. 

*  Cf.  de  Lugo  1.  e.  disp.  30. 


De  contraciibos  societatis.  237 

cet  sociorum  unus  periculum  sortis  in  se  suscipit  ea   condi- 
,   ut  lucri    quod  speratur    maior  pars  (v.  g.  2/g)  ipsi  con- 
.t;   2**  pactum  venditionis  lucri  spe  possessi,   quo  is,   qui  prò 
uitate  suae  sortis  maiorem  lucri  partem   alteri  iam  cessit, 
per  iufl  ad  reliquam  lucri  partem  incertam  in  alium  transfert 
}  pretio  certo  proportionaliter  minore.     Contractus  ita   compo- 
ae  in  suis  partibus  neque  ex  eai*um  coniunctione  per  se 
OS  i     seri  potest.    Nam  et  periculum  sortis  et  spes   lucri 
3  pretio   aestimari  possunt,    neque   aequalitas   communioque 
mi  et  lucri  per  se  turbatur,  id  quod  ex  ipsis  mutuis  compen- 
bonibus  apparet.    Merito  propterea  ab  analogia  huius  pacti  in 
vorem  quoque  contractus  fenebris  argumentum  petitur^.    Ce- 
rimi periculosum  illud  esse  atque  inter  homines  avaros  vel  frau- 
x)s  facile  ad  palliatam  quandam  iniustam  usuram  degenerare, 
)  est,  qui  non  sentiat. 

m.  Associatio  anonyma  (Actiengesellschaft  —  société  ano- 

).    Hoc  nomine  generatim  intellegi  solet  associatio,   cuius 

la  membra  non  personali  inter  se  socialis  cooperationis  vin- 

,  sed  tantum  ratione  certae  partis,    quam   quisque  ad  for- 

im  communem  sortem  activam  (Actienkapital)  de  suo  con- 

illius  finem  materialiter  participant,  neque  tamen  ullam  per- 

lem  obligationem  (Haftbarkeit)  ultra  periculum  partis  a  se 

ìbutae  incurrunt^.     Itaque  per  se  non  tam   associatio  per- 

am  quam  pecuniae  productivae  consortium  (Kapitalgenossen- 

aft)  dicenda  est,   quapropter  non  sine  legis  fictione  iuridicam 

anam  repraesentare  potest.     Praeterea,  quod  practice  magni 

Qenti  est,  a  proprie  dieta  associatione  eo  etiam  dififert,  quod, 

i  in  hac  singuli  associationi  respectu  debitorum  societatis  illi- 

oitata  obligatione  tenentur,  in  illa  singulorum  obligatio  limitata 

»t  ad  solam   partem  sortis  a  se  coUatam  (Einlagekapital).  — 

Est  haec   forma   associationis ,    quamquam    antiquiora    quaedam 

praeludia  habuit,  prò  tota  sua  indole  modernae  originis,  a  dilatato 

primum  ambitu  intemationalis  commercii  erta,   dein  a  multiplici 

bmanae  industriae  evolutione  et  immensa  expansione  hac  aetate 

^  Hoc  argomento  copiose  iam  usua  est  Card,  de  la  Luzeme,  DissertatioDs 
^  le  prèt-de-commerce  tom.  I ,  chap.  préliminaire  p.  xxxvii  sqq.  et  chap.  1, 
^  3,  p.  56  :  ,Preuve  tiróe  de  ce  que  le  prèt-de-commerce  est  un  vrai  contrat 
i«  aociété,  et  de  la  légitimité  des  ,trois  contrats*". 

*  Cf.  „Staatslexikon**  (der  GSrres-Gesellschaft)  et  „Rechtslexikon  von  Fr, 
^'  Mzindarfj^,  art.  Actie,  Actiengesellschaft. 


238  Sectio  IL    Liber  IL    Caput  IV.    Artìcnlos  2.    §  5. 

latissìme  in  usum  deducta.  Ita  moderni  ycapitalìami'  indii; 
Comes  facta  est  eiusque  in  societatem  demerita  lum  minai 
merita  participat  \  Nimirum  ubicumque  viri  privati  sive  ad 
tatem  publicam  sive  ad  quaestum  proprìum  magna  moliui  o 
mediis  prìvatis  complenda,  quae  fortunae  vires  unius  vel  p^  e 
transcendunt,  v.  g.  viam  ferratam,  eiusmodi  assodatio  «capitalisl 
praeeuntibus  viris,  quorum  imprimis  interest,  fundari  solet. 

Ad   hoc   ante   omnia  magnitudo  comparandae  sortìs  < 
minata  sit  oportet,  quae  dein  in  aequales  partes  seu  titulos 
valoris  (Action  —  actions  —  shares)  divìditur,   v.  g.  500 
1000  marcarum.     Quicumque   unum  aut  plures  titulos  pe 
valore  acquirit,  eo  ipso  fit  membrum  consortii  cum  iure  j 
pandi  prò  rata  de  futuris  fructibus  totius  sortis.    Interim 
tituli  non  secus  ac  aliae  valorum  syngraphae  vendi  et  ob 
commercii  fieri  possunt,   quorum  pretium  in  permutatione 
crescere  modo  diminui  contingit,  sive  prò  maiore  vel  minore 
redituum   ex  sorte  percipiendorum ,   sive  prò  maiore  vel  mi 
fiducia  in  soliditatem  commum's  administrationis.    Ceterum 
timo  erecta  et  publica  agnitione  munita  eiusmodi  societas  ti 
censori  non  potest,  quamdiu  prò  suis  particularìbus  condicii 
et  statutis  per  organa  gubernii  probata  et  admissa  vel  fa 
publicis  ìnscripta  non  fuerit.     Et  sane  eo  maiore   vigilan 
legum  cautela  in  hac  re  opus  esse  intellegitur,   quo  maius  ] 
culum  sortis  sive  per  incurìam  sive  per  fraudulentam  dissipa 
amittendae   ex   defectu   solidaris   obligationis  singulorum 
negotiis  praepositorum)  oriatur  necesse  est;  praesertim  siii 
ad  alliciendos  emptores  titulorum  horumque  pretium  in  a 
tiene  hominum  augendum,  operis,  cui  exsequendo  sors  destii 
abundans  futura  fertilitas  in  foliis  publicis  iactatur  aut  J 
rationibus  exaggeratur. 

Ad  perfectam  reddendam  securìtatem  saepenumero  ne 
quidem   legalis  organizatio  sufficit,   qua   associationes  anon] 
generatim  constìtuì  solent.     Namque  rebus  communibus  ger 
plerumque   triplex   organum   praeest   gradu    distinctum:  pri 
est  aliquod  directorium,  fungens  munere  administrationis  (« 
stand ''),   cuius  membra  ex  ipsis  possessorìbus  titulorum 
solent;  alterurn,  gradu  superius,  aliquod  consilium,  cuius  < 
ministrationi  invigilare  (Aufsichtsrath)  ;  tertium  et  gradu  suprei 

1  Cf.  Ratzinger,  Die  Volkswirteohaft  (1895)  p.  426  sqq. 


De  conixactibus  societatis.  239 

nomine  ambo  inferiora  suo  officio  fungi  censentur,  est  gene- 

congregatio  titulos  possidentium  (Generalversammlung  der 
donare),  quae  statis  temporibus  convocatur  ad  exigendam  ra- 
lem  administratìonis  et  statum  rerum  cognoscendum.  Ita  qui- 
Q  generatim,  quamquam  non  sine  quadam  modificatone  formae 
san  intemae,  prò  varia  legum  cautione  placita  apud  varias 
ies. 

Ut  ex  dictis  satis  per  se  liquet,  in  hoc  genere  associationis 

iustitìae  condicionem  pertinet,  ut  quicumque  libere  tali  con- 

rtio  suas  pecunias  confidere  aut  secus  illi  se  obligare   volunt, 

antecessum  non  ignorent  perictdum,  cui  se  spe  lucri  exponunt, 

e  artificiose  circa  illud  in  errorem  inducantur. 


Sectio  tertia. 
Ins  sociale  pablicnm. 


Prologus- 

264.        lus  sociale  publicum  generalissime  acceptum  da 
stinguitur  :  alterum  ecclesiasticum,  alterum  civUe.  De  hoc  solo 
agere  hìc  nobis  propositum  est;  dicimus  ^directe",  quia,  ut 
dem  indirecte  ìUius   quoque  ratio  habeatur,   realis   et  1 
veritas  ab  omni  sincera  philosophia  deposcit. 

Porro  ius  civile  publicum,  quatenus  iurìs  naturalis 
constituit,  in  scrutandis  ac  definiendis  iis  hominmn  offic 
ribus  versatur,  quae  secundum  rectum  naturae  ordinem 
societate  atque  inde  manantibus  relationibus  fdndantar.    I 
autem  generis  istae  relationes  distinguuntur:   aliae,  qi 
organismo  intemae  seu  inunanentes  sunt  ad  eiusque  vd 
tionem  vel  vitalitatem  pertinent;  aliae,  quae  eidem  ut 
morali    extrinsecus    conveniunt    eamque    aliis    similib       co 
publicis  coordinant.    Hinc  et  ius  publicum  civile  aliud 
(Staatsrecht)  aliud  externum  seu  intematUmale  (VòU 
stinguimus.    Atque  ita  materia  huiue  sectionis  sua  sp< 
lihros  dividitur. 

Neque  vero  omnes  illas  quaestiones  bue  pertinere 
est,  quae  vulgo  iurìs  publici  nomine  recensentor,  otp     s 
magna  parte  non  tam  in  necessario  naturae  ordine  q 
positivis  hominum   institutis  nituntur.     Quapropter         ( 
positivi  proprìum  argumentum  excurramus,   quantum  x 
pliciter  commixta  patitur,  ad  naturalia  et  communia       In 
litici  delineamenta  ipso  proposito  nostro  restrini 


De  origine  sooietatìs  civilis.  241 

Liber  primus. 

lus  civile  publicum  internum. 

Caput  I. 

Fundamenta  physiologica  iuris  civilis  publici. 

Ad  investigandas  normas,   quibus  singuli  homin^s  quoad 

idualem  exsistentiam  et  activitatem  confonnari  debeant,   ut 

tales  recte  ordinati  secundum  legem  aetemam  censeri  possint, 

nthropologia  cum  iugi  respectu  ad   universam  cosmologiam 

si  sumus.   Similiter  ut  cognoscamus,  quid  idem  rectus  rerum 

circa  publicam  hominum  societatem,  sive  recte  constituendam 

recte  gubemaudam,   exigat,  ab  anthropologia  quasi  sociali, 

a  physiologia  ipsius  publicae  socidatis,  proficiscendum  est,  ita 

Q  ut  eius  quoque  respectum  ad  universalem  rerum  ordiuem 

uam  neglegamus.    Et  vero  in  hac  ipsa  inquisitione  funda- 

italem  omnino  partem  huius  tractatus  contineri  nemo  est  qui 

intellegat.  Nequicquam  profecto  vel  verae  publicae  felicitatis 

ciones  vel  publicae   iustitiae  et  rectitudinis   leges  definire 

npserit,  quicumque  genuinam  publicae  societatis  ideam  in 

)ms  ordine  fundatam  penitus  ignoret.     Hanc  igìtur   e  suis 

ti       haurire  et  contra  errorum  fallacias  stabilire  prae   ce- 

8  ]     esse  est.     Genuina  autem  cuiusque  rei  idea  proxime  a 

cto  eius  fine,  finis  vero  ab  eius  natura,  haec  demum  a  na- 

t  constitutione  et  origine  maxime  cognoscitur. 

Articnlus  1. 

De  origine  societatis  civilis. 

Communem  quidem  societatis   civilis  descrìptionem ,  qua 
ab  onmi  alio  coetu  distinguatur,  iam  supra  (P.  I,  n.  415  sqq.) 
ibatam  habes.    Quae  in  specie  de  eius  origine  ibidem  di 
t,   id    certe  commonstrant  eidem  non  solum  qualemcumc 
oricam  formam,  qua  et  artis  humanae  opera  non       ent, 
i  nominis  naturam,  i.  e.  nativam  essentiam  cerio 
'datam  ìnditam  esse.   Hanc  ipsam  naturam  accu 
examinare  in  praesenti  propositum  est,  id  quod  non 
fit  quam  in  ipsam  eius  nativitatem  seu  o] 
indagando. 

Xeyer,  Ins  naturale.   H.  16 


242  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  L   Artìoulns  1.   §  1. 

Duplici  autem  modo  de  origine  societatis  cìvilìs  quaeri 
est:  1.  scrutando  causas  et  vias,  quibus  experientia  tesi 
mines  ad  eiusmodi  maiores  sociales  coetus  sub  potestate  s 
suprema  uniri  solent;  2.  indagando  causas  et  modos,  quibus  ; 
coetus  ita  cum  iuris  effectu  orti  sint,  ut  iis  hominum  lib 
obstricta  censori  debeat.  Illud  historicam,  hoc  phUosophicam 
dicam)  originem  civitatis  denotat. 

§  1.    De  origine  historica. 

267.  Omnes  fere,   ut  iam  alias  monuimus,  hodie  conseni 
tum  statum  naturae  primitivurn,  in  quo  genus  humanum  olim 
civili  nexu  expers  vixerit,  tum  padum  sociale  in  sensu  Rouss 
vel  Hobbesii,  quo  ille  status  in  statum    civilem  transforn 
fiierit,  historice  merum  et  inane  figmentum  esse.     Cionsen 
pariter,  non  solum  ab  ipsis  incunabilis  generis  humanì  vitae  e 
instituta  coepisse,  sed  cum  eodem  deinde  etiam  per  omnem 
culorum  decursum   et  ubique  terrarum  propagata  fùisse.    1 
id  solum  reliquum  est,  ut  in  modos  et  causas  proximas  accn 
inquiramus,  quae  ad  effectum  tam  constantem  producendum 
spiraverint.    Talium  autem  magna  varietas  est,  id  qnod  ^ 
patet,  quod  variae  civiles  societates,    etsi  specie  pu 
tamen  individuantibus  et  historice  plurimum  différant. 

A.  Dooiuntnift  hisiorìM. 

268.  Generis  humani  eiusque  successivae  evolatìonis  histc 
scrutanti   haec   imprìmis  documenta  prae  ceterìs  notanda 
offerunt: 

1.  Totum  genus  humanum  e  sinu  unius  primaevae  / 
divinitus  organice  constitutae  descendit.  Hac  historica  ventate,  < 
S.  Scriptura  testatur  et  scientia  physiologica  confirmat,  non  < 
alia  gravior  et  ad  intellegendam  humanam  sodetatem  fe< 

2.  Sed  postquam,  eadem  sacra  historia  teste»      imi 
sua  defectione  a  lege  divini   conditoris  supremi    i 
vinculum  omnis  recti  ordinis  creaturarum  disru]    iint,  i 
erat,  ut  vel  in  ipso  principio  humanae  societatis  oi     »  qi 
socialis,  qui  iustitia  et  caritate  nititur,   cruento  invi(         se 
divelleretur. 

3.  TaUs  humana  natura,  de  se  quidem  ad         am  ra 
et  socialem  ordinem  inclinata,  sed  morali  perti 


De  orìgine  socletatis  civilìs.  —  De  orìgine  historìca.  243 

qaam  tristis  hereditas  in  omnes  posteros  transiit,  medelam 
initus  in  Chrìsto  acceptura. 

4.  Cain  sceleris  sui  conscientia  infelix  ab  organica  primaevae 
iliae  unitate  et  ,a  facie  Domini*'  profugus  discessit,  factus 
ens  numerosissimae  gentis.  De  ipso  legimus:  «Aedificavit  ci- 
•tem  vocavitque  nomen  eius  ex  nomine  filii  sui  Henoch''  (Gen. 

t,  17).     Ex  posteris  Henoch  autem  inter  alios  commemorantur: 

jL    teck,  qui  accepit  duas  uxores"  et  homicidii  reum  se  fatetur, 

tres  filii,  „Jàbél,  qui  fùit  pater  habitantium  in   tentoriis 

le  pastorum*;    „Jubàl,  qui  fuit  pater  canentium  cithara  et 

no*  ;  et  ,  Tuhalcain,  qui  fuit  malleator  et  faber  in  cuncta  opera 

j  et  ferri"  (ibid.  19—24). 

5.  De  reliqua  propagine  Adam  per  generationem  Seth  eiusque 
Enos,  qui  «coepit  invocare  nomen  Domini",  usque  ad  dilu- 
n  nulla   explicita  mentio   exstat  fundatae   alieuius   civitatis. 

1  tamen  mentionem  ìmplicitam,  si  a  similibus  causis  ad 

effectus  concludere  licet.    Spoetata  nempe  longaeva  aetate 
rum  illorum  patrum  familias,  qua  per  multas  filiorum  ge- 
tiones   vivebant  superstites,  —  spectaito  sociali  influxu  pa- 
dignitatis  et  cohaesionis  moralis  vinculo,   quo  naturaliter 
et  organico  posterorum  multitudo  in  vicinis  sedibus  cohabitans 
dnciebatur,  —  spoetata  dein  successiva   locali  extensione 
muni  lego  propaginis,   qua  per  varia  inter  se  coordinata 
ira  diffundebatur:  prò  certo  habendum  est,  non  solum  Adamum, 
aetatem  930  annorum  attigit,  primum  numerosae  gentis  prin- 
e»       factum  esse,   sed   et  passim  tribus   et  patriarchales  com- 
»tes,  plus  minusve  independentes  et  secundum  familiae  ana- 
i  organico  constitutas,  illa  etiam  periodo  exstitisse.     Cen- 
ar haec  conclusio,  quod  in  similibus  adiunctis  post  diluvium 
id  revera  evenisse  videmus. 

289.  6.  Dolete  per  undas  diluvii  universo  genere,  excepta 
sola  familia  Noe,  qui  „vir  iustus  et  perfectus  fuit  in  generatio- 
mbus  suis,  cum  Dee  ambula vit*,  denuo  ab  hac  una  stirpe  tota 
deinceps  generationum  series  originem  sumpsit.  Et  sacra  quidem 
historia  singillatim  eius  filios  Sem,  Cham  et  lapheth  eorumque  ge- 
nerationes  recensendo  subdit:  „Hae  familiae  Noe  secnnàum  populos 
et  natùmes  suas.  Ab  bis  divisae  sunt  gentes  post  diluvium*.  De 
ffliis  autem  lapheth  in  specie  dicitur:  „  Ab  bis  divisae  sunt  insulae 
gentium  in  regionibus  suis,   unusquisque  secundum  linguam  auam^ 

16» 


244  Sectio  in.  Liber  I.    Caput  I.    Articulus  1.    §  1. 

et  famUias  suas  in  nationibus  suis*^  (Gen.  e.  10).  Verun 
primitus  filii  Adam,  ita  et  filii  Noe  iterum  sorte  inter  se  di 
e  communi  stirpe  prodibant,  nimirum  Sem  et  lapheth  cmn 
dictione,  Cham  autem  (in  filio  suo  Chanaan)  cum  prophetica 
dictione  paterna  :  «Maledictus  Chanaan,  servus  servorom  er 
tribus  suis/  Igitur  quodammodo  similiter  ac  olim  Gain  in  fai 
Adami,  ita  Cham  in  hanc  alteram  originarìam  familiam,  pec 
contra  sanctitatem  ordinis  socialis,  peculiarem  calamitatem 
lem  tamquam  poenam  sibi  hereditariam  invexit. 

270.  7.  Porro  discimus  quoque,  qua  ratione  separatio 
tium  facta  sit.  Ab  initio  nimirum  erat  «terra  labii  unius'. 
linguae  unitas  simul  cum  unitate  orìginis  patemaeque  tradì 
fortissimum  socialis  cohaesionis  vinculum  erat  et  celerem  g 
diffusionem  divinitus  tunc  intentam  praepediebaL  Acce 
superba  ambitio  magna  et  admiranda  perficiendì  opera,  co 
scilicet  in  unum  coetum  tot  familiarum  virìbus.  Ut  nihilo 
mox  in  varias  terrae  plagas  dispergerentur,  et  quidem  secu 
familias  et  nationes  sub  diverso  coelo  et  diversis  extemi 
iunctis  varios  gentium  coetus  formaturi,  providus  Deus  op< 
fusionis  linguarum  eflfecit.  Successu  temporis  inter  ipsa  n 
eiusdem  generis  aut  familiae  iugiter  novae  separationes  ori 
tur,  modo  ob  penuriam  alimentorum  prò  maiore  numero  a 
tantium,  modo  occasione  rixarum  et  collisionis  iurium.  (Cf. 
e.  13  et  36.) 

271.  8.  Deinceps  populos  communi  historìa  et  constitu 
ceteris  distinctos  plerumque  a  communi  fundatore  simul  et 
cipe  denominarì  videmus,  ut  v.  g.  Assyrios  ab  Assur. 

272.  9.  Tamquam  prima  exordia  civilium  societatum  ap] 
independentes  familiae,   pluribus  generationibus  auctae  sii 
extraneis  hominibus  sub  ipsarum  l)rotectione  receptìs  di 
et  sub  senioris  patris  familias  regimine  (immo  plerumque 
sacerdotio)  communiter  degentes.   Huius  rei  specimìna  in  ff 
patriarcharum,  praesertim  Abrahae,  babemus. 

273.  10.  Evolutio  autem  familiae  in  coetum  proprie  etri 
faventibus  adiunctis,   in  maiorem  etiam  civitatem  aut  re) 
similiter  transformatio  potestatis  domesticae  in  principatum 
cum  multis  et  variis  modis,  historìa  docente,  fiebat: 

a)  In  iis  familiis  independentibus ,  quae  vivebant  et  dì 
bant  agrìcultura,  id  quod  prìmitus  plerumque  factum  esse  vid 


De  orìgine  societatis  civilis.  —  De  orìgine  historìca.  245 

itas  domestica  tam  arcte  statini  a  suo  principio  cum  iure 

rietatis  agrorum  (dominio  fundorum)  conectebatur ,   ut  frac- 

\  deinceps   utrumque   fere   confunderetur.     Ideo   et   utrumque 

nunes  vicissitudines  tum  dilatationis  tum  hereditariae  trans- 

onis  secundum  morem  primogeniturae  habebat.  Inde  quoque 

plex  occasio  recipiendi  homines  extraneos  sive  ad  servitia 

^e  protectionis  gratia.     Hinc  principatus,   in  quibus  hic  modus 

larìus  praevalebat,  vulgo  «patrimoniales''  vocahtur. 

b)  Aliae  familiae,  vel  per  se  debiliores  et  minus  indepen- 

;  vel  externis  periculis,   v.  g.  bestiarum  incursibus,   magis 

tae  vel  instinctu  sociali  vividiore  adductae,  in  construenda 

a  confluebant,  potentioris  ducis  vel  fundatoris  protedionem 

erendo  aut  confoederatione  illi  sese  iungendo.    Sic  Lot  disce- 

ab  avunculo  suo  Abram  in  oppido  Sodomorum  (sub  «rege*^ 

ditionis)  sedem  figebat. 
e)  Non  raro  etiam  familiarum  duces,   heroica  indole  et  fer- 
ie insignes,  vel  facinorum  tumultu  magis  quam  pacis  quiete 
iu<         I,  paulatim  sibi  adiunctis  similium  studiorum  hominibus 
d     bubus,  principatus  militares  fundarunt.    Huius  formae  ve- 
rni mox  a  diluvio  in  Nemrod  apparet. 
d)  Neque  ansa  deesse  poterat  bellorum  inter  vicinos  tribuum 
s,  unde  victores  spoliis  ditionem  suam  dilatarent,  etiam  ho- 
18  in  servitutem  redactis  (Gen.   14).     Communia    pericula 
<^io  quoque  fiebant  confoederationum  (ibid.)  ;  inaequalis  potentia 
foederatorum  iterum  favebat   dominationi  unius,   cui  vel 
Qte  et  morali  attractione  praevalentis  potentiae  vel  necessitate 
ui   paulatim    subdebantur.     Dynastarum    matrimonia   titulos 
hereditarii  et  similes  effectus  produxerunt. 
His  variis  modis  et  causis,  plus  minusve  cooperantibus,  ve- 
ti lege  ordinaria  fere  omnia  malora  regna  ex    praeexsisten- 
)us  prìncipatibus  et  regnis  minorìbus  paulatim  coaluisse  historìa 
pulorum  usque  ad  recentiora  tempora  confirmat. 

4        11.   Singularem  et  prae  ceteris  pure  nationalem  ex  una 
irpe  evolutionem  nactus  est  populus  Israel,  sub  Moysis   ductu 
eocratice  constitutus,  regimine  et  religione  unus,  sed  in  se  tri- 
varietate  numquam  permixta  organico  distinctus. 

'5.  12.  In  prima  periodo  evolutionis  generis  humani  nuUum 
estigium  apparet  civitatis  vel  reipublicae  ex  libera  associatione 
t  condicto  multitudinis  hominum  aequalium  et  independentium 


246  Sectio  UL    Liber  I.    Caput  I.    Articiiliis  1.   |  1.  2. 

constitutae;  raro  quidem  id  evenit  aetatìbus  recentioribus, 
quasi  per  exceptìonem,  ob  particularìa  adiuncta,  quibos  i 
siva  organica  evolutio  excludebatur ,  sicut  in  nonnollis  S 
Americae  per  immigrationem  fundatìs,  v.  g.  California  »  a< 
videtur.  Ex  bis  omnibus  simul  consideratis  per  eompendii 
unt  hae 

B.  Oonduionos  hiftorìoo-pbiloMfliioM. 

276.        I.  Causae,   quae  historìce  ad  formandam  sodetatem 
vilem  concurrerunt ,   ad  quattuor  classes  praecipue  revocari 
sunt.    Sunt  enim 

1.  Causae  immediate  naturales,  i.   e.  in  essentiali  na 
socìalis  condicione  fundatae.    Huc  pertìnent   unitas    orìgii 
naturae;  familia  organice  et  naturaliter  constituta  sub  ] 
paterna;  eius  organica  dilatatio  sub  influxu  et  ad  similiti 
ipsius  constitutionis  domesticae,   simul  cum  iure  proprietà 
reditario  et  cum  fortissimo  vinculo  sanguinis,  quod  eiuadem  8 
familias  inter  se  et  communi  principio  coniungit^. 

2.  Causae  mediate  seu  remote  naturales,  quae  mediante  .di 
rali  ratione'',  ut  verbo  utar  S.  Thomae^,  scilicet  rationali  < 
ob  necessitatem  vel  opportunitatem  communiter  agnitam, 
effectus  naturae  consentaneos  producunt^.  Huc  generatim 
illi  morales  influxus  referri  possunt,  qui  ex  reali  inaequalitatc 
minum,  familiarum,  tribuum,  ceteroquin  philosophice  aequ 
proxime  oriuntur  et  vel  spontaneam  clientelam,  subiectionem, 
vitutem  egentium  àc  debilium  sub  patrocinio  et  ductu  potentìor 
vel  illorum  inter  se  associationem  inducunt. 

3.  Causae  pseudo-naturales,  quae  ex  naturae  humanae  orìgiDafi 
lapsu  et  inde  vìtiata  appetituum  inclinatione  proveniunt,  et  qoidem 


'  Ubicamqae  hic  modus  orìgìnis  historìce  praevalnit,  fon         qiuM      n- 
giminis  monarchicam  orìginariam  fuisse  videmus.  Hino  et  S.  l'i  U 

mentano  ad  Aristot,  Polit.  I  lect.  1  observat:    «Quia  ex  lìc 

constituta  est  vicinia,  ex  hoc  processiti   quod  a  principio  q     slibel  i  i* 

gebatur  a  regc.  .  .  .    Quia  omnia  domus  regitur  ab  aliquo  i     iq  , 

a  patrefamilias  reguntur  filii.    £t  exinde  contingit,  quod  (  tota  ▼ìcmii 

quae  erat  constituta  ex  consanguineis,  rcgebatur  propter  cogu     mom  ab  alìqM 
qui  erat  principalis  in  cognatione,  sicut  civitas  regitur  a  rege.  ...    i 
patet,   quod  regimen  regìa  super  civitatem  vel  gentem  proceant  a  i 
antiquioris  in  domo  vel  vico*  *  S.  theol.  2,  2,  q.  57,  a.  2  et  8. 

'  Ex  bis  potissimum  oritur  iJlud  ius,  quod  apud  veterea  «ina 
apud  recentiores  ,ius  naturale  latius  dictum  vocari  aolet*.    (Gf.  n.  178.) 


De  orìgine  socìetatis  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  247 

un  partim  immediate  et  necessitate  passiva,  partim  mediate  et 
tate   adiva  seu  mediante   hominum   arbitrio.     Per  illam 
pe  moralem  ruinam,  praeter  iacturam  prìmaevae  supematuralis 
tatis,  tum  poenales  vitae  humanae  difficultates  et  aerumnae 
I        ae  indigentiae  sociales  in  immensum  auctae  et  multi- 
ae,  tum  perversi  multorum  hominum  appetitus  ambitionis, 
ftritiae  etc.  in  detrimentum  pacis,  iustitiae  et  prìvatae  liber- 
ta      corroborati  sunt.     In  hoc   naturae  socialis  malo  historica 
lutio  potestatis  publicae  secundum  indolem  suam  coercitivam 
1  ex  parte  fundarì  videtur. 

4.   Causae  speciali  modo  providentiales ,  quibus  annumeramus 
mis  facta  biblica  peculiarìs  divinae  interventionis. 

177.  n.  Efficacia,  quae  a  causis  primae  et  secundae  classis  ha- 
r,  suapte  natura  ad  ipsum  esse  et  ad  constitutiva  essentialia 

m  societatis,  quae  autem  a  causis  tertiae  et  quartae  classis 
idit,  ad  eius  accidentales  historicas  formas  praecipue  refertur, 

m.  Ita  secundum  orìginem  historìcam  organismus  socie- 

civilis  partim  est  opus  naturae  omne  humanum  consilium 

'enientis,  partim  humanae  libertatis  sub  influxu  morali  na- 

(tam  rectae  quam  vitiatae).    Eo  ipso  autem  censori  debet 

simul  opus  divinae  providentiae,  quae  mediante  natura  et  libertate 

les  humanas  ad  sapientissimos  suos  fines  dirigere,  non  raro  etiam 

speciali  interventu  disponere  voluit. 

Huic  triplici  originali  elemento  triplex  civitatis  indoles  hi- 
storica respondet:  organismi  naturalis,  organismi  moralis  seu 
metatis,  ordinis  providentialis  divinitus  partim  antecedenter 
partim  consequenter  voliti. 

§  2.  De  origine  philosophica. 

279.  Non  quidquid  historice  quomodocumque  exsistit,  ipso  facto 
legitime  exsistere  censendum  est  ;  multo  minus  per  se  tamquam  certa 
radix  officiorum  agnosci  debet,  quibus  rationales  voluntates  mora- 
liter  obstringantur.  Ut  hoc  eveniat,  onmino  necesse  est,  ut  aliunde, 
ope  ratìonalis  considerationis,  facto  historico  talem  vim  inesse  co- 
gnoscatur.  Ideo  iis  minime  assentimur,  qui,  quaestionem  de  origine 
civitatis  nonnisi  historicam  esse  autumantes,  omnem  ulteriorem 
investigationem  de  eius  origine  philosophica  vel  inutilem  vel  per 
se  temerariam  esse  dicunt.  Inutilem  esse  propterea  negamusi 
quìa  sine  hac  quaestio  historica  suo  proprio  fructu  caret;  temer 


248  Sectio  TU.    Liber  I.    Caput  I.    Ariàcolus  1.    §  2. 

rarìam  autem,  non  per  se,  sed  ratione  methodi  perversae  aliq 
esse  posse  admìttimus.     Utrumque  ostendunt  quae  hac 
exstant 

A.  Varia  dooirmao  iTsUmata. 

280.  I.    Badicalismus   socialis.     Ita   merito    vocatur   t 
Rousseaviana,   quae  totum  socialem  organismum  historicui 
solum  nulla  naturae  lege  ìnductum,  sed  inuno  a  genuino 
maevo  «naturae  statu**  alienum  et  solo  hominum  arbitrio  inv< 
esse  docet.    Quare  idem  systema,  omni  statu  sociali  historì 
pudiato  et  methodo  tUens  mere  rationaiistica,  theoretice  et  p 
nullam  aliam  societatis  constitutionem  tamquam  legitimam  ag 
nisi  democratiam  perfectam  ope  «contractus  socialis'  ita  stabi 
ut  singuUs  sociis  connata  et  inalienabilis  libertas  et  aeqv 
intacta  maneat,  potestas  autem  suprema,  ex  compromisso  a( 
singulorum  confiata,  in  totalitate  numerica  sociorum  iugii 
essentialiter  resideat.  —  À   radicalismo  sociali  Bousseavii 
calismus  Hobbesìi  methodice  magis  quam  re  differt,  tametsi 
praemissis  loco  absolutae  democratiae  absolutum  regium  d 
mum  deducat  (De  utroque  vide  P.  I,  n.  393  sqq.). 

281.  n.  Theoria  podi  socialis  philosophice  et  iuridice  supi 
(vulgo  Socialvertrags-Theorie).     Qui  eam  sequuntur  —  iute 
plerique  scholastici  auctores  —  homines  modis  supra  ex 
naturàliter  consociari  concedunt,  proxime  quidem  et  immed 
societatem  domesticam,  mediate  autem  et  remote  etiam  ad 
tatem  politicam.    Quare  organismum  socialem  bis  formis  bis 
stabilitum  tamquam  a  naturae  auctore  intentum  reverentur 
non  politicae  unionis  ac  subiectionis  obligationes ,   quibus 
orde  ad  commune  bonum  subsistit,  tamquam  vere  iuridicas 
gulis  eius  membris  servandas  esse  docent.     Verum  propi 
formalem  rationem,  in  qua  haec  ipsa  indoles  iuridica  iUaru 
lationum  qua  talis  fundetur,  non  esse,  aiunt,  1*  contractu 
particulares  et  varios,  qui  primo  a  privatis  h(    inib      vel  fi 
ob  indigentiam  vel  ad  commodilm  privatum  i    uni  < 
corpus  sociale  successiva  aggregatione  materialii       ei      »t, 
ex  bis  nuUae  relationes  proprie  politicae,  sed  iuris       tu     | 
derivari  per  se  possint;  ncque  2"  supposita  hac  hi     rii 
gatione  illam  immediate  oriri  ex  sola  consideratìo           i 
consequentis  necessitatis  socialis,  qua  singuli  obli(     os  se  s 
ut  ad  communem   ordinem  et  bonum  conmi         e        ir 


De  origine  societatis  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  249 

io  supremae  potestatis  ;  nam  hinc  quidem  obligationes  civiles 
,   sed  nonnisi  ethicctSy  formaliter  oriri.     Ideo  necessarium 
cBJìt,   ut  praeter  contractus  illos  particulares  insuper  pactum 
de  civitate  formanda  (pactum  civilis  nnionis)  initum  sup- 
\atur.    Ad  hoc  tamen  qualemcumque  consensum  futurorum  civium 
e  explicitum  sive  tacitum  sufficere  iudicabant.     Hoc   systema 
»  ceteris  Pufendorfius   eiusque   schola   excoluit,    qui   praeter 
im  unionis  insuper  pactum  subiectianis  requiri  docuit  (cf.  P.  I, 
397)1. 
P<      ipsum  tamen  etiam  inter  catholicos  scriptores  viri  docti 
lur      et  integerrimi,  ut  suo  tempore  ZaUinger  aliique,  idem 
re  conati  sunt,  si  nonnullas  modificationes  vel  cautelas 
adiectas  excipias.    Ob  duplicem  rationem  id  mirum  videri 
debet.    Prima  est,   quod  pridem   universa  Christiana  philo- 
duce  S.  Thoma  et  ipso  instinctu  Christiane,  in  asserenda 
%  personali  dignitate  et  lihertate,  sub  gentili  fatalismo  iu- 
ta, laudabiliter  versabatur  atque  ita,  ut  fieri  solet,  etiam 
erato  iuris  individualismo  indirecte  vias  parabat;  altera  ratio 
quod  a  saeculo   XVI    absolutismus  regius,    per  haereticos 


*  Cf.  Pufendorf,  Ina  nat.  et  gent.  lib.  7,  e.  2,  §  7  et  8.  —  Huc  praeterea 
t        it  qui   sab   initium   et   prìmis   decenniis   saeculi  XIX   secundum   lana 

pia  Kantii  et  Fichtei  „%uris  individualiamum"  nomine  ,iurìs  naturalis"  late 

^anint,  politico  .liberalismo '^  opportuna  fundamenta  suppeditantes.  Ita 
^*  g.  inter  moltos  alios  Gross,  Lehrbuch  der  philosopbischen  Rechtswissen- 
^baft  (1841)  p.  118:  ^Jeder  Staat,  er  mag  in  der  Wirklichkeit  entstanden  sein 
^e  er  will,  muss,  insofern  er  ein  rechtliches  Institut  sein  soli,  als  auf  einem  Ver- 
tra^  md  gedacht  werden,  weil  von  Natur  kein  Mensch  dem  andem  recht- 

i:       9  ist.*   Pdìitz,  Staaielehre  (Leipzig  1808),  ad  §  23  (.Begriff  der 

um  e*),  p.  76:  ,Wer  es  bezweifelt,  dass  die  Rechtmassigkeit  der  Ent- 
i  ig  dea  Staates  einzig  auf  Yertrag  gegriindet  sein  mUsse,  kennt  weder  die 
<        gebong  der  Vemunft  in  Beziehung  aiif  das  Uussere  Recht  noch  das  Yer- 

BS  des  Staates  zn  der  ursprUnglichen  Freiheit  der  Menschen  und  zu  der 
tteai  mg  des  Endzweckes  ihrer  Natur.  .  .  .  Die  einzig  reàuliche  Form  des 
ies  grOndet  sich  .  .  .  lediglich  auf  Yertrag,  weil  das  Naturrecht  darthut, 
I  die  gegenseitige  Erweiterung  odor  Beschr&nkung  der  ursprUnglichen  Rechte 
tìee  chen  nur  durch  Yertrag  geschehen  kdnne."     Idem  quoque  Fichte  ex- 

te  docuit  et  addidit  :  „Woher  entsteht  denn  die  Yerbindlichkeit  der  biirger- 
en  Gesetze?  —  Ich  antworte:   aus  der   freiwilligen  Uebernahme  derselben 

il  das  Individuum;   und  das  Recht,  kein  Gesetz  anzuerkennen   als   das- 

^  welches  man  sich  selbst  gegeben  hat,  ist  der  Grund  jener  sauveraineté 
indivisible,  inaliénable  des  Rousseau*  (Samtliche  Werke  [Berlin  1845]  YI, 
81—84:  «Beitrag  zur  Berichtigung  der  Urtheile  des  Publikums  ttber  die  fran- 
»«8Ì8cbe  Revolutdon*). 


250  Sectìo  m.    Liber  I.    Caput  I.    Articoliis  1.    §  2. 

maxime  prìncipes  invectus  et  praetextu   .immediati  iuris  div 
spirìtualem  etiam  potestatem  usurpans,  catholicorum  studia  o 
acuebat,  ut  tam  pemiciosam  reipublicae  christianae  luem  in  fay< 
iustae  civilis  et  religiosae  libertatis  philosophice  debellarent^ 

282.  in.  Systema  successivae  aggregationis  privatae.    flaec  the 
ria  in  illa  successiva  et  organica  aggregatione  sistit  atqae  oi 
ginem  societatis  politicae  etiam  philosophicam  explicat  ex  i 
parte  per  legem  (necessitatem)  naturae  generalem,  qua  fit, 
debiliores  iis,  qui  vel  opibus  vel  fortitudine  vel  sapientia  pò 
tiores  sunt,  subìiciantur  ;  ex  altera  vero  parte  per  loges  i 

et  caritatis,  quibus  per  eandem  naturam  praeceptum  est,  ut 
subiectio  non  violentia,  sed  insto  modo,  maxime  per  pacta, 
et  postea  sociales  relationes  sancte  observentur.    Haec  igitoi 
tentia  causam  civitatis  remotam  in  priore  illa  lego  naturae  { 
causam  vero  proxitnam  et  formalem  in  bis  pactia  successive 
reponit.    Ad  eam  magna  ex  parte  revocari  potest  theoria  .]     r 
monialis'  a  nonnullis  appellata,  cuius  praecipuus  auctor 
tronus  fuit  C.  L.  de  Haller  in  opere  ^^Restauration  der 
wissensclmft**. 

283.  IV.    Fatalismus  historicus   forma  sua  exteriore  quii 
radicalismo   sociali   ex   adverso    opponitur.     Quemadmodom 
totius  structurae  socialis  nuUam  aliam  causam  agnosdt,  i 
minum  arbitrium  et  prudentem  industriam,  ita  ille,  neglecta  kt 
omni   humanae  libertatis   causalitate,   in  sola  considerandA 
necessitatis  versatur,   qua  res   omnes,   etiam  humanae,  ex 
eluctabili  sive  naturae  sive  Dei  ordinatione  aut  saltem  p     v 
providentia  dirigantur.    Unde  infertur  sociales  relati<  ' 
stabilitas  et  traditas  eo  ipso  tamquam  vere  iuridicas      r  se  l 
timari.     Ad  hoc   vel  simile   .iuris  historici'^   propugnaculi 
versus  moderni  liberalismi  novationes   confugere  hactenus 
bant  multi  viri  religiosi  inter  protestantes  et  conserva  p 
litico   addicti,   praesertim   e  schola  borussiaca.    Isti  sa     ,  pi 
diga  quadam  piotate  modo   .divinae  gratiae*^   modo  «divinae  ( 
dinationis**   vel    .divinae  vocationis'   tesseram  in  rebus  publi 
usurpantes,  sociali  rationalismo  superstitiosum  quidem  iuris  h 
rici  cultum,  non  autem  vere  religiosum  et  christianum  oppo 
valebant.    Propterea  huic  systemati  quasi  lege  cognatìonis  na 

'  Cf.  Balmes,  Le  ProtestaDtisme  compare  au  Catholioiaine  tom.  III. 


De  orìgine  societaiis  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  251 

ioessìt  recens  iuris  publici  phìlosophia  pantheismo  Hegeliano  im- 

k  et  magìs  magisque  ad  apertum  materialismum  declinans.  Quid 

aliud  significai  ilio  absolutus  legìs  formalismus,  ìus  historicum 

quaerens,  sed  arbitrio  omnipotenti  faciens,  simulque  omni  facto 

t>lico  feliciter  „ completo**  vim  iuris  tribuens?  —  En  per  hunc 

enitum  redux  et  potentia  auctus  radicalismus  socialis! 

V.  Legitimismus  historico-rationalis.    Haec  sententia,  licet 
at  recursum  ad   „pactum  sociale**,  tamen  cum  eius  def en- 
fi   a     :n08cit  necessUatem  phUosophicam  requirendi  causam  vere 
;a      societatis  politicae,  non  solum  materialem  sed  etiam 
l       Hanc  autem  neque  in  associatione  per  pada  particularia 
e  inita  neque  in  historica  evolutione  qualicumque  per  se 
ta  continerì  docet,  utpote  quae  causae  potius  occasionales  et 
iales  ordinis  politici  dicendae  sint.    lis  nimirum  proxime  nihil 
effici  nisi  multitudinem   una  viventem  et  privatis  nexibus 
min     re  organice  sociatam.     Causam  igitur  formalem,  qua 
s  poi  nexus  exsistat,  ex  lege  naturali  immediate  derivat, 

30      multitudo  una  vivens  ad  formandam  et  practice  agno- 
cei      n    civitatem   non    ethice    tantum   sed   etiam  ex  naturali 
;  obligetur.    Quam  sententiam  solam  et  genuinis  iuris  na- 
IÌ3  principiis  conformem  et  practice  tutam  esse  iudicamus. 

B.  Vera  dooirìna  erìiioe  adatraiior. 

i.        Systema  radicalismi  socialis,   per  se  non  minus  philo- 

ce  quam  historice   absurdum,   cuius  digna  soboles  cruenta 

dis   tragoedia   sub   finem    saeculi   XVIII   fuit    hodieque   est 

m  inmiinens   communismus,   ulteriore  refutatione  theoretica 

il  indiget.    Ceterum  illud  e  suo  fundamento  iam  supra  (P.  I, 

.  393  sqq.  et  n.  530 — 535,  ad  quae  hic  opportune  recolenda  re- 

littimus)  philosophice  destructum  confidimus.    Quae  autem  de  eo 

icenda  supersunt,  ad  potestatis  publicae  naturam  et  originem  in- 

nm  examinandam  aptius  referuntur. 

Similiter  fatalismus  historicus,  qui  cum  genuina  iuris  idea  et 

eius  indole  essentialiter  morali  (P.  I,  n.  496 — 513)  conciliari 

uit,  quique  aeternis  iuris  principiis  quendam  potius  iustitiae 

ndifferentismum  iugiter   flexibilem    substituit,    satis   per  se  re- 

)robatur. 

Systema  vero  successivae  aggregationis  privatae  non  tam  fal- 
sitate  quam  aperta  insufficientia  laborat,  ius  publicum  cmn  pri^ 


252  Sectio  III.    Liber  I.    Caput  I.    Articalus  1.    §  2. 

vaio  et  polìticam  potestatem  cum  dominio  herUi  prope  comm 
Innumera  eiusmodi  pacta  privata  ad  fines  particulares  init 
quaqaam  sufficiunt  ad  ìurìdice  constituendam  unionem  sod 
civilis  ut  talis,  sed  tantum  circa  eius  materìam  organice  para 
versantur. 

Remanet  igitur  tantum,  ut  theoriam  pacH  socialis,  qa 
semirationalismus  socialis  appellari  non  inmierito  posset, 
curatius  examinemus,  eo  magis,  quod  hoc  systema  longo  teni 
intervallo  in  scbolis  receptum  gravibus  auctoritatibus  haui 
ruerit.  luvat  propterea  rationes  contrarìas,  iam  alias  (! 
n.  422.  426.  427)  cursim  quidem  notatas,  hic  enucleatius  ac 
tice  proponere;  quibus  utiliter  quoque  comparantur  argo 
fere  analoga,  quibus  supra  (n.  172)  orìginem  pacticiam  piv 
proprietatis  rerum  exclusimus. 

286.        ThesiS  XXXII.  Obllgatio  iiiridica,  per  qut 
politicos  universim  formaliter  exsistit,  a  pacto  sociali     i 
potest. 

Praenotanda.     „ Factum   sociale''   in  sensu  obvio  t 
sariorum  acceptum  volumus,   sive  illud  unum  tantum  et  sin 
pactum  esse  dicant,   ut  veteres  volueruntS   sive  in  eo  di 


'  De  Pascal  in  suo  opere  ^Philosophie  morale  et  sociale'  (189 
143  sq.  loquens  in  specie  de  theoria  pacticia,  quam  Suarez  cum  achoL 
profitebatur,  prìmum  quidem  ostendit  eam  essentialiter  differre  a  theoria 
seavii  :  ,  Pour  Rousseau  la  société  natt  d*une  corruption  de  la  nature  ;  pc 
scholastiques  en  question,  elle  est  vonlue  par  la  nature.  Da  admetteoi 
doute  qu'un  consentement  explicite  ou  tacite  est  la  cause  procbaine  et 
diatement  efficace  du  lien  social,  consentement  la  plupart  du  temps 
commandó  par  des  faits  antécédents,  mais  ils  professent  en  mdme  t 
ce  consentement  n'a  point  pour  effet  Taliénation  totale  à  la  conunnnauté 
personne  et  de  tous  les  droits  de  chaque  associé  ;  qu'il  n'eat  point  la  can 
lois  de  la  morale  et  de  la  justice,  et  qu'il  engagé  non  aeulement  lea  ai 
primitifs,  mais  encore  leur  posterità. "  —  Deinde  vero  nihilommoa  ad  e 
theoriam  refutandara  se  convertit  ncque  auctoritate  S.  Thomae  eam  I 
existimat:  «Cette  opinion,  qui  a  eu  cours  surtout  depuis  la  Renaiaaanc 
été  formulée  qu'avec  toutes  sortes  de  réserves  et  parfois  d*une  manière 
vague,  par  ses  auteurs,  peut-ètre  trop  influencée,  mdme  à  leur  inan,  pai 
si  puissanto  du  droit  romain,  et  dósireux,  d'un  autre  cdté,  de  poeer  dea 
très  nettes  aux  empiètements  du  pouvoir  civil,  qui  cherchait  à  tout  enval 
Cotte  opinion  n*óchappe  pas  à  plusieurs  des  critiques  qui  att€  ent  l 
trine  de  Rousseau.     L'on  ne  comprend  pas  que  si  le  e  e      ai  eat 

saire  pour  former  le  lien  social,  il  ne  soit  pas  ausai  d*       n      i 


De  origine  societatis  civilis.  —  De  origine  philosophica.  253 

listinctum,  alterum  unionis,  alterum  subiedionis,  et  inter  utrum- 
insuper  civile  decretum  de  forma  regiminis  interpositum  con- 
•ent.    In  hac  nimirum  methodica  distìnctione  olim  plures  cum 
3rfio  eo  magis  insistebant ,   quod  hoc  modo  facilius  obvias 
i      ìia  difficultates  declinari  posse  existimabant.     Scilicet:  per 
;am  unionis  quasi  «rudimenta  et  prìmordia  civitatis''  constitui, 
tum  autem  subiedionis  illi  complementum  afferri.  —  Factum 
iis  inter  se  futuri  cives,  qua  piena  „libertate  et  aequalitate 
rali*  gaadentes,  ^singuli  cum  singulis*"  ineunt,  quod  scilicet  „in 
perpduum  codum  coire  velini  suaeque  salutis  oc  securitatis 
mes  communi  Consilio   ductuque  administrare^ .     Ideo  ad   hoc 
m  requiri,  ut  omnes  et  singuli  consentiant;  qui  autem  non  con- 
int,  extra  futuram  civitatem  manere.  —  Proxime  dein  sub- 
equi  decrdum  de  „ forma  regiminis  introducendo^,  idque  fieri  per 
i      am  unitos  ac  proinde  non  exigere  nisi  „consensum plurium" ,  ut 
labeat  obligandi  omnes,  etiam  dissentientes  pauciores.  Hanc  enim 
nem  a  singulis  implicite  iam  acceptam  esse  in  pacto  unionis, 
a  eatenus,  quatenus  illud  pure,  ì.  e.  sino  expressa  contraria 
itione,  initum  sit.  —  Post  haec  opus  esse  novo  pacto,  pacto 
ionis,  quo  constituantur  ille  vel  illi,  in  quem  vel  quos  re- 
)n  coetus  conferatur,   et  quo  hi  quidem  ad  curam  communis 
uritatis  et  salutis,  reliqui  ad  obsequium  bis  praestandum  sese 
ngant.     In   hoc   ultimo  pacto  partes  contrahentes  sunt  ex 
I     te  cives  ad  gubemandum  designati,   ex  altera  vero  non 
ili  cives  reliqui,  sed  populus  unitus  tamquam  unum  subiectum 
ale  suam  voluntatem  per  voluntatem  maioris  partis  civium 
exhibens,  singulos  autem  obstrìngens.     Has  pactiones,  sin  minus 


^otnres  qn'on  enchaìne  sans  leur  aveu  à  la  société.  Ce  consentement  primitif 
^11  requis  de  tous  ou  simplement  de  la  majorité?  Est-on  en  droit  de  le 
refiaer,  et  ceux  qui  le  refasent  peuvent-ils  protester  et  se  sóparer  de  la  masse  ? 
Aotant  de  questione  qui  demeurent  sans  réponse  dans  ce  système,  et  à  plus 
fcrte  raison  dans  celui  de  Fufendorf,  qui  distingue  deux  pactes,  un  pacte 
t^union  formant  la  société ,  qui  exige  le  consentement  unanime  de  ceux  qu'il 
o^lige,  et  un  pacte  de  soumission,  que  nous  ne  trouverons  plus  loin  lorsqu'il 
s'agii  de  l'autorité,  et  qui  exige  seulement  le  consentement  de  la  majorité  des 
•Mociés.  Nous  pensons,  avec  M.  de  VareiUes,  que  ,rerreur  commise  par  de 
À  grands  esprits  tient  à  ce  qu^ls  n'ont  pas  distingue  le  fait  du  rapprochement 
inatérìel  des  hommes  et  le  fait  de  l'association  entro  les  hommes  rapprochés. 
1^  premier  fait,  dans  une  certaine  mesure ,  est  volontaìre.  Mais  le  second  ne 
1'^  pas.  Qu'ils  le  veuillent  ou  non,  les  hommes  une  fois  rapprochés,  et  tant 
lu'ìls  8ont  rapprochés,  sont  en  société  civile.*  * 


254  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.    Artìcalus  1.    §  2. 

expresse,  certe  «tacite  intervenisse"  merito  supponendmn  esse.  — . 
Ita  fere  Pufendorfius^, 

Hac  ipsa  expositione  iam  patet  omnes  istos  posteriores  i 
in  solo  demum  pacto  unionis  fundari,  quo  sublato  omni  suo  1 
destituuntur.    Quare  ad  thesim  evincendam,  tam  contra  hypof 
scholasticorum  quam  contra  theoriam  Pufendorfii,  sufficit,  ut  p 
cipue  commune  hoc  fundamentum  certis  argumentis  ever 

287.  Probatnr  I.   Ex  falsa  et  fidicia  piane  hypothesi,  a  qua 
illa  theona  proficiscitur.  Ante  pactum  unionis  „ animo  concipitur' 
diserte  profitetur  Pufendorfius,  «multitudo  hominum  naturali  li 
tate  et  aequalitate  gaudentium,  qui  ultro  civitatem  novam 
stitutum  eunt**  —  et  haec  hypothesis  revera  necessaria       , 
pactum  illud  etiam  tacite  ineundum  non  piane  absurdum  apj 
Iam  vero  talis  supposita  bomìnum  condicio  adeo  cum  1 
realitate  pugnat,  ut  nisi  per  accidens  et  per  extraordinarìa  re 
adiuncta  numquam  evenerit  nec  evenire  possit.    Nequicqui 
miram  abstractionem  omnes  filii  familias  a  patema  potestate 
emancipati  in   tali   statu  libertatis  et  aequalitatis  («anard       ' 
finguntur.    Realiter  enim,  ubi  a  domestica  subiectione  liber 
velint  nolint,  vel  cum  vel  sino  pactis  privatis,   plerumque 
novis  ac  variis  vinculis  socialibus  organico  ligabuntur,  et  j 
nequaquam   illam   «multitudinem   hominum  naturali  libertate 
aequalitate  gaudentium''  suppetitabunt.   Quippe  iam  in  ipsa  fi 
civitas  adumbrari,  praeparari  et  organico  fieri  coepit,  ut 

ex  iis,  quae  supra  de  orìgine  historìca  civitatis  dieta  sunt. 

Vnde  ita  arguimus:  Causa  formalis  iurìdicae  obligatìonis,  ] 
quam  civitas  universim  exsistit,  ne  cum  causa  mere  occcisionaU  e 
fundatur,  non  potest  esse  aliquid  respectu  fere  totìus  evolutioi 
historicae   vel   impossibile  vel   piane   contingens;    alias   enim 
radicalismum  socialem  consequenter  deveniremus,  quem  nob 
adversarii  reprobant.    Atqiii  tale  est  pactum  illud  sociale       e 
expresse  sive  tacite  ineundum,   cuius  praerequisita  condicio  ]    ' 
socialis  naturae  concrete  sumptae  efficaciam  vel  excluditur  vel  per 
accidens  tantum  evenire  potest.     Ergo  .  .  . 

288.  Probatur  IL  Ex  falso  principio  iuridico,  cui  innitìtur. 
Propria  ratio,  ob  quam  adversarii  ad  pactum  aliquod  confagien- 
dum  esse  putarunt,   est  opinio  in  scientia  iuris  individualistica 

'  Iu8  nat.  et  geni.  1.  e. 


De  orìgine  sodetatis  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  255 

is:   inter  homines   „  naturali  libertate  et  aequalitate  gau- 

jntes"    sociales  relationes  iuridice  obligantes  aliter  induci  non 

e  nisi  mutua  conventione,  qua  alii  in  favorem  aliorum  et  vice 

aliquam  partem  suae  libertatis  libere  cedant;  iam  vero  hoc 

npium  theoreticum  V  est  qua  tale  falsum,  ut  iam  alibi  (P.  I, 

.  530  sqq.)  satìs  ostensum  est;   2*  pradice  contradidionetn  in- 

.  Adversarii,  quos  hic  respicimus,  illud  sapienter  quidem  ad 

homines  a  domestica  auctoritate  iam  solutos  practice  appli- 

ò  intendunt.  Yitam  em'm  socialem  intra  limites  sodetatis  dome- 

conclusam  vero  „ statui  naturali'  annumerantes ,  generatim 

di£St6ntur  saltem  liberorum  suhordinationem   sub   parentum 

M    ritatem  per  solam  naturam  absque  humanae  libertatis  ìnter- 

.  firmari.  Atqui  talis  practica  limitatio  ipsum  generale  prin- 

n,  quod  theoretice  statuunt,  eodem  tempore  iterum  destruit. 

1  huius  philosophicum  fundamentum,  si  quod  habet,  aliud 

»  esse  non  potest  nisi  humanae  personae  dignitas,   essen- 

et  propterea  aequaliter  omnibus  personis  conveniens.    Ut 

theoreticum  illud  principium  sibi  ipsi  et  suo  fiindamento 

sophico  consentiat,  ad  omnes  omnino  homines,  vel  certe  ad 

usum  rationis  iam  adeptos,  ut  Bousseàvio  cum  multis  aliis 

(       la  iuris  rationalistica  ^  placuit,  consequenter  extendendum, 

le.  ordo  etiam  socialis  domesticus  quoad  obligationem  iuridicam 

a  consensu  singulorum  formaliter  repetendus  est.   Quod  si  adver- 

aarii  nostri  hanc  consequentiam  admittere  merito  verentur,  ipso 

&cto  principium,  quo  utuntur,  qua  tale  simultanee  negant. 

289.  Probatnr  ni.  Ex  formali  vitio,  quod  tali  pado  inhaerd. 
Obligatio  iuridica,  per  quam  civitas  exsistit,  ex  ipsa  mente  ad- 
versariorum  continua  et  universalis,  i.  e.  ad  unum  omnes  cives 
in  territorio  communiter  viventes  afficiens,  esse  debet.  Atqui 
talis  obligatio  ex  pacto  socialis  unionis  haberi  nequit.  Ergo  per- 
peram  per  illud  civitatem  iuridice  fundari  asseritur. 

Prob.  min.  Pactum  istud  ita  obligaret,  vel  l**  quia  a  maio- 
rihus  semel  prò  semper  initum  sit,  vel  2**  quia  successive  et  con- 
tinuo per  tacitum  consensum  a  posteris  ineatur.  Iam  vero  neu- 
tnim  dici  potest. 

Non  prius:  Nam  a)  ipsum  pactum  non  solum  gratis  et  sino 
onuìi  probatione  supponitur,  sed  insuper  per  se  improbabile  est  illud 


^  Gf.  notata  in  Lane  rem  P.  I,  n.  530,  p.  413. 


256  Secido  m.    Liber  I.    Caput  I.    Artìcnliw  1.  8  2. 

uniquam  sive  expresse  sive  tacite  rite  initum  esse;  b)  sedi 
quod  maiores  olim  quomodocumque  talem  contractum  feceri 
tamen  posteria  nullam  obligationem  imponit.  Tametsi  enim 
possit,  ut  etiam  posteri  aliquo  pacto  praedecessorum  obstriDgi 
id  tamen  numquam  evenit,  nisi  ubi  aliqua  communitas  tam 
persona  moralis  et  perpetua  cum  alia  communitate  vel  cum 
vidua  persona  paciscitur.  At  vero  illi  primi  dvitatis  fùndator 
hypothesi  nondum  erant  in  societatem  coniunctì,  sed  .singoli 
singulis''  contrahebant.  Quod  si  autem  tamqoam  patres  £eu: 
id  fecLsse  dicantur,  tum  quidem  membra  familiae  in  einsdei 
divisa  unitate  permanentia,  minime  vero  posteros  ab  ea  ian 
paratos  et  novarum  familiarum  institutores  obligare  poteran 

Neque  aUerum:  Etenim  continuus  ille  et  tacitos  o     ei 
omnibus  et  singulis  civibus  dari  deberet;  quia  i      )r  ho 

independentium  in  minorem  partem,  ut  ipsi  adve:       ìi  n 

cedunt,  nullum  ius  babet  nisi  ex  alio  pacto  vel  1<     \        la 
muni  consensu  admissa.    Atqui  ipsa  haec  condicio  im 

mum  reddit  et  practice  impossibile.    Ita  enim  qoicu  se 

sentire  declaravit,  utut  vivens  cum  reliquis,  a  iurìdii     obli( 
vitae  civilis  solutus  erit;  et  si  quidem  liberum  sit,      n  inmi 
supponi    potest   saepe    plures   dissentire  quam  c<         tire, 
solum  miseros  et  ne&rìos   homines  onmisque  fileni  publid 
patientes.  sed  etiam  multos  numerosa  for     co(  et 

lentia   sibi   ipsi   quasi   sufficientes   et  prì^     am  i 
publicae  dependentiae  praeferentes.    Ergo  n  ; 

sociale  pactum  exsistat  iurìs  officium  illud  im     idi,  p:    3     ) 
infirmum  esset  ad  efficiendum  id,  ad  quod  d<     inatur. 

Reiecta  igitur  theoria  pacti  socialis  verum  et  unìee 
iuridicum  fundamentum   societatis  civilis  qua   talis   ab   illa 
demum  naiurae  lege  derivandum  esse  censemus,  per  quam  0 
plicatis  iam  familiis    unio  et  ordo  civilis  inter  homines  na 
necessitate  et  ductu  adeoque  divina  ordinatione  inductos  < 
batur  (P,  L  n.  418  sqq.). 

290.     Thesls  XXXIII.  j     k>sì 

sive  ea  paulatim  naturaliter  et  o: 
ex  hominibus  independentibns  eoUec 
quam  ciritas  ioridiee  exsistit, 

Praenotanda.    Omne  ius.  ut  alibi  (P.  I,  n.  497)  oste 
est,  duplici  elemento,  formali  et  maieriiìli,  conatitiiitiir.   Ut 


H 

si 

Tll 

e 

l 

»« 

Ht,< 

0  exl< 

) 

De  orìgine  societatìs  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  257 

cdis  obligandi  regula,  quae  iurìs  quodammodo  ^formam''  ex- 
si  ve  proxime  ex  lege  humana  positiva  sive  immediate  ex  lege 
Ly  re  vera  dimanet  et  sic  qualitatem  iurìs  actu  exsistentis 
itis  induat,  neeesse  est,  ut  interveniente  aliquo  facto  sive 
i:     i  sive  libero  ad  hoc  determinetur.   Ita  scilicet  „materialis" 
ì  (partim  personalibus  partim  realibus  eondicionibus  con- 
r      iter  subministratur,  qua  posita  iUa  generalis  iurìs  regula 
io  suam  particularem  applicationem  obtinet.    In  hac  iurìs 
I        ione  id  tantum  interest  inter  ius  positivum  et  naturale, 
fon      9  elementum  iurìs  seu  vis  obligandi  in  ilio   quidem 
i  »      .<    (rìtate  humana  et   ea  mediante  a  lege  naturali, 

lioc  autem  late  a  lege  naturali  procedit,  et  sic  tamquam 

raliter  vigens  actuatur,  quam  prìmum  materìale  substratum 
proxime  aptatum  et  obiective  circumscrìptum  accesserìt. 
Atque  hae  quidem  notiones  generales  de  iurìs  naturalis  orìgine 
.esenti  potissimum  quaestione  merìto  in  memorìam  revocandae 
Easdem   quippe   supponendo   in   thesi   asserìtur:    stabilem 
tionem  civilem  inter  homines  non  tamquam  pacticiam  sed 
I       i  naturaliter  iuridicam  orìrì  ^supposita  multitudine  simul 
ente*,  puta,  notabili  multitudine  familiarum,  quae  non  transi- 
i  l  stabiliter  intra  fines  eiusdem  regionis  simul  vivere  vdint, 

scumque  modus  et  ratio  historìca  (ex  iis,  quae  supra  n.  273 
275  notatae  sunt)  eiusmodi  localis  aggregationis  et  cohaesionis 
fuerit.   Nimirum  hoc  facto  praedisposita  ^materìa",  consor- 
talis  multitudinis,  initio  plus  minusve  spontaneum,  eo  ipso 
e  quidem  naturae  transire  dicitur  in  consortium  civile,  unio- 
Q  scilicet  et  subiectionem  civilem,  secundum  ordinem  iustitiae 
Iis.    Multiplex   sane   hominum  et  humanae  libertatis  coope- 
ratio  hunc  transitum  ad  iurìs  effectum  praecedit,  quae  tamen  nihil 
u       habet  cum  vero  aliquo  pacto  sociali,   sed  generatim 
0  tantum  in  praeparanda  ^materìa^  versatur,  quae  etiam 
um  civilis  auctorìtatis  quomodocumque  praefinitum   com- 
prehendit.    Et  vero,  ubi  ^multitudo  simul  vivens  paulatim  natu- 
raliter et  organice  orta^  est,  fiorì  vix  potest,  ut  in  ea  non  simul 
caput  praeter  omne  condictum  organice  iam  praefinitum  exstet,  cum 
immo  plerumque  ab  eo  voluti  morali  centro  ipsa  socialis   aggre- 
gatio  instar  crystallizationis  suum  exordium  et  progressum  habeat. 
Quod  si  autem  .multitudo  libero  Consilio  ex  hominibus  (familiis) 
independentibus  collecta  sit'',  quod  quidem  historice  fere  nonnisi 
per  exceptionem  et  quasi  per  accidens  evenire  constat,  vi  officii 

Xeyer,  Ina  luitanle.  H.  17 


258  S^tio  ^*    Li^er  I.    Caput  I.    Artienlns  1.    §  2. 

naturalis  libera  hominum  conventione  secundum  placìtam 
minis  formam   aliquod   aptum  auctoritatis   dvilis  subiectuD 
signandum  erit,  ut  praerequìsita  ^materia''  perfecte  comp 
quo   facto  subiectio  civilis  sicut  in  priore  hypothesi  iure  no 
oritur. 

Geterum  in  asserenda  eadem  doctrìna  nec  non  in  refal 
vulgari  et  exclusiva  „theoria  pacticia"  ipse  olim  P.  I.  Kleu 
qua  lector  iurìs  naturalis  in  lyceo  publico  (Frìburgi  Helvet.), 
ambigue  nobis  dux  praeierat,  non  minus  reverenter  quam  sapi* 
veterum  hac  in  re  opinionem  temperane  i.  Quare  et  in  noni 
aliis  quaestionibus  viri  praeclarì  ideas,  prò  more  mature  fui 
identidem  libenter  secuti  sumus. 

Probator  I.  Ea  iura  et  iuris  officia  immediate  ex  lege  i 
rali  orìrì  censenda  sunt,  quae  spoetata  hominum  natura  » 
et  rerum  humanarum  naturali  condicione  necessaria  sunt,  ut 
huius  vitae  universim  digne  possit  obtinerì.  Atqui  supposita 
titudine  simul  vivente  quomodocumque  eollecta,  inunediate  n* 
sarìum  esse  intellegitur ,  ut  singuli  ad  bonum  commune  vat 
constanter  concurrere  teneantur,  et  quidem  sub  aliqua  suprema 


^  Inter  scriptores,  qui  eodem  sensu  hanc  quaestionem  post  Ti| 
luculenter  et  solide  complexi  sunt,  hac  aetate  ìmprimis  nominaodos  est  . 
fini:  Disputationes  philosophiae  moralis  voi.  II,  disp.  4.  Signamns  in  i 
thesin  XIX  (p.  329).  „Societa8  civilis  nec  directe  guoad  esse,  nee  etiam  setiq 
fieri,  per  se  dependet  a  mutua  pactione  hominum,  tamg[uam  a  sua  j 
causa  efficiente  f'^  quae  et  solidis  argumentis  adstruitur  et  insaper  a]  < 
obiecta  recentius  potissimum  facta  defenditur  (p.  340  sqq.).  Porro  < 
Moralphìlosophie  (1899)  II,  473  sqq.  De  Pascal,  PhUosophie  morale  et  i 
(1896)  n,  143  sqq. 

In  adstruenda  consimili  theoretica  conclusione  singul  a 

propriam  viam  tenet  Tancrède  Rothe:  Traité  de  droit  nata       (1& 
294  sqq.    (cuius    ideas  quasdam  ad  illam  praeliminaree  abi      e   restri 
admittere  nequaquam  possumus).   .Sans  doute  un  Etat  peut  se  former  en 
de  promesses  faites  par  les  citoyens  qui  le  composeront  ;   mais   oe  fonj 
n'est  pas  indispensable.    Nous  n^avons  plus  à  faire  la  preuye  de  ceite 
Qu'est-ce  qu'nn  Etat  ?   C'est  l'union  de  ceux  qui  doivent  soamisBion  à  la 
souveraineté  politique.  Or  nous  avons  établi  que  cotte  souveraineté  app 
vóritablement  à  quiconque  l'exerce.   Celui  qui  exerce  le  pouYoir  de  coi 
ou  qui  constitue  la  force  publique  est  vraiment  souverain  (?).    Un  Etat 
dono  se   former  sans   convention   entro  ses  membres.*  —       n         si 
utrum  anctor,  qui  ceteroquin  respectu  potestatis  explicite  <  ìt  ] 

sionem  facti  et  possessionem  iuris  seu  legitimam,  hoc  loco  de  a      riea  i 
formatione  civitatis  an  vero  de  iuridica  loqui  intendat. 


De  origine  societatìs  civilis.  —  De  origine  philosophica.  259 

\e,  quae  ìus  habeat  talem  multitudinem  ad  illum  finem  guber- 
l;   hac  vero  inducta  iuridica  relatione  civitatem  formaliter 

re  manifestura  est.     Ergo  .  .  . 

Maior  probatione  non  indiget,  cum  exhibeat  ipsum  „summum 

9  naturalis  principiuìn^   ih  Parte  I,  n.  577 — 592  stabilitum. 

ex  eo  infirmatur,  quod  forte  dìcatur  praesentem  rerum  huma- 

1  condicionem  non  esse  pure  naturalem,  sed  per  originalem 

ai]      lapsum  vitiatam.   Lex  enim  naturalis  hominem  etiam  prò 

u  per  Dei  voluntatem  consequentem  recto  ordinari  praecipit. 

Prob.  min.  iisdem  rationibus,  quibus  iam  supra  (P.  I,  n.  418  sqq.) 

he    m  societatem  civilem  ad  finem  socialis  vitae  necessariam  esse 

imus.     Huius  porro   essentiale,   immo  formale  elementum 

premam   civilem   auctoritatem,   ex  iis,   quae  de   societate 

ersim  dieta  sunt  (P.  I,  n.  350  sqq.),   per  se   quidem  haud 

consequitur.     Hanc  ipsam  tamen  generalem  consequentiam 

loco  in  specie  respectu  civitatis  confirmasse  iuvabit. 

Itaque  praeterquam  quod  absque  determinata  auctorìtate 
lam  efficaci  unionis  principio  hominum  multitùdo  ad  bonum 
le  debite  curandum  nequaquam  sufficienter  determinaretur, 
r  suprema  potestas  necessaria  est: 

1.  Tamquam  publica  recti  ordinis  socialis  custos  et  patrona, 

[nodum  enim  homini  individuo,  ut  qua  rationalis  exsistat 

vivat,  praesidere  debet  rationalis  voluntas  tamquam  divinae 

qìs  et  voluntatis  subiectiva  interpres  ordinisque  individualis 

»:  ita  in  sociali  communitate  plurimorum  hominum  et  fami- 

m,  ut  ea  tamquam  persona  coUectiva  rationalem  se  exhibeat, 

)c        est,  ut  praesideat  aliqua  voluntas  rationalis  publica,  pu- 

ico       ionali  ordini  nomine  divini  ordinatoris  pariter  prospiciens, 

ad  hunc  finem  cunctis  individuis  voluntatibus  cum  potestate 

aeposita.   Namque  ut  singulorum  hominum  in  his  terris  nullum 

itor  bonum  magis  essentiale  quam  integrìtas   ordinis  moralis, 

i  et  societatis  publicae  non  datur  maius  bonum  commune  publi- 

vel   magis    necessarium    quam    integritas    ordinis  rationalis 

\i     (.    Hic   orde   autem   sub   duplici   maxime   respectu    curam 

iblicae  potestatis  exigit: 

a)  Ad  tuendam  pacem  et  securitatem  publicam.  Ubi  nempe 
avia  mala  toti  communitati  vel  genti  imminent,  sive  a  causis 
ysicis,  ut  sunt  morbi  pestiferi,  fames,  diluvia  etc,  sive  a  causis 
sràlibus,  ut  incursus  hostium,  graviores  inter  cives  simultates, 

17* 


260  S^tio  ^'    Lì^or  ^'    ^^?^^  I-    ArtìculoB  1.    §  2. 

perduelles  coniurationes  etc,  modus  ìis  occurrendi  efficax  s 
nequit,  si  singulorum  Consilio  permittatur ,  sed  reqoirìtur  i 
auctoritas,  quae  invigilet  atque  determinet,  quid,  a  qoib 
modo,  quo  loco  et  tempore  centra  illa  mala  agendum  sit. 

b)  Ad  personalem  civium  securitatem  et  pacificam  iuris  ) 
tionem.    Ut  haec  in  convivente  multitudine  obtineri  possit, 
cesse  est,  ut  communes  iustitiae  normae  a)  non  solum  unive 
sed  etiam  prò  concreta  applicatione  rite  cognoscantur,   ^) 
stanter  exsecutioni   mandentur.     lam  vero  ad  utrumque  supr 
potestas  necessaria  est:   ad  primum,  qua  potestas  legifera y  < 
hominum  iura  et  officia,  naturaliter  saepe  dubia,  indetermini 
applicatu  difficilia,  positive  determinet  et  applicet;   ad  ai 
qua  potestas   iudiciaria,   quae   irrefragabili   auctoritate  ìxaìi 
iustitiae   obstacula  removeat,   tum  iuris  civilis  contro^ 
lites  ordinate  dirimendo,  tum  iniustas  violentias  poenarom  t 
poralium  sanctione  coercendo  (cf.  P.  I,  n.  289). 

2.    Tamquam  provida   institutorum   socialium   promotrix 
suprema  et  subsidiaria  directrix.     Etenim  ad  vitae  sodalis 
fectionem  et  commune  bonum  efficaciter  promovendnm  va 
cialia  opera  et  ìnstituta  necessaria  sunt,  quorum  vel  erectio 
conservatio  vel  proficua  gubematio  et  perfectio  absque  ini    " 
publicae  auctoritatis  generatim  loquendo  fieri  nequit.    Ni 
vel  pertinent  ad  totam  gentem  vel  ad  aliquam  societat 
communitatem  specialem.  lam  vero  priora  prorsus  negl     i 
nisi  mandatis  publicis  definiretur,  quid  singuli  contribi     e, 
circa  ìlla  agendi  normam  tenere  debeant.  Alia  vero,  quae 
cularibus  coetibus  aut  hominum  classibus  sunt  propria,  ini 
saltem  protectione  publica,  immo  per  se  etiam  generali  q 
sou  remota  et  subsidiaria  directione,  ne,  dum  alìqnibus  p 
pluribus  et  toti  reipublicae  noceant. 

Probatur  IL    Ea  iuridica  erigo  societatis  civilis  ab  auc 
naturae  volita  et  inducta  censenda  est,  quam  illa  prò  sua 
tiali  indole  tamquam  institutio  socialis  stabilis  et  naturaliter 
cessaria  per  se  oxigere  cognoscitur.   In  tote  enim  ordine  nat 
tum  physico  tum  morali  Deus  finibus  a  se  intentis  et  simpli 
volitis  comjrua  media  disposuit,  i.  e.  talia,  quorum  efficacia,  < 
varium  humanae  libortatis  interventum  et  cooperatioD       i 
reret,   noquaquam   tamen   in  se  a  contingente  hominum   ai 
dependeret,  sed  ope  legis  naturaliter  sancitae  humanae  li 


De  orìgine  societatis  civilis.  —  De  origine  philosophica.  261 

poneret.   Atqui  nisi  stabilìs  obligatio  civilis  inter  homines  iure 
ae  firma  esset,  nec  alio  formali  fundamento  nisi  libera  hominum 
i    tdone  aliquo  tempore  placita  niteretur,  dispar  a  fine  natu- 
necessario  et  divinitus  volito  providentialis  dispositi©  me- 
mi dicenda  esset.  Et  sane,  quae  tum  satis  solida  ratio  hodiemo 
lismo  opponi  posset,   qui  ordinem  socialem   atque  in  specie 
[,  quem  ut  merum  placitum  antiquorum  considerata  novo  simili 
0  dissolvere  ac  suo  modo  reconstruere  molitur?  Ergo  imme- 
ìure  naturae  societas  civilis  iuridice  exsistere  dicenda  est. 

CoroUaria. 

L  Thesis  proposita,   qua  erigo  iuridica  societatis  civilis  in 

consideratae  asseritur  immediate  derivari,   a  iure  na- 

(latius  dicto,  i.  e.  non  sine  multiplici  cooperatione  humani 

ii  inducto),  a  sententia  8,  Thomae  et  communi  veterum,  qua 

;ntio   civitatis  iure  gentium  erta  esse  dicitur,   usu  loquendi 

8  quam  re  ipsa  discrepai. 

Ad  quod  intellegendum  sufficit  attentius  considerasse,   quid 

illos  »iu8  naturae*,  scilicet  stricte  dictum,  quid  vero  „ius 

im*  proprie  significete  (de  qua  re  lege  quae  supra  n.  178 

«tu    «proprietatis  possessionum**    et  iam  P.  I,   n.  570 — 573 

e  exposita  sunt).   Praeeunte  namque  S.  Isidoro  Angelicus 

£     )r  in   iuris   partitione  praeter  ius,   quod  proprie   et  stricte 

(de  dicendum  sit,   et  ius  civile,  tertium  quasi  intermedium 

iguit,  quod  „iu8  gentium"  appellat,  eo  quod  sub  influxu  rectae 

sit  cunctis  gentibus  commune.    Ratione  huius  universali- 

et  quia  obiective  constat  dictaminibus  rationis    „quae  deri- 

ir  ex  lege  naturali  sicut  conclusiones  ex  principiis",   istud 

gentium"  in  sensu  veterum  acceptum  ad  „ius  naturale"  pro- 

xime  accedit;  quare  et  s.  Doctor  illud  eatenus  recto  dici  „natu- 

homini"    consentita.     Idem   vero    ratione   formae   externae 

id  iuris  positivi  participat,   quia  non   simpliciter  per  solam 


>  Cf.  S.  'j  S.  theol.  2,  2,  q.  57,  a.  2  et  3;  q.  66,  a.  2. 

'  ,C  e  antem  aliquid  comparando  ad  id,    quod  ex  ipso  (iure  na- 

I  Bei       ir,  proprium  rationis,   et  ideo  hoc  idem  est  naturale  homini 

r      n       naturalem,  quae  hoc  dictat"  (2,  2,  q.  57,  a.  3).  —  Similiter 

ta  e  .  ad  Al       belis  Eth.  Y,  lect.  12  :  ^Necesse  est,  quod  quidquid  ex  iusto 

ali  8(      itnr  quasi  conclusio,  sit  iustum  naturale."     Idem  igitur  ex  mente 

B>  T        e  ^      3t  de  „iure  gentium",   utpote  quod  „deriyatur   ex  lege  naturali 

àcati         li      oes  ex  principiis*  (1 ,  2 ,  q.  95 ,  a.  4) ,   et  «ea ,  quae  sunt  iuris 

natoralis  ratio  dictat"  (2,  2,  q.  57,  a.  3  ad  3). 


262  Sectio  III.    làber  I.    Caput  I.    ArtìeoliiB  1.    §  2. 

naturam,  i.  e.  ^secundum  absolutam  ratìonem'  naturae  bun 
(in  individuo  consideratae)  exsistit,  sed  spectata  potìssimum  n 
sociali  secundum  communem  aliquam  utilitatem  et  moralem  d 
sitatem  interveniente  rationali  hominum  Consilio  et  eatenus 
^condicto^  inducitur,  et  ideo  a  veterìbus  turi  positivo  tam< 
eius  aliqua  species  annumeratur. 

Hodierno  autem  usu  loquendi,   ut  iam  alias  monuimus 
sine  augmento  claritatis,  id  quod  veteres  nomine  yiuris  gent 
comprehendebant,   generatim  ius  naturale  IcUius  aeceptum  v 
solet,  quo  facilina  ac  certius  gravissimi  limites  Inter  ius  na 
divinitus  necessarium  et  ius  positivum  hutnanum  per  se  contv 
et  variabile  appareant.  Porro  ne  quìs  putet  ius  gentinm  ex 
sua  necessario  padicium  esse  seu  aliquo  pacto  quasi  sociali 
stitui,  quod  in  explicanda  eius  origine  etiam  de  aliquo  ,coi 
loquuntur,  notandum  omnino  est,  quod  in  hanc  rem  S.  1 
explicite  declarat:   »Quia  ea,  quae  sunt  iuris  gentinm,      .te 
ratio  dictat,  puta  ex  propinquo  habentia  aequitatem,  inde  <     , 
non  indigent  aliqua  speciali  institutione ,  sed  ipsa  natura 
ea  instituit/   In  cuius  confirmationem  citat  verba  Caii  in 
sulti:   i^Quod  naturalis  ratio  inter  omnes  homines  constituit 
apud  omnes  peraeque  custoditur,   vocaturque  ius  gentium/ 
vero,  si  in  ab'qua  multitudine  hominum  singuli  communi  qu( 
instinctu  rationali  idem  sentiunt  practice  necessarium,   quia 
quam  ad  eorum  consensum  explicandum  aliquod  pactum  inte 
vel  facto  vel  tacite  initum  esse  serio  dixerit? 

293.  n.  In  utraque  societate,  quae  in  sua  specie  nati 
originis  esse  probatur,  in  domestica  scilicet  et  civili,  opus  nat 
quantum  vis  de  se  efficax,  non  sine  aliqua  cooperatione  hu 
activitatis  liberae  completur.  Verum  atnbitus  huius  libera 
operationis  secundum  sapientissìmam  Dei  dispositionem  se  ] 
inversa  ratione  ad  gradum  obiectivae  necessitatis,  qua  unaqw 
tamquam  medium  ad  finem  generalem  humanae  sodetatis  div 
intentum  ordinatur  (cf.  P.  I,  n.  423).  Hinc  in  condenda  soci 
domestica,  quae  necessitate  medii  essentialiter  requirìtur  ad  i 
esse  humanae  societatis,  opus  naturae  manifeste  praevalet, 
libera  cooperatio  hominum  sub  legis  naturalis  determinalo 
arcte  circumscribitur.     Centra  in  condenda  societate  civili, 

»  S.  theol.  2,  2,  q.  57,  a.  3  ad  1  et  3. 


De  orìgine  societatis  civilis.  —  De  origine  philosophica.  268 

iquam  medium  necessarìum,  non  ad  esse,  sed  ad  esse  perfectum 

la      )  societatis  divinitus  ordinatur,    naturae  operatio  longe 

ium  liberae  hominum  cooperationi  relinquit,   nec   raro 

1  quasi  praeeuntem  sequi  et  consequenter  tantum  ad  finem 

placitum  dirigere  videtur.   Nihilominus  quemadmodum  in  so- 

e  domestica,  ita  et  in  civili  ex  mente  providi  Creatoris  con- 

ì,  tota  haec  multiplex  hominum  cooperatio  non  in  efficienda* 

,'^,   sed  unico  in  praeparanda  et  proxime  disponenda    „ma- 

versatur,   qua  supposita  vi  legis  naturalis  forma  iuridica 

deinceps  libertatem  accedit. 

m.  Aliud  est,  aliquid  inter  homines  constitui  et  vim  iuris 

e  cum  eorum  consensu,  aliud,  id  fieri  per  eorum  consensum, 

e.       ticia  conventione,  adeoque  tamquam  ius  proprie  humanum, 

in  omni  institutione  sociali,  quae  bonum  hominum  attingit, 

e  fieri  videmus  vel  successive  cum  singulorum  vel  cum 

meo  multitudinis  assensu;   atque  etiam  ubi  agitur  de  in- 

tì      3ne   naturaliter   necessaria  hic  liber   assensus  per  se  non 

1     ditur,  sed  ubi  per  adiuncta  haberi  potest,  hominum  dignitati 

e       et  optandus  est.     Institutionem  ipsam  vero  in  sua 

ie  na     alem  et  divina  ordinatione  inductam  per  hominum  vo- 

ì    n  et  mero  iure  humano,  per  se  variabili,  iuridicam  exsi- 

sortiri,  naturae  talis  institutionis   contrarium  est,   cum 

suapte  natura  ad  propriam  legis  et  iuris  naturalis  provin- 

pertineat. 

295.  IV.  Quicumque  in  territorio  alicuius  civitatis  sedem  figit, 
iure  naturae  eius  imperio  subiacet,  ita  tamen,  ut  eodem  iure  emi- 
grandi  facultatem  habeat.  Haec  quidem  iure  positivo  quibusdam 
limitibus  circumscribi,  universim  autem  toUi  non  potest  (cf.  P.  I, 
IL  424). 

296.  V.  Ex  eo,  quod  obligatio  iuridica,  per  quam  civitas  in  se 
spedata  exsistit,  immediate  a  lege  naturali  dimanat,  inferro  non 
licet  determinatam  quoque  regiminis  formam  per  se  eodem  iure 
naturae  immediate  fundari.  Id  vel  inde  patet,  quod  haec  neque 
una  neque  immutabilis,  sed  multiplex  et  variabilis  est.  Deter- 
minatur  nimirum  facto  historico,  sive  libero  sive  naturali  si  ve 
mixto,  ducente  quidem  sociali  natura  et  divina  providentia.  Unde 
proxime  legitimo  iure  historico  niti  debet  et  eo  mediante  solum 
in  iure  naturae  fundatur. 


264  Sectio  ni.    Liber  I.    Caput  I.    ArtìcaloB  1.    §  2.  | 

Notanda  ad  solvendas  diffiooltates. 

297.        1.  Yulgare  illud  effatum:  „Homo  natura  sua  liber  < 
nemini  nìsi  Creatori  subiectus",  per  se  ambiguum  est  et  explica 
indiget.    Verum  est,  si  hominis  natura  nude  et  abstracte  co 
tur;  falsum,  si  homo  intellegitur  sub  relationibus,  sub  quii 
ordinante  ad  societatem  et  in  societate  nascitur;  alioqain  ] 
infantes  parentibus  iure  naturae  subiecti  essent.   Itaque  illud 
tum  aut  longe  plus  probat,  quam  quod  adversarii  volunt, 
„  imperio  civili  hominem  iure  naturae  non  subiici'*,  aut  mhil  pr 
Ceterum  homo  insertus  ordini  sociali  divinitus  instituto,  sive  i 
stico  sive  civili,  plenam  conservat  personalis  libertatis  dignità 
qua  nulli  alteri  homini,  ut  tali,  sed  tantum  suo  Creatori  su 
Haec  est  sola  libertas,  quae  homini  absoluto  iure  comp    t. 

2.  Nequaquam  a  pari  arguunt  qui  ita  fere  ratioci] 
Quod  „sì  ad  conservationem  totius  corporis,  quam  natura  p     • 
cipit,  abscissio  partis  aliquando  est  necessaria,  dici  nequit  i 
legem  esse,  ut  homo  sit  mutilus''.    Ergo  a  pari,  .si  pax 
curìtas  homìnum,   quam  natura  intendit  et  conservari  p; 

sine  statu  et  imperio  civili  (i.  e.  sine  amputatione  alicui 
naturalis  libertatis)  conservari  non  potest,  non  continuo  is  fi 
tamquam  finis  naturae  aut  obiectum  iuris  naturalis  censeri  (         K 
Nam:  a)  Status  civilis  perperam  insinuatur  esse  quasi  ma 
status  naturalis  libertatis,  utpote  quae  numquam  homini  in  \ 
adversariorum  naturaliter  iìitegra  concessa  est,  sed  ab  origine  d 
nata,   ut  semper  socialis  ordinis  condicionibus  divinitus  li 
exsisteret.   b)  Verum  etiamsi  talis  insinuatio  admitteretur, 
inter  illam  libertatis  restrictionem  et  medicinalem  corporis      fr 
lationem  nulla  parìtas  esset.     Haec  enim  non  nisi  per  aceu 
aliquando  medium  est  conservandi  corporis,  numquam  antan 
se  naturaliter  intenta;   illa  autem,  spectato  fine  sociali        o 
humanae,  unkersim  necessaria  est  non  solum  ad  libertatem  on 
nate  conservandam,  sed  etiam  ad  eam  perficiendam  eiusque  fin 
a  Creatore  directe  intentum  in  bis  terris  adimplendum. 

3.  Solent  adversarii  etiam  multorum  SS.  Patrum  aliorumque 
veterum  scriptorum  dieta  afferro,  quibus  statum  politicum  a  pec- 
cato potius  quam  a  natura,  et  nominatim  originem  imperii  dvìlis 
a  rapinis,  superbia,  dominandi  cupiditate  derivare  videantur.  Eo 
quoque  pertinet  epistula  S.  Gregorii  Papae  VII  ad  Herman 

^  Cf.  Zallinger,  Institut.  iuris  naturalis  1.  3,  §  194. 


De  orìgine  sodetatis  civilis.  —  De  orìgine  philosophica.  265 

opum  metensem  data^  et  recenter  ab  adversariis  Ecclesiae 

invidiam   pontificiae  potestati  conflandam  iterum   divulgata  2, 

qua  haec  verba  leguntur:    „Quis  nesciat  reges  et  duces  ab  iis 

prineipium,  qui  Deum  ignorantes  superbia,  rapinis,  per- 

h<    icidiis,  postremo  universis  fere  sceleribus,  mundi  prin- 

diabolo  videlicet  agitante,   super  pares  scilicet  homines  do- 

i  caeca  cupiditate  et  intolerabili  praesumptione  affectarunt?^ 

Ad  haec  respondemus: 

a)  mi  SS.  Patres  et  scriptores  non  immerito  censebant  ci- 
im     -ium  secundum  eius  formam  historicam,  maxime  prout 

itiam  vindicativam  et   „gladium  portat',  tantum  per 
am  generis  humani  necessarium  evasisse  ;  nullatenus  vero  in- 
it    dicere    prò   actuali   humanae    naturae   statu   regimen 
im  non  esse  naturaliter  necessarium^  (cf.  P.  I,  n.  428). 

b)  Quod  in  specie  attinet  epistulam  S.  Gregorii  VII,  in  ea  sermo 

de  origine  philosophica  vel  iuridica  civitatis  per  se  spec- 

e,  sed  de  origine  historica  multis  vel  aliquando  forte  plerisque 

idpatibus  propria.     Mirum  non  est  S.  Pontificem  haec  turpia 

rica  initia  iis  principibus  in  memoriam  revocasse,  qui  intole- 

li  arrogantia,  suam  praetendentes  saecularem  potestatem,  apo- 

;am  potestatem  immediate  divinitus  institutam  spemere  aude- 

Ipsum   autem   civile   imperium   per   se   spectatum    divina 

e  ordinatione  exsistere  S.  Gregorius  verbis  et  factis   pro- 

fecto  cum  S.  Paulo  et  tota  Ecclesia  agnovit*. 

4.  Quae  ex  veterum  hac  de  re  opinione  seu  potius  usu  loquendi 
obiid  solent,  satis  iam  supra  in  corollariis  I — III  resoluta  videntur. 


»  Registr.  vili,  21,  d.  d.  15  Martii  1081  ;  apud  Jaffé,  Bibliotheca  rerum 
Germanicanim  II,  Monumenta  Gregorìana,  p.  457. 

«  Cf.  Batikej  Weltgesohichte  VII,  310;  Die  rSmischen  Papato  ...  I,  19. 
*^(»Mtf;  Der  Papst  nnd  das  Goncil  p.  164  sq. 

'  Cf.  inter  aUos  S,  Io.  Chrysost.  hom.  6  ad  pop.  Antioch. 

*  Solide  totam  hanc  quaestionem  illustrat  E,  Michael  S.  J.  art.  „Wie 
dichte  Gregor  VIL  ùber  den  Ursprung  und  das  Wesen  der  weltlichen  Gewalt?** 
in  periodico  ^Zeitechrift  fOr  kath.  Theologie",  Innsbruck  1891,  p.  164  sqq. 
Hic  simili  certis  testimoniis  Gregorii  VII  centra  eius  obtrectatores  ostenditur 
com  de  origine  civilis  imperii  per  se  spedati  non  aliam  quam  apostolicam  ac 
totios  Ecclesiae  doctrinam  profiteri.  „Zu  gleicher  Zeit,  da  Gregor  die  jetzige 
Btaatticbe  Ordnung  durch  die  Siinde  bedingt  sein  làsst,  spricht  er  mit  Nach- 
drack  die  biblische  Lebre  von  dem  gottlicben  Ursprung  des  Eonigtbums  aus" 
—  id  quod  auctor  ex  compluribus  eiusdem  fere  temporis  epistulis  ac  docu- 
nwntis  Grregorìi  VII  demonstrat  (p.  169  sq.). 


266  Sectio  ni.    Liber  I.    Caput  L    Aiticuliis  2.    §  1. 

Articulus  2. 

De  fine  societatis  civUia. 

§.  1.    Praevius  quaestionis  conspectus. 

298.        Si  civìlìs  societas  libera  hominum  conventione  et  ai 
instituta  esset,  quaestio  de  eius  fine  esset  mere  historica.   Ad 
losophiam   certe  eatenus  tantum  pertineret,  quatenus  illi 
aliquod   momentum    anthropologicum   vel   eihnographicum  i 
sceretur.    In  ea  quippe  hypothesi  id  tantum  inquiri  posset,  < 
plerumque  finem  vel  quos  potissimum  fines  variae  gentes  ^ 
mundi   aetatibus   et  sub  variis   rerum  adiunctis  instit       lo 
conservando  nexus  civiles  sibi  proposuerint,  et  quo  t    soes 
litatis  id  fecerint?  Et  sic  revera  subiectiva  voluntas  multi 
in  dies  mutabilis  vel  publica  opinio  prò  tempore  vigens  ci 
civitatis  finem  et  in  eo  publici  iuris  formam  exhiberet,  i.  e.  ] 
nis  revolutio  inauguraretur.  Aliter  piane,  si,  quemadmodmn  < 
stratum  est,  societas  civilis  in  bis  terris  naturali  orìgine  et 
ordinatione  exsistit.    Eo  ipso  enim  certum  parìter  est  tali 
tute  sociali  naturaliter  intento  finem  quoque  naturaUm 
obiective  determinatum,  formaliter  unum  et  proprìum,  sed  sap 
omnium  rerum  fini  harmonice  subordinatum,  respondere.  In  hi 
inquirere  quaestio  sane  primario  philosophica  eaque  huius  libri  gn- 
vissima  et  quasi  peremptoria  censori  debet  (cf.  P.  I,  n.  415  sq.)^* 

*  Non  est,  quod  hic  in  serio  refutanda  opposita  illa  doctrina  in 
qnam  C.  L.  de  Mailer j  vir  ceteroqain  communi  sensn  naturae  praestans,  in 
suo  opere  «Restauratìon  der  Staatswissenschaft'  ab  ineunte  fere  saacolo  lU 
commendare  nequicquam  conatus  est.  Satis  enim  non  tantum  per  aniversainwi— 
philosophiam  verum  et  per  historiam  tam  profanam  quam  sacram  refatata  TÌdlkVi 
([uare  et  radices  agere  in  scientia  et  latius  propagari  neqoaquam  yalnii.  Doolk 
de  Haller  et  multis  comprobare  nititur:  societates  civiles  seo  ciritates,  quans 
naturaleni  quìdcm  originem  non  admittit  solum  sed  etiam  exaggerat,  ftirflafwi 
specifice  seu  essentiaUter  a  priratis  socialibus  conexionOmé  differrt,  quae  pt- 
ritcr  naturaliter  inter  homines  et  mnltiplici  ratione  oriri  soleant;  id,  quo  •     i- 
tatos  qua  tales  ab  bis  distinguantur ,  esse  tantum  independenHam.    Unde  > 
cludit  :   Quomadmodum  in  privatis  hominum  conexionibus  naturaliter  sodali 
nullus  finis  communis  proprius,   sed  tantum  fines  particulares  vani  pio  va 
adiunctis  assignari  possint,    ita  et  in  variis  civitatibua  unum  finem  natnrakea 
oì>ioctivc   determinatum   et  constantem   quaerendum  non  eaae.    Ita  poatqnaai 
voi.  I,  e.  16  suam  sontontiam  satis  probatam  existimat,  in  e.  17  (ed.  2,  1820 
p.  463)  oam  concludendo  resumit  :  ^Sind  also  die  Staaten  nur  die  hOchate  Gri' 
dation  natarlichor  Dienst-  und  Societàts-   oder  sogenannter  PriTatrrrhllfrTìiaaa 


De  fine  societatìs  cìvìlis.  —  Praevìns  qnaestionis  conspectas.         267 

Et  vero  nullo  non  tempore  philosophi  in  re  tanti  momenti 

minanda  operam  collocarunt,  sed  eo  multi  infelicius,  quod  ne 

linis   quidem  ipsius  verum   finem  neque  essentialem  eius  ad 

a  tamquam  creatorem  et  supremum  ordinatorem  relationem 

Ls  perspectam  habebant.     Qui  ante  Christi  adventum  de  rebus 

u      scrìpserunt,  plerìque  statum  politicum   eo  ipso  tamquam 

m  rerum  humanarum  finem  (finem  in  se)  considerare  sole- 

quod  in  eo  summum  quasi  humanarum  institutionum  fasti- 

agnoseere  ipsa  rerum  apparentia  edocti  erant. 

I      finis  idealis,   quem  Socrates  et  Plato  ^  reipublicae  attri- 

int,   tam  late  patuit  quam  finis  totius   humanitatis.     Con- 

18  erat,  ut  non  tam  civitas  propter  cives  quam  singuli  eives 

)pter  civitatem  esse  putarentur.   Favebat  quoque  buie  opinioni 

im  philosophia  pantheistica  orientalis,  partim  male  intellecta 

religiosa  veritas,   qua  homines  dominantes  in  terris  a  diis 

I      ktem  acceptam  habere  et  eorum  nomine  iisque  similes  regnare 

bantur.   Et  sane,  si  quidem  deos  suos  fere  tantum  ut  abso- 

d(     inos  fingebant,  qui  nuUos  alios  iuris  limites  quam  suae 

t  vel  fati  agnoscerent,  facile  intellegitur,  quomodo  asia- 

ille  absolutismus  et  despotismus,  imperium  civile  cum  ab- 

)  dominio   confundens,  prò  communi  demum  haberi  norma 

erit. 


wheiden  aie  sich  von  ihnen  bloss  durch  die  Unabhftngigkeit  oder   hdhere 

li  und  Freiheit  ihres  Oberhauptes,  so  sìnd  sie  auch  nicht,  wie  die  meisten 

al      3r   sie    definirei!,    blosse   Rechteversicherungs -Anstalten ,    jurìdische 

ri      ereine,  willktirliche,  ktinstliche  Genossenschaften  .  .  .,  sondem  sie  sind 

hts  i      eres   als  ein  selbstàndiger,   d.   h.    fUr   sich    selbst   und   durch  sich 

t  be     b       er,   geaeUiger  Verhandj  voUendete  und  geschlossene  Menachen- 

hnupfun^     ,  unabhàngige  Dienat-  oder  Societàtsverhdltnisae.^   Dein  p.  470  ad 

lestionem  de  fine  status  publici  subdit  :  ,Die  Wahrheit  aber  ist,  dass  die  Staaten 

solche  eigentlich  gar  keinen   oder  doch   keinen   gemeinschafblichen  Zweck 

eben   weil   sie   von  den  fibrigen  natiirlich  geselligen  Verh&ltnissen  nur 

irade  nach  verschieden  sind.   Hiogegen  kann  man  nicht  sagen,  dass  diese 

1  ohne  alien  Zweck  seien.   In  einem  herrschaftlichen  Verband,  in  einem 

regat  von  vielen  theils  stillschweigenden  theils  fòrmlichen  Dienstvertrftgen 

int  jeder   durch  seine  Dienstbarkeit  oder  UnterwUrfigkeit  einem  Bedtirfoiss 

Ifen,  mithin  einen  Vortheil  zu  erhalten;  aber  dieser  Vortheil  ist  keines- 

bei  alien  der  gleiche.   Es  existirt  also  da  kein  gemeinschaftlicher  Zweck, 

m  nur  eine  Menge  sehr  verschiedener  Privatzwecke ,  die  sich  zuletzt  alle 

ii  das  leben  und   angenehm  lehen  nach   eines  jeden   Wunsch   zuriickftìhren 

Mcn.*   (Mira  confusio  ordinis  publici  et  privati!) 

'  De  Republ.  1.  5. 


268  Sectio  ni.    Lìber  I.    Caput  I.    Artìcnlos  8.    §  L 

Aristoteles  contra,   quamvis   ceteroquin  ab  iìsdem  inflo: 
minime  liber,  usus  tamen  scrutandì  methodo  minus  ideal     lei, 
prae  ceteris  iam  ilio  tempore  non  obscure  perspexit,  finem  pt 
societdtis  civilis,  quippe  quae  naturaliter  a  partìcularibiis 
perfectiorìbus  ad  generaliora  et  perfeetiora  pFOcedendo  siicc: 
in  iis  tantum  socialibus  bonis  ad  perfecte  vivendum  idon 
nendum  esse,  quibus  comparandis  singxdae  familiae  vd  iribui 
se  sibi  non  sufficerent  ^.   Quae  autem  potissimum  illa  bona 
specialius  non  determinavit. 

Cicero  iam  magis  explieite  horum  duplicem  ordinem  vel  gnr 
dum  distinxit:  „iuri8  consensum"  et  „utilUatÌ8  communicmem'K 
Eandem  fere  sententiam  postea  Grotius  ^  eiusque  schola  tamqan 
suam  adoptavit. 

Sed  et  scholastici  Dodores,  Aristotelicis  ut  plurìmom  yi 
adhibito  christiano  moderamine,  inhaerentés,  pridem  id  ipsum, 
rei  substantiam  attinet,  docuerunt,  finem  civitatis  vulgo  in 
muni  (eocterna)  felicitate**    vel    „publica  prosperiiate"  rep 
Eorum  namque  nullus  erat,   qui  non  securam    giuria  fruit 
primariam  illius  prosperitatis  partem  esse  agnosceret.    Expl 

>  Id  in  ipsa  definitioDe  Aristotelica  reipublicae  (Polit  1.  8,  e.  9,  ai  JL 
1280  b,  40)  satis  cxprimitur  :  nóXtg  àk  -ìj  yivCjv  xaì  xw/jl&v  xotvwvia  ^onjg  n 
xaì  aòrdpxoug.     Et  ibid.  33:   i)   toù  eu  C^v  xotvwvia  xaì  to?;  ohUatii  xcj 
j>i>£m^  C<o^S  TBÀetag  x^pcv  xaì  aòrdpxouq,   Similiter  1.  1,  e  2,  ed.  B,  1258 biXi: 
1^  ^èx  TzXetóvofv  xwfiwv  xotvatvia   réÀetog   nóXiSf   -^   àij   Kcun^g  ij(pooa  xip^ 
aòrapxetag  cjg  inog  sìnetu^   ytvofiév^  jnèv  ouv  roù  C^v  ivtxtv^  oÒaa  àk  too  tS 
—  Unde  apparet,  secundom  Aristotelem  societatem  civilem  (quam  re 
conflatam  dod  immediate  ex  individuis  hominibiiB,  sed  ex  pluralìtate 
vicorura,  tribuum)  ad  boc  naturaliter  destinari,  ut  ope  conso  M 

monis  cooperationis  multorum  socialìum  elementomm,  virìbns  » 
insufficientia  singulorum  copiose  compleatnr  ad  habenda  sabsidia  —  i 
modocumque  vivendi ,  sed  vivendi  perfecte  et  prospere  {tu  C^y) ,  ut  b 
decet,  quod  fructus  esse  debet  vitae  civilis. 

*  De  Kepubl.  1.  1,  e.  25:  .Est  igitur,  inquìt  AfrìcaniiB,  res  pabUea  m 
popoli;  populus  autem  non  omnis  bominum  coetna  quoque  modo  oongregaiit, 
sed  coctus  multitudinis  iuris  consensu  et  utilitatis  commnnione  Bodatiia.* 

'  De  iure  belli  et  pacis  1.  1,  e.  1,  §  H:  ^Esi  civitas  eoetaa  pcfCiete 
liberorum  bominum,  iurta  fruendi  et  communie  utQUatie  causa  foeùi^M*/  ^  QL 
Pufendorf,  lus  nat.  et  gent.  1.  7,  §  14.  —  Secundum  Uchbee  vero  finia  civi- 
tatis est  pax  et  defensio  communis,  sed  ope  autocra  absolataa  et  oBBh 
potentis  sociali  contractu  institutae:  «Civitas  ergo  est  per  una 
luntas  ex  pactis  plurium  bominum  prò  voluntate  babenda  est  b 

ut   singulorum   viribus   et   facultatibus   uti   possit  ad  pacem  et  i 
omnium"  (De  cive  87). 


De  fine  societatis  civìlis.  —  Praevius  qnaestionis  conspectos.        269 

eterea  illam  communem  et  publicam  prosperitatem  tamquam 
mam  et  vere  publicam,  i.  e.  mediis  publicis  tantum  et  civilibus 
"e      ^ndentem,  sedulo  cautum  esse  volebant,   ne  sphaera  pro- 
si ]    blicae  societatis,  instar  Platonicae  reìpublicae,  totam  rerum 
narom  universitatem  directe  complecteretur  omnemque  vitae 
9  et  domesticae  libertatem  non  secus  ac  iura  ecclesiastica 
irberet  K 

Verum  utut  haec  doctrina  ventati  conformis  neque  per 
ie  indeterminata  erat ,  ipsae  tamen  verborum  formulae ,   quìbus 
ur,  practìce  quadam  ambiguitate  laborabant,   quae  malae 
regnantium  aut  immoderato  cuncta  gubemandi  zelo  non  raro 
1  suppeditabat  iure   publico  in  detrimentum  legitimae   sub- 
Tim   libertatis   abutendi.     Eiusmodi   formulae   praeter   supra 
ìshae  quoque  aut  bis  similes  censori  possunt:  «bonum  com- 
**,  acommune  bonum  civile",   „bonum  publicum",  „salus  pu- 
bi   k*   (Sflfentliche  Wohlfahrt)  etc.     Quis  nesciat,   quanta  saepe 
xtu  ,salutis  publicae"  centra  iura  humana  divinaque  publice 
a)      ita  fuerint? 

Propterea  per  se  improbandum  sane  non  est,  quod  recentior 
inris  philosophia  certos,  quantum  res  pateretur,  limites  finis  illius 
indagare  et  accuratius  definire  susceperit.  Id  solum  dolendum, 
quod  ea,  falsis  nitens  iuris  principiis,  veterum  veram  sententiam 
non  iam  determinando  perficiebat,  sed  novis  erroribus  pervertebat. 
Et  revera  systemata,  quae  hac  de  re  inde  a  Thomasio  et  Eantio 
wque  ad  hodiemos  iuris  publici  doctores  speculative  et  practice 
8ibi  succedebant,  non  sunt  nisi  totidem  coroUaria  successive  a  Kan- 
tiano primum  iuris  principio,  dein  ab  Hegelianis  placitis  derivata. 

JW.  Nimirum  qui  a  Kantio  propositutìi  iuris  principium,  quod 
«coexsistentiae**  vulgo  appellant  (cf.  P.  I,  n.  519  sqq.  et  n.  581  sqq.), 
vel  Granino  vel  partim  profitebantur,  consequenter  finem  politicum 


^  Cf.  Suarez,  De  leg.  1.  3,  e.  11,  ubi  in  specie  (§  7)  agens  de  fine  po- 
iestatìs  civilis  legislativae  dicit  ,eìus  finem  esse  felicitatem  natoralem  com- 
Bnmitatis  hnmanae  perfectae,  cuius  curam  gerii,  et  singulomm  hominum,  ut 
soni  membra  talis  communitatis ,  ut  in  ea  scilicet  in  pace  et  iustitia  vivant, 
ei  Cam  snfGcientia  bonorum ,  quae  ad  vitae  corporalis  conservationem  et  com- 
Dioditatem  spectant,  et  cum  ea  probitate  morum,  quae  ad  hanc  extemam  pacem 
^  felicitatem  reipublicae  et  convenientem  humanae  naturae  conservationem 
necessaria  est.''  Pro  qua  doctrina  invocat,  praeter  auctoritatem  Aristotelis, 
8.  Thmam,  1,  2,  q.  90,  a.  2,  iunctis  q.  95,  a.  1  et  4;  q.  96,  a.  2  et  3,  et 
q.  99,  a.  3. 


270  Sectio  ni.    Liber  I.    Caput  I.    Articalas  2.    §  1. 

et  publicae  potestatis  munus  per  se  in  eo  tantum  contineri  d< 
bant,  ut  eas  externas  condiciones  legibus  sanciat  et  tueatur,  • 
necessarìae  sint,   ut  omnes  cives  communi  liberiate  et  per90\ 
iuriumque   securitate  fruentes   sibi   harmonice   coexsistere 
ceterum  autem  positiva  socialis  prosperitatis  stadia  liberae 
eertationi  singulorum  et  privatarum   societatum  relinquat  ( 
setziicher  Rechtsschutz  behufs  socialer  Selbsthilfe  und  f 
wicklung'').  Ad  hunc  fere  sensum  omnes  reducuntur  formulae, 
ad  designandum   finem  politicum  varìae  apud  varìos  huiiis  a 
lae  auctores  exstant,  ut  ^universalis  securitas''  d^allseitige 
heit")  ^  —  ^universalis  fruitio  ordinis  iurium  firmiter  stabiliti'  (,j 
seitiger  Genuss  eines  festen  Rechtszustandes**)^ —  .dominatio  1 
iuridicae"  (.dieHerrschaft  desRechtsgesetzes**)^etc.  Haecdo 
—  vulgo  „Rechtsschutztheorie^ ,  ut  distinguatur  a  communi  ^ 
sententia:    „Wohlfahrt8theorie''  —  fere  ab  ineunte  saeculo  XH 
theoretice  quidem  in  iure  publico  voluti  axioma  haberì  co 
formale  quasi  principium  ^liberalium*'  quas  vocant  polit      om 
stitutionum  exhibet.    Hinc  etiam  recens  denominatio  «Becfa 
derivatur,   cui   odiosa  nomina   ^Polizeistaat",    i,Wolilfahi 
vel  ^Patriarchalstaat"    opponi  solent.    In  praxim  tamen  hoc  nf 
stema  vix  ullibi,  nisi  forte  in  America  septentrionali  et  in  : 
Belgarum  rocenter  constituto,   simpliciter  et  cum  plori 
consequentiis  deductum  est,  quamquam  theoretice  secundi 
mam  generalcm  fere  passim  receptum. 

302.        Ea  demum  iuris  publici  schola,  quae  hodie  parìter  ylibe 
lismum'',  sed  hunc  „ad  maturam*",  ut  aiunt,  .aetatem  prove 
profitetur,   praetergressa  iam  Eantianam  illam  libertatis  d' 
palaestram,  Hegelii  potius  vestigia  prosequitur,  qui  individuai 
iuris  principio   universalem  iuris  „obiectivismum*^   substituit 
que  absolutum   centrum  et  fontem  in  ipso  statu  publico  agn< 
(cf.  P.  I,  n.  536  sqq.).     Ita  praevalens  huius  aetatis  iuris  ph    • 
sophia  magis  magisque  iterum  ad  eam  de  fine  civitatis  doctri] 
redit,   quam   antiqui  iam  ab  orientali  pantheismo  didicerant, 
Platonicum  videlicet  absolutismum  et  socialismum,  recentibus  far 
mie  investitum.     Hodie  namque  praeplacet  statum  publicum  no 
iurium  custodem  et  interpretem  tantum  sed  etiam  independen 

*  Klilber,  Das  uffeDtliche  Rechi  des  Deutechen  Bundes  t.  I,  §  1. 
'  r.  Aretin,  Staatsrecht  der  constitationellen  Monarchie,  Einleit.  p.  1. 
'  lordati j  Lehrhach  des  Staatsrechtes  t.  I,  §  1. 


De  fine  societatis  civilis.  —  Praevius  quaestionis  conspectus.         271 

—  non  tantum  ex  commissione  divina  legitime  circum- 

hu]      lae  prosperitatis  adiutorem  et  promotorem  sed  immo 

jonstituere,  —  omnis  scilicet  humanae  culturae  universalem 

lipotentem   provisorem   ac  propterea   educationis   quoque, 

et  religiom's   supremum   arbitrum.     Huic  novo  publici 

io,   quo  demum,  ut  aiunt,    ,, Status  sui  ipsius  conscius 

*,  ìnter  alios  iam  Schmitthenner  (1796 — 1850)  non  obscure 

paraverat,  docens:  statum  publicum  esse  ethicum  organis- 

ad  hoc  destinatum,  ut  renmi  publicarum  ad  externam  vitam, 

)rdinem,  civium  prosperitatem  et  animorum  culturam  (Bildung) 

nentium  curam  ageret^ 

Quoad  rem  nil  refert,   quod  huius  sententiae  «liberales*  pa- 

mum  systema,  omnis  verae  libertatis  inimicum  et  in  officina 

^murarìorum  eo  fine  excogitatum,  ut  potenti  manu  Christiane 

i  unam  ^humanitatis''  religionem  substituant,  speciosa  vulgo 

orum  formula  velare  nituntur.     Quippe  etiamnum  multi  in 

,iuris  ordine"  publicae  potestatis  sphaeram   contineri  theo- 

consentiunt  —  puta  scilicet:  in  ordine  iuris,  qua  late  patet, 

remo  arbitrio  efficiendo,  disponendo,  reformando.  —  Ita  ac- 

>datum  vocabulum  ^Rechtsstaat",  sin  minus  rei  exprimendae, 

hypocrisi  inservit.    Verius  autem  et  sincerius  istorimi  menti 

et  nomen  ^Cultur-  vel  Humanitdtsstaat" . 

Sont  et  alii,  qui  vulgari  rationalismo  eiusque  iuris  principio 

innitentes,  pantheisticum  quidem  absolutismum  theoretice  re- 

;,  verum  timore  ecclesiasticae  libertatis  illud   tamen  huic 

Eiccommodare  conantur,   ut  saltem  educandi  munus  tamquam 

ìum  ad  statum  publicum   devolvatur.     Horum  tessera  est: 

ir-,  Humanitats-,  Rechtsstaat  2. 

Quae  cum  ita  sint,  philosophiae  christianae  incumbit,  re- 

a  utraque  ista  erronea  iuris  publici  hypothesi,  verum  civilis 

atis  finem  ita  ex  veris  principiis  eruere,   ut  eundem  simul 

veris  limitibus  circumscribat.     Ne  porro  ipsa  multiplicitas 

uum,  quorum  in  hac  disquisitione  ratio  habenda  est,  clari- 

Q  impediat,   quaedam  rei  momenta  secernenda  et  separatim 

ida  videntur.    Ante  omnia  autem  finis  civitatis  formaliter 

ctatus  ab  eodem  fine  materialiter  seu  quantitative  sumpto  di- 


'  Zw5lf  Bttcher  vom  Staate  t.  1,  §  1—3. 

'  Ita  fere  (post  Krattse)  Ahrens,  Naturrecht  II,  303. 


272  Sectio  III.    Liber  I.    Caput  I.    Articnlos  2.    §  2. 

stinguendus  est.    Circa  illum  tantum  per  se  quaestio  phil 
circa  alterum  potius  quaestio  politica  vel  historica  vei       tir. 

§2.  De  fine  societatis  civilis  formaliter  considerai 

304.  Finis  formalis  societatis  civilis  ille  est,  a  quo  ij 
ficatur  et  ab  omni  alia  societate  distinguitur  (cf.  P.  I,  n.  348 
Talis  proinde  non  nisi  unus  est  ;  dum  e  contrario  materiaUs  1 
tot  esse  possunt,  quot  particulares  finales  respectus  in  illì      I 
mali  universalitate  comprehenduntur,  et  quorum  modo  ui      i 
alter  historice  praevalere  potest.    Illum  igitur  primo  negative 
critico,  deinde  positive  et  thetice  adstruere  conabimur. 

A.  TheoriM  qnaedam  eritioe  signftniiir. 

I.    Theoria  rationalistico  iuris  individualismo  accammodaia. 
(  „  Rechtsschutztheorie  " .  ) 

305.  ThesiS  XXXIY.     Finis  societatis  civi 
completus  non  in  mera  personarum  et  iur  i     I     b 
extema  harmonia  communis  libertatis  procuri       .  o<  it'. 

Probatnr  I.   Ex  falso  philosophico  principio,  cui  a 

corollarium  est.    Ea  enim,  ut  iam  monuimus,  logico  et 
derivatur  a  summo  iuris  principio,  quod  Kantiano  rational      o 
prium  est.     Hic  enim  cum  in  personali   liberiate  et  indepem 
per  se  illimitata  supremum  finem  agnoscat,  universum  iuris 
dinem  tamquam  coercitivum  libertatis  eatenus  tantum  ceu  ] 
latum  rationis  admittere  potest,  quatenus  necessarius  sii,  ut 
libertas  cum  libertate  aliorum  secundum  legem  unii 
existere  possit.    Hoc  solum  proinde  ab  ,  extema  legislatìone'  p 
standuni,  liunc  ergo  solum  civilis  potestatis  finem  esse  logice 
cludit.     Iam  vero  eiusmodi  iuris  construendi  principium,  spc 
vero  iuris  conceptu  et  fine,  per  se  mancum  et  falsum  esse  pri 
ostonsum  est  (P.  I,  n.  525  sqq.). 

Probatnr  II.     Ex  communi  lege  finalis  ordinis,  qui  in  re 
natura  oxsistit.    Quicumque  finis  publicae  societatis  aceoi        % 
certe  tamquam   vems  admitti  non  potest,   qui  cum  indole 
tutionis  per  se  naturaìis  conciliari  nequit,  ut  patet  ex  ani       [P. 


1  Cf.  ^Stimmon  aus  Maria-Laach'  XL  (1891),  47  sqq.,  art  «WoU&U 
staat  oder  roiner  Rechtastaat?  et  VI  (1874),  226—230. 


De  fine  societatis  civìlis  fonnalìter  considerato.  273 

18  sqq.)  demonstratis.     Atqui  finis  ad  exteraam  harmoniam 
is  coarctatus  illi  characteri  omnino  contradicit.    Ergo  .  .  . 

Prob.  min.  Secundum  legem  communem  finalis  ordinis 
Inm  datur  naturae  opus  vel  institutum,  quod  ut  tale  ad  solam 

vationem  sui  seu  durationem  in  esse  naturaliter  destinetur; 

i,  omnia  et  singula  suapte  natura  ad  congruam  eidem  naturae 

ior  non  negative  tantum  sed  positive  ordinantur.  lam 
il      extema  libertatis  harmonìa  per  se  nil  aliud  quam  socie- 

possibilitatem  et  conservationem  aut  certe  nonnisi  negative 
1  propriam  perfectionem  respicit.  Dum  enim  ad  sola  externa 
edimenta  removenda  restringitur ,  de  cetero  indifferenter  se 
3t  ad  ipsum  usum  libertatis,  a  quo  solo  directio  et  progressus 

nalem  perfectionem  dependet.  Ergo  eiusmodi  finis  cum  na- 
li  et  providentiali  indole  societatis  conciliari  non  potest. 

Probatnr  III.     Ex  absurdis  et  impiis  coroUariis.   Ab  hac  doc- 

logice  inseparabilis  est  publicae  societatis  indifferentismus 

•i    ì  et  religiosus,  qui  aequali  mensura  vitio  et  virtuti,   errori 

ventati  securitatem  et  libertatem  vindicet,  idque  non  ex  acci- 

di  vel  temporali  opportunitatis  Consilio,  sed  vi  principii  idealis 

nniversalis.   Atqui  tale  principium  politicum  per  se  et  impium 

absurdum  est.  —  Profecto  in  collectiva  hominum  exsistentia 

m  deletur  moralis  natura,   quae  in  singulis  per  essentiam  est. 

propter   non   magis   persona  physica   quam  persona  moralis 

cammunitas  ut  talis  Deo  creatori,  rerum  omnium  fini  et  legis- 

i,  per  officia  moralia  et  religiosa  obstringitur,  neque  ea  bona, 

individuis  hominibus  et  universae  naturae  rationali  suprema 

essentialia  sunt,   hominum  societati  umquam  indifferentia  esse 

nt.  —  Multo  etiam  magis  haec  impietps  et  absurditas  elucet, 

in  aliqua  civitate  locum  obtinet,   cuius  populus  totus  vel  fere 

christianam  religionem  profitetur.    De  tali  publico  regimine 

ìrito  valet  effatum  Domini:    «Qui  non  est  mecum,   centra  me 

k,       qui  non  colligit  mecum,  dispergit"  (Lue.  11,  23).  —  Ad 

fc    len  probe  notandum: 

Cum  eiusmodi  publici  indifferentismi  principio  confundi  non 

^t  politica  institutio  „civilis  paritàtis**   inter  varias  religiosas 

detates  vel  sectas  in  communi  civitate  historice  iam  exsistentes  ; 

nec  ipsa  religionis  et  cultus  libertas,  ob  graves  rationes  ali- 

)  concessa.  Talem  enim  legis  publicae  accommodationem,  non 

n  tamquam  per  se  bonam  et  idealem,  sed  tamquam  malum 

Xeyer,  Ina  natanle.   U.  18 


274  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.   ArtìculiiB  2.   §  2. 

potius  necessarium  et  prae  alio  minus  malum,  prò  rerum  ad 
interdum  aut  prudentia  polìtica  suadere  aut  etiam  fidelitas  et  ì 
exigere  potest.  Primum  evenit,  si  alicubi  in  eiusmodi  instit 
unica  via  appareat  servandae  civUis  concordiae  et  pacis,  qua 
primario  ad  scopum  publicae  societatis  pertinet.  Alterum  ol 
si  variae  partes  dissidentes  titulo  iuris  positivi  hìstorìce  acc 
sive  vi  contractus  initi  sive  legis  fundamentalis  publice  fin 
parem  cum  reliquis  civilis  exsistentiae  sortem  possident 
in  Encyclica  ^Quanta  cura**  et  in  Syllabi  §  10  non  haec  p 
praxis,  sed  ea  tantum  doctrìna  moderni  liberalismi  repro 
quae  talem  reipublicae  statum  per  se  optandum  et  opl 
praedicat  ^. 

Frobatur  IV.  E  pemiciosis  socicUibus  sequdis.  Theorìa 
nomiae  socialis  secundum  ideas  Adami  Smith  ab  ineunte 
culo  XIX  late  propagata,  quae  potissimum  in  liberiate  indir 
et  libera  virium  oeconomìcarum  associatione  et  concertation( 
datur,  aliud  non  est  quam  idem  illud  systema  politicum  ac 
oeconomicam  applicatum.  Atqui  id  verae  sociali  prosperìtat 
niciosissimum  esse  hodie  communi  experìentia  constat.  Inde 
necessario  ex  una  parte  pauperismus,  ex  altera  praepO' 
divitum  atque  adeo  plurimorum  oeconomica  depend^ntia  el 
vitus  in  favorem  paucorum  oritur.  Hinc  potissimum  me 
socialismus  opportunam  occasionem  et  efficacium  armorum  ( 
nactus  est  (cf.  n.  154  sq.). 

Confirmatur  denique  thesis  ex  ipsa  novitatis  nota,  quae  « 
doctrinae  inhaeret.    Negari  enim  non  potest  eam  toti  anti 
ignotam  fuisse.    Novissime  autem  soli  demum  recentiorì 
nalismo  reconditae  veritatis  lucem  affulsisse  eo  difBcilius 
deris,   quod   ea  vix  orta  mox  iterum  a  suis  olim   adorab 
practice  et  theoretice  deseri  et  repudiari  coeperit,  sola 
eius  applicatone  oeconomica,  de  qua  modo  dictum  eet,  te 
quamdiu  licuit  conservata. 

306.         Soholium.   Non  equidem  solo  verìtatis  amore  haec,  i 
vimus,  priorìa  sententiae  conversio  facta  est*.    Scilicet  eo  fere 

*   Cf.   Ilergenrotìier,    Katholische  Kirche   and   christlicher  Staat 
p.  617  sqq.  —  Huc  quoque  pertinet  quod  alias  de  hac  re  scrìpaimiiB:  , 
sfttze  der  Sittlichkeit  und  dea  Rechts*,  p.  124. 

'  «Erst  seitdem  der  Liberaliamus  aeine  ^politiachen  E  he' 

zogen  und  ^Nationalliberaliamus'  geworden  iat,  iat  eìno       i 


De  fine  societatis  cìvilis  formaliter  considerato.  275 

ìt,  quo  isti  yCivìlis  libertatis  assertores"  passim  legislatorum  sub- 
et  primatum  potentìae  occuparunt,  iam  antea  experìentia  edooti, 
ìcertaiione  catholicae  veritatis  cum  adversis  errorìbus,  ubicumque 
?  lìbera  erat  et  nullis  publicis  obstaculis  impedita,  fere  passim 
irium  eius  evenisse,  quod  speraverant,  —  nova  videlicet  illius  in- 
mta  novasque  victorias.  Mirum  quoque  non  est,  quod  vice  versa 
viri  catholici,  eadem  hac  experìentia  capti  et  ex  relativo  utilitatis 


ben  in  gr5sserem  Umfange  zu  Tage  getreten.    Das  Ausziehen  der  poli- 

Q  Eindersebohe  bedeutete  don  Abfall  vom  ehrlicb  liberalen  jRecbtsstaate' 

r  gleichen  Freiheit  fQr  alle,  und  die  Bekehrung  —  nicbt  freflicb  zimi 

ben  Wohlfahrtsstaate ,  wohl  aber  zum  omnipotenten  NationaUCuUur- 
mit  der  stillschweigenden  Aufgabe,  sicb  weiterbin  zum  grossen  Frei- 
rideal,  dem  alles  beberrschenden  Humanit&ts-Culturstaat  zu  entwickeln. .  . . 
licblieb  traf  aber  die  auffallende  Sìnnesanderung,  welcbe  in  Wabrheit  nur 
^itgemSsse  Entlarvung  war,  mit  dem  VorrUcken  dea  Liberalistniis  zur 
Kenden  Regierungspartei  zusammen.  .  .  .  Das  urspr&nglicbe  Princip  der 
kbilfe'  und  der  socialen  Neutralit&t  der  Staatsgewalt  batte  von  dem  Augen- 
an  keinen  Sinn  mebr,  als  die  ^Recbtsstaatsidee'  in  den  Edpfen  der  Pro- 
en  und  der  liberalen  WortfObrer  erblasste,  um  der  gereiffcen  Idee  des 
men  Staates',  dem  neubeidniscben  Absolutismus  des  pantbeistiscb  -  mate- 
iscben  Culturstaates  Platz  zu  macben.  .  .  .  Die  Recbtsstaatstbeorie  mit 
freibeitlicben  Grundrecbten  und  ibrer  mebr  odor  weniger  aufricbtigen 
'teilichkeit  im  bùrgerlicben  Wettkampf  der  verscbiedenen  religidsen  und 
&n  Factoren  der  neuem  Culturentwicklung  bat  ibre  Zeit  gebabt  und  ibre 
te  getban.  Sie  batte  zur  Aufgabe,  im  Namen  ,der  gleicben  Freibeit  filr 
onter  dem  Obdacbe  des  bisber  vorberrscbend  christlichen  Staates  dem 
osen  Eindes-  und  Enabenalter  des  Liberalismus  einen  sìcbem  Aufentbalt 
Luft  und  Raum  zum  Wachstbum  zu  verscbaffen.  Dieser  Zweck  wurde 
vollkonmien  erreicbt.  Der  beranwachsende  Junge  ist  gross  und  stark 
den.  Die  &ltem  christlicben  Insassen  des  Hauses  waren  in  ibrer  Frie- 
ebe  aucb  gem  bereit,  ibm  femerbin  die  gleicbe  Freibeit  zu  gonnen,  obne 
cb  ibre  alten  Hausprivilegien  geltend  macben  zu  wollen.  Was  sie  ver- 
n,  war  nur  das  Eecht  einer  ebrlicben  Gegenseitigkeit  und  der  Mitgenuss 
ben  Freibeit  So  war  es  aber  von  seiten  des  strebsamen  Jfinglings  nicbt 
ut  £inmal  grossjàbrig  geworden,  fand  er  es  fUr  zutr&glicber,  das  Hans- 
ent  nebst  Wirtscbaft  einfach  an  sicb  zu  nebmen  und  es  den  guten  alten 
;enoesen  freizustellen ,  entweder  freiwillig  oder  gezwungen  der  nunmebr 
;henden  liberalen  Firma  sicb  unterzuordnen.  Eurz  nacbdem  es  dem  Libe- 
lus  gelungen  war,  sicb  mit  dem  modemen  Staate  zu  identificiren ,  fand 
zeitgemàss,  die  abgenutzte  Freiheitsfabne  allm&blicb  eìnzuzieben  und  an 
Stelle  die  der  vollen  StaatssouverSnetat  auszubftngen.  —  Durch  die  Or- 
Uion  und  die  Machtmittel  des  Staates  lassen  sich  die  politischen,  religidsen 
locialen  Ctdturzwecke  der  Fartei  viel  rascher  und  sicherer  reàlisiren  als 
Vege  der  freien  Concurrenz  und  des  hlossen  Gew&hrenlassens  von  seiten 
it      jewaU.    Das   ist  fortan  der  leitende  Gedanke  der  Volks-  und  Frei- 

nner  von  ebemals*  (,Stimmen  aus  Maria-Laacb*  VI  [1874],  228  sq.)- 

18* 


276  Sectio  III.    Liber  I.    Caput  I.    ArticolnB  2.    §  2. 

fructu,  ìmmodice  etiam  exaggerato,  perperam  veritatem  theore     i  j 
cipii  mensurantes ,    pristinum   illud    „ liberalismi'^    dogma    adop 
Hinc  maxime  initìum  et  ansam   sumpsit  infelix  sjstema  religioso^; 
ticam,   quod   vulgo  ^liberalis  catholicismi*'  nomine  appeUstnr,   et 
ecclesiastico  iudicio,  supra  commemorato,  merito  reprobatimi  est 

II.    Thearia  „moderni  Status*'  per  exceìlenUam  dieU, 

(  ^  Culturstaatstheorie  ' .)  j 

307.        ThesiS  XXXY.  Neque  status  pubUci  maiestas 
se  exsistit,  neque  nationalis  et  homanae  culturae  eyoliitio, 
tata  et  ratione  sui  considerata,  illius  proprius  finis  esse 

Praenotanda.     Duo   membra  propositìonis   non   dupl 
doctrinam  re  distinctam,  sed  unam  eandemque  ideam,  partim 
theisticam  partim  naturalisticam ,   diversimode  enuntiatam  « 
plectmitur.     Haec  nimirmn  eo  redit,  ut  omnimoda  et  gloriosa 
manae  culturae  seu  humanitatis  evolutio,  iundis  eius  viribus 
et  moralihus  promovenda,  habeatur  tamquam  finis  in  se  (Se 
zweck),  vel  certe  rerum  omnium  humanarum  supremus;  cui 
omnes  res  privatae  hominum,  ut  momenta  partialia  totalitatì, 
vires  corporìs  toti  homini,  subordinari  et  subservìre  debeant.  1 
huius  evolutionis  conditio  est,  ut  humanitas  (proxime  «natio') 
talis,  ut  aiunt,  suae  organicae  personalitatis  sit  conscia, 
nonnisi  in  statu  puhlico  fìt.     Consequens  igitur  est,  ut  quc 
modum  iugis  evolutio  humanitatis  (organico  exsistentis)  ita  et  i 
publicus,  in  quo  humanitas  vel  natio  iugiter  evolvenda  tai 
persona  exsistit,  finis  in  se  esse  dicatur  K  Dixi  id  doctrinam 
pantheisticam  partim  naturalisticam  exhibere.  Videlicet 
est,  quatenus  ille  «finis  in  se*  simpliciter  et  absolute,  f      :i 
quatenus  saltem  relative  ut  talis,  i.  e.  ut  rerum  hui  um 

premus,  accipitur,  excluso  vel  neglecto  onmi  ulteriore  fi    li  re- 
spectu  ad  ordinem,   qui  praesentìs  vitae  realitatem  tra    e      ai 
Id  ipsum  autem  materialismo  quoque  facile  acconunodari  ] 
satis  apparet.  —  Sufficere  posset  obiectum  huius  thesis  exposuis 
ut  etiam  probata  censeatur.    Ad  abundantiam  tamen  insu] 

'  Hanc  de  fino  status  publici  doctrinam  hodie  non  iam  nnos  alterre,  wtà 
fortasse  plerique  iuris  publici  doctores  aliquo  modo  profitentor,  seeondiun  tes- 
seram  fere  communem  ^illimitata  evolutio  cuUunu  humanUati»^  (onbegremU 
Culturentwicklung).  —  Huc  et  BluntscMi,  in  suis  prìmÌB  operìbus  moderatior, 
in  libris  recentius  editis  magia  magisque  progressus  est  Gf.  ^Die  Lehre  timb 
modernen  Staat'  (1875)  I,  861. 


De  fine  societatìs  oivilis  formaliter  considerato.  277 

Probatnr  I:  directe  et  a  priori.  Non  potest  admìtti  in  iure 
eo   theoria,  quae  philosophice  tota  fundatur  aut  in  aperto 

i  no  aut  in  theoretica  emancipatione  generis  humani  a  Deo, 

ultimo  omnium  et  singulorum,  essentiali  ordinatore  et  abso- 

0  legislatore  mundi  moralis  aeque  ac  physici.    Atqui  talis  est 

K)ria,  quam  in  thesi  excludimus.    Ergo  .  .  . 

nor  ex  praenotatis  iam  constat.    Et  vero  finis  in  se  nil 

I       ipsum  esse  absolutum  seu  Deus  esse  potest.  Ergo  sive 

le      ktu  ipso  publico  sui  ipsius  causa  magnificando,  sive  de 

zata  humanitate  propter  se  ad  omnem  culturam  evolvenda 

ir,   eadem  est  pantheistica  anthropolatria.    Ab  hac  autem 

,  quoque  hypothesis,  quam  naturalisticam  appellavimus,  quoad 

et  logice  vix  diflfert.  Revera  enim  nil  aliud  est  nisi  vel  auto- 

rationis  Kantiana,  a  singulis  individuis  ad  personam  publicam 

vel  humanitatis  translata,  vel  immo  materialistica  nega- 

nis  realitatis  hanc  vitam  et  leges  visibilis  naturae  transcen- 

In  priore  casu  ratio  publica  (suprema  potestas  civilis) 

ivo  categorico*  assimilatur  et  statuitur  sibi  ipsi  finis  et 

ta  lex;  in  altero  autem  omnis  dependentia  hominis  a  Deo 

}  plenius  et  facilius  e  medio  toUitur. 

Probatnr  II:  indir ecte  et  a  posteriori.    Admissa  illa  doctrina: 

1.  Quilibet  despotismus  quantumvis  intolerabUis  legitimatur. 
Quid  enim  tunc  singuli  homines  sunt  vel  habent,  quod  eiusmodi 
publico  idolo  sacrificarì  non  possit  et  debeat,  si  ^publicae  rationis* 
indicio  exigatur?  Nimirum  „humanitatis"  apotheosis  realiter  est 
iminum  ipsorum  degradatio,  eorum  libertatis,  dignitatis,  perso- 
nalitatis  spoliatio  ;  humanitatis  autem  absoluta  autonomia  ad  finem 
fllimitatae  culturae,  individuorum  hominum  absoluta  servitus 
est,  corporum  pariter  et  animorum  instrumentalis  usurpatio, 
sabordinatio  ordinis  spiritualis  sub  materiali,  aetemitatis  sub 
tempore. 

2.  Ut  praxis  theoriae  logice  consentiat,  socialismus  cum 
omnibus  suis  consequentiis  omnino  admittendus  erit,  utpote  qui 
aliud  revera  non  est  nisi  eiusdem  doctrinae  ad  humanam  socie- 
tatem  applicatio,  logice  insuperabilis. 

Atqui  eiusmodi  consectaria  non  solum  societatis  sed  etiam 
nniversalis  rerum  ordinis  fondamenta  subvertunt.  Ergo  princi- 
piom,  unde  manant,  absurdum  et  perniciosissimum  est. 


278  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.    Artìonlns  2.    |  2. 

308.  Coronaria. 

I.  Omnis  politica  theorìa  vel  praxis,  quae  sive  ezplicite 
implicite  supponit   «homines  esse  propter  statum  poblicnm', 
quae    ^individuales   in  civili  organismo   exsistentias*   tantum 
„  numerica  momenta"  in  historico  processu  universalìs  hni 
culturae  computat,  tamquam  verae  culturae  inimica  et  hmnano 
mine  indigna  proscribenda  est. 

n.   Huc  referri   debent  non   solum  pubUcus   <M 
politica  tessera  assumptus,  secundum  axioma:  ,L'Etat        r 
sed  quaelibet  etiam  iuris  publici  emancipatio  a  cammunù 
moralitatis,  et  nefanda  illa  in  rebus  politicis  macchiai      l       ) 
cipia:  omnia,    quae  publicae  societati  utilia  iudicantar,  pc 
licita  esse;  iura  nulla  servanda,  si  eorum  vìolatio  prò  i 
iunctis  ^emolumentum  publicum  promovere  possit*^,  a      ne  i 

ni.  Non  quaecumque  et  quomodocumque  ad  „evol     oh 
manae  culturae"  contribuunt,  eo  ipso  tamquam  per  se  b<       i 
manda  sunt,  vel  licite  intendi  et  directe  quaeri  possunt^. 

III.  AbsoltUus  legalismus  nomine  iuris, 
(,Fortgeschrittene   Rechtsstaatstheorie*.) 

309.  ThesiS  XXXVI.     Finis  proprius  soeit 

ne  ad  ipsum  quidem  „iuris  ordinem^^  ex  tote  et  eo  S4 
randnm  se  extendit,  ut  cunctae  exterioris  vi       :     i        s 
quam  positive  ordinandae  eius  potestati  direote 

Praenotanda.    Ut  ipsa  thesis  innuit,  doctrìna,  q 
loco  cxaminamus,   a  praecedenti  magis  forma  quam  re  d 
Illa  phUosophiae,  haec  iurisprudefitiae  ^moderni  Status*  pa 
respondet.     Scilicet  eam  classem  adversarìorum  respidt,  qui 


*  Eiusmodi  monitum  hodio  neo  theoretice  neo  praotice  piane  mip 
YÌderi  posse  vel  inde  apparot,  quod  iam  neque  atheiamos  neqae  oiatmr 
lismus  in  ipsa  populorum  legìslatione  suo  influzu  antichristiano  careDt  Qoìi 
autem  ab  istis  nomino  ^evolutionis  humanae  culturae'  exspectandum  tmd, 
8i  quando  christianac  traditionis  «praeiudicia*  quae  vulgo  voeant  pablid 
superassent,  haud  difficile  coniicitur.  A  pud  materìalistam  E.  HUckd  haec  Ialite 
—  interim  satis  verccunda  et  cauta  —  insinuatio:  ,Wenii  jennand  don  Y«> 
schlag  wagon  wollte,  nach  dem  Beispiel  der  Spartaner  und  der  Rothbftote  die 
elenden  und  gebrechlichen  Kinder,  denen  mit  Sicherheit  ein  sieohea  Label 
prophezeit  werden  kann.  gleich  nach  der  Geburt  zu  tOdten,  atatt  aÌA  m  ibren 
eigenen  und  zuni  Schaden  der  Gesamtheit  am  Leben  za  erbalten,  ao  i 
unsero  sogenannte  .humane  Civilisation*   in  einen  Schrei  der  Entrila  \ 

brechen*  (NatOrliche  Schopfungsgescliichte  [1874]  p.  155). 


De  fine  societatis  civilis  formaliter  considerato.  279 

culturae   quam   „ordinis  iuridid^   praetextu  plenam  omni- 

^ntìam  statui  publìco  vindicant  in  omnia,  solis  fere  exceptìs 

>mis   conscientiae  penetralibus.     Haec  sola  enim  mere  ethica 

e  et  a  giuria  ordine*  per  se  exempta  reputant;  huius  vero  pro- 

om  subiectum  (Tràger)  et  positivum  fontem  divinitus  praeordi- 

tu      exclusive  solum  statum  publicum  esse  contendunt^.    Isti 

n  suo  »  Statui  moderno**  nomen  ^Rechtsstaat*  vel  „Humani- 

itsstaat*  verissime  convenire  gloriantur.    Ad  hoc  autem 

ere  arbitrantur,  ut  tota  activitas  publica  ^constitutionaliter* 

t;eatur,  i.  e.  ut  nulla  vel  quam  minima  eius  pars  arbitrio 


*  Lasson,  System  der  Rechtsphilosophie  (1882)  p.  312 — 327,  ex  principiis 

i      nnm  Hegelianis  suam  ideam  de  fine  statas  publici  haurìt.    Nam   alium 

Oli  non  triboit  nisi  «esse  manifestationem  absolutae  rationis  prò   deter- 

to  gradu  realisationis  eius'  («Aosdruck  der  weltnmfassenden  Yemunft,  anf 

sr  Stnfe  ihrer  Realisirung  za  seìn**);   ad  eios  igitur  ideam  pertinere, 

>  sit  orde  iuridicos  realisatas  —  „verudrklicìUe  Rechtsordnung^ .    Quid  autem 

b  hoc  ordine  iuridico  intellegendum  sit,  ipso  Lasson  ulterius  ezplicat,  vindi- 

OS        ai  publico  «supremum  ius  ad  omnia**.    Nihil  igitur  obest,    quominus 

3       publicus  cum  iUo  «ordine**  omnes  fines  humanae  culturae,  quos  suo  iure 

:,  coniongat.     ,Der  Staat  ist  ein  Wesen  von  selbst&ndiger  Herrlichkeit, 

Manif estation  der  Yemunffc,  und  wenn  er  doch  za  etwas  dienen  soli,  so 

man   ibn  als  Diener  des  menschlichen  Geschlecbts,  aller  Geschlechter, 

loch  kommen  werden,  der  hdchsten  Oulturzwecke  auffassen,  dio  Qber  Leben 

6       htskreis  des  Individuums  weit  hinausragen.   Im  Dienste  dieser  Zwecke 

b  sich  der  Staat  als  verntinftìge  Ordnung,   und  darum  hat  er  seinen 

cJ       Gegner  an  dem  zuf&lligen  Willen  und  Interesse   der  vielen.    Der 

fcz  von  Staatswillen  und  Volkswillen  ist  unversohnlich  :  Was  man  Volks- 

in  ]     mt,  ist  eben  die  Summe  von  Interessen  der  Einzelnen  .  .  .  und  dieso 

)n   wenden   sich   nothwendig   in   erbittertem   Streit   nicbt  nur  gegen- 

er,  sondem  auch  gegen  den  Staat  und  die  bleibende  vemtinftige  Ordnong 

toehts.*  —  Idem  auctor  p.  412  suum  iuris  conceptum  aperit  dicens:  ,Das 

cbt  ist  seinem  Begriffe  nach  der  Wille  des  Staates ,  sofern  derselbe  sich  in 

Form   allgemeiner  Bestimmungen   filr   das  Handeln   ausdrttckt.    Es    gibt 

nur  eine  eìgentliche  Rechtsquelle,  nàmiich  eben  den  Willen  des  Staates, 

1         Recht  wìrd  ohne  alle  Ausnahme   oder  Einschr&nkung   daran   erkannt, 

ler  Staat  es  anerkennt  und  mit  seiner  Macht  durchsetzt/ 

Ahrens  quoque,  tametsi  suam  de  statu  publico  ideam  ezprimit  nomine 
altiir-Humanitàts-£^(;7t^/aa/'*,  eius  tamen  finem  supremum  esse  existimat 
Qbegrenztes  Wachsthum  in  alien  Lebens-  und  Bildungsgiitem'*  ;  ad  eum 
tur,  praeter  harmonicam  ordinationem  universae  vitae  socialis,  insuper  curam 
rtìnere,  „dass  das  Volk  den  Reichthum  seiner  Anlagen  und  Krftfte  nach  der 
genthiimlichkeit  seines  Genius  zu  einer  eigenartig  sch5nen  Volkspers5nlich- 
it,  za  einem  Reiche  gdttlich-menschlicher  Bildung  gestalte**  (Naturrecht 
B71]  II,  271.  303.  516). 


280  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.    Articulos  2.    §  2. 

npoliciae^  alìorumque  organorum  administratìonis  relinquat 
cuncta  legibus  (iure)  normata  sint.  Atque  ita  ^legibus*  unì 
socialis  vitae  ambitum  et  vim  iuris  absolutam  attribuentes, 
tismum  publicum,  quem  ipsi  anteriori  aetati  sub  nomine  , 
staat,  Polizeiregiment**  exprobrare  solent,  nequaquam  vita 
quod  peius  est,  ex  administratione  in  legislationem  transfei 
Ad  eandem  classem,  velint  nolint,  ii  omnes  aliquo  modo 
sophice)  recensendi  «unt,  qui  exclusivum  iuris  positivismu 
fitentur  (cf.  P.  I,  n.  549  sqq.).  —  Dicitur  in  thesi:  ,ut .  .  . 
ordinandae  .  .  .  directe  subiiciantur^  ;  non  enim  negare  inb 
iura  etiam  privata  et  naturalia  civium  intuitu  communis 
aliquatenus  publico  moderamini  obnoxia  esse  posse,  indir 
licet  et  quoad  usum. 

310.        Probatur  I.  Theoria,  quam  hac  propositione  impu{ 
quemadmodum  est  priori  per  suam  tendentiam  cognata,  i1 
quoque  ei  assimilatur,   quod,   uti  illa  falso  philosophemi 
ista  falsissimo  iuris  principio  nitatur.     Ergo  parìter  cum 
iicienda  est. 

Prob.  ante  e.  luridica  omnipotentia  publicae  legis 
ut  eam  ipsi  adversarii  profitentur,  corollarium  est  recenti 
riae  iuris  „obiectivi^  vulgo  nuncupati,  sive  haec  immediat 
Hegelianam  doctrinam  (P.  I,  n.  538  sqq.)  exhibeat,  sive 
tantum  cum  quadam  moderatione  eius  vestigia  prosequa 
^scholae  historicae*  placuit.  In  priore  casu  non  solum 
individuorum  iura,  sed  immo  omnis  rationalitas  et  persoi 
gnitas  a  „ratione  et  voluntate  universali*',  quae  realiter  per 
publicum  se  manifestat,  tamquam  a  suo  fonte  absoluto  deri 
in  altero  casu  per  exclusivum  iuris  positìvismnm  status  ] 
spoetato  saltem  ordine  mere  naturali,  similiter  tamqoi 
omnium  iurium  etiam  personalium  constitiiitiiry  qtEttiemis  ì 
insti  tu  tionis  divinae  unicum  et  propriuiii  „sHÒit-ciurìi  tfjtìus 
iuridici^  agnoscunt,  neque  uUa  dari  vera  ac  valida  iura 
nisi  positivai  i.  e>  publiee  agnita  et  flrmaUi  K 
.  I 

>  Cf.  K  L  màhi,  PhUoBopbsa  d«|;^^' 
De  eo  vide  F^  I,  n.  65H,  ubi  «ina 
hic  extremii!^  iu*'iè  pottkii^iimiii^ 
tiam  infonnct>  merito  iirgnji 
del  diritto  m  G^^rmunia,  i*ÌM 


De  fine  societatìs  oivìlis  formaliter  considerato.  281 

itqoi  utraque  haec  hypothesìs  ìam  aliunde  reprobata   est: 

quìdem  cum  ìpsa  pantheistìca  philosophia,  in  qua  fundatur  ; 

vero  specialius  supra  in  P.  I,  n.  557  sqq.    Ergo  .  .  . 
Frobatnr  IL     Quod  si  consedaria  cìvilia  et  politica  eiusdem 
iiae  spectantur,  non  minus  absurda  et  perniciosa  sunt,  quam 

le  in  probanda  praecedenti  thesi  recensuimus.    Simile  pro- 
in  ea  moderni  socialismi  praeambulum,   similis  publici  des- 

theoretica  legitimatio  apparet,  eo  etiam  intolerabilioris, 
[  sanctìssimo  iuris  nomine  tegitur. 

Corollaria. 

I.  Dictio  est  saltem  ambigua  nec  sine  congrua  interpretatione 

da,    qua  dicitur   „ statui  publico    ex  divina   institutione 

etere  in  bis  terris  universum  iuris  ordinem  seu  obiectivam 

tiam  repraesentare".    Ambiguitas  est  in  verbo   ^repraesen- 

B*  (vertreten).   Aliter  enim  aKcuius  rei  auctor  et  dominus  eam 

mtat,  aliter  tutor  et  mandatarius.    lam  vero  status  publicus 

auctor  neque  dominus  est  ordinis  iuridici,  sed  partim  tutor 

OS,  partim  mandatarius.    Tutor  et  custos  est  respectu  omnium 

um,  etiam  eorum,  quae  naturaliter  vel  ex  fonte  positivo  divino 

mt;  mandatarius  autem  respectu  ixma  positivi,  quod  ei  insuper 

idum  a  supremo  ordinatore  et  indice  Deo  committitur,  ea  con- 

,  ut  naturales  iuris  normas  ad  usum  determinet  et  secundum 

reram  exigentias  quasi  materialiter  compleat.   (Cf.  P.  I,  n.  289  sq.) 

n.  Mensura  utuntur  non  solum   canonico  sed  etiam  philoso- 

jduce  falsa,   qui  praetensam  illam  universi  iuris  procurandi  pro- 

vìncìam,  statui  publico,  ut  aiunt,  divinitus  commissam,  prò  criterio 

assumunt,  quo  insti  et  veri  limites  inter  potestatem  civilem  et  eccle- 

mticam  dignosci  et  determinari  debeant.   Et  vero  triplex  philo- 

sophicus  error  hoc  criterium  vitiat:   V  quod  praeter  societatem 

civilem  aliam  societatem  pariter  vel  etiam  potiore  modo  divinitus 

infititutam  et  aeque  perfedam  exsistere  posse  et  de  facto  exsistere 

a  priori  non  agnoscitur;    2""  quod   universi   ordinis  iuridici  non 

solum  tutela  sed  eff ediva  procuratio  civitati  tribuitur  ;  et  insuper 

3°  quod,  dum  „  ordinem  moralem**  principaliter  ad  Ecclesiam  per- 

tinere  indulgent,  eum  ita  limitatum  volunt,  ut  non  comprehendat 

nisi  intemum  regnum  conscientiae  et  fidei  («das  innere  Gebiet  e 

Gewissens  imd  das  innere  Glaubensleben*'),  id  quod  nequaqua 

veram  relationem  inter  ordinem  moralem  et  ordinem  iuridict 

exhibet.    (Cf.  P.  I,  n.  506—512.) 


282  Seotio  III.    Lìber  I.    Caput  I.    Artìonliis  8.    §  2. 

in.  Hìnc  collìge,  quorsum  vel  ipso  sanae  philosophìae  ii 
pertineant  notissimae  „ moderni  status"  praetensiones  :  per 
proprio  iure  disponendi  de  condicionibus  ineundi  matrimoni 
ordinibus  religiosis  aliisque  institutis  ecclesiasticis,  de  admin 
tiene  bonorum  ecclesiasticorum ,   de  modo  exercendi  discipi 
ecclesiasticam,  de  dignitatibus  et  officiis  ecclesiastìcis,  de  < 
tiene,  eleotione,  admissione,  depositione  ministrorum  Ecclesia 
ipso  exercitio  sacri  ministerii  etc.  —  Nimirum  ista  iuris  i 
potentia,  qua  ^status  modernus"  solus  in  hoc  mundo  yiurium  f 
solus  universi  ordinis  iuridici  provisor  et  auctor  esse  glori 
ubicumque  practice  usurpari  incipit,  per  se  et  ipso  facto  b< 
significat  publice  declaratum  centra  Christi  Ecclesiam,  ntpote 
essentialiter  iuris  ordinem  sibi  proprium  et  independenter  a 
potestate  divinitus  fundatum  habet,  et  qua  talem  iure  divino 
et  historico  constanter  profitetur. 

B.  VeroB  finis  ikitioe  adiiriitir. 

312.  Ne  in  unam  propositionem  nimia  et  multiplicia  cong< 
tur,  iuvabit  hic  quoque  per  aliquos  voluti  gradus  procedere, 
bus  facilius  et  expeditius  demum  doctrinae  summa  pers] 
Itaque  primum  necessaria  finis  politici  requisita  determinare,  < 
iis  mediantibus  eum  ipsum  quantum  fieri  possit  definite  enun 
conabimur. 

I.   Veri  finis  criteria  seu  requisita  necessaria. 

313.  ThesiS  XXXYII.    Finis  societatls  clvi      sii  hm 
est:  1.  bonum  commune;  2.  per  se  exte]  et 

yltae  termlnos  conclusum;  3.  qualitative  I 

pletum;  4.  soli  et  omnl  sooletatl  civili  propr  5.  e 

In  hls  terrls  supremo  homlnum  fini  subordu 

Explicatur  et  probatur  per  partes: 

1.  Bonum  commune,  i.  e.  quantum  fieri  possit,  cimctis      à 
societatem  civilem  unitìs  (tribubus,  familiis,  individuìs)  pn 
Nam  id  ipsum  de  essentia  est  omnis  societatis,  neque  aliud  obie 
socialis  conspirationis  esse  posset  (cf.  P.  I,  n.  373).    L    i 
civitas  vera  societas  est,   etsi  coexsistenti  multitudini  non 
sed  naturaliter  necessaria;  quod  quidem  ex  eius  orìgine  ti 
storìca  tum  iurìdica  manifestum  est  (n.  267  sqq.  279  sqq.). 

Qui  autem  a  statu  publico  indolem  societatis  eo  ipso  ei 
arbitrantur,   quod  sit  „institutio  divina* ,  ii  vel  statam  pubi 


De  fine  societatis  civilis  formaliter  considerato.  288 

poteetate  publica  confundunt,  quod  re  vera  apud  recentiores 
]  'o  videre  est,  vel  societatis  conceptum  centra  sensum  un- 
lem  vetemm  ad  solam  associationem  liberam  arbitrarie  coarc- 
,  unde  et  Ecclesiae  nil  remaneret,  nisi  ut  in  homm  gratiam 
ktis  nomini  renuntiet. 

2.  Per  se  extemum  et  intra  praesentis  vitae  terminos  conclusum. 

a)  Externum  sit  oportet,  quia  bonum  interaum  qua  tale  ne- 
;  esse  per  se  sociale,  i.  e.  obiectum  socialis  (adeoque  externae) 

rationis  (vide  P.  I,  n.  373).   At  vero  „ externum*  non  idem 

ignificat  ac  mere  materiale,    Habent  enim  et  ea  bona,  quae  per 

morab's  ordinis  sunt,  suos  aliquando  respectus  externos  et  suam 

m  visibilem  repraesentationem,  et  eatenus  externa  censori 

t;  uti  vice  versa  bona  materialia  respectum  ad  spiritualia 

interna  habent  et  habere  debent. 

b)  Intra  praesentis  mtae  terminos  condusum.  Ipsa  enim  civilis 
dc       s  suapte  natura  tota  quanta  ad  homines  in  bis  terris  de- 

es  pertinet,  ncque  aliam  nisi  hanc  temporalem  exsistentiam 

et.    Ergo  et  finis  eius  naturalis  (internus)  per  se  bis  limitibus 

eontineri   debet.     Dico  »per  se*"  ;   nam  mediate  et  ultimatim  non 

I  ac  res  omnes  huius  temporis  ad  finem  vitae  immortalis 
1     atur  necesse  est.     (Vide  P.  I,  n.  375.) 

3.  Qualitative  bonum  humanum  completum,  i.  e.  nuUam  om- 
nino  boni  externi  rationem,  quae  ad  hominem  in  bis  terris  socia- 
liter  perficiendum  usui  esse  possit,  a  suo  ambitu  per  se  excludens. 
Qoippe  omnibus  consentientibus  societas  publica  saltem  externe 
completa  est  seu  in  suo  ordine  suprema  et  independens.  Atqui 
liaec  proprietas  omni  fundamento  careret,  nisi  eadem  esset  simul 
vidtme  completa,  i.  e.  nisi  —  intra  sphaeram  sui  proprii  gradus  et 
ordinis  —  humanum  bonum  secundum  eius  totalitatem  suo  fine 
comprehenderet.  Ideo  enim  societates  peculiares,  v.  g.  oecono- 
micae,  litterariae,  industriales  etc,  externe  completae  et  indepen- 
dentes  suapte  natura  esse  nequeunt,  quia  specialem  tantum  boni 
huDiani  partem  exclusive  prosequi  sibi  proponunt.  (Vide  P.  I,  n.  392.) 

4.  Soli  et  omni  civili  societati  proprium,  seu  tale,  quo  haec 
ab  omni  alia  specie  socialium  institutionum  distinguatur.  Ratio 
est,  quia  societas  a  suo  fine  specificatur.    (P.  I,  n.  348.) 

5.  Essentiali  et  in  his  terris  supremo  hominum  fini  subordi" 
natum,  i.  e.  eiusmodi,  quod  vel  positive  et  per  se  rationem  medii 
4d  hune  finem  habeat,   vel  ita  saltem   remote  et  intentionaliter 


284  Sectio  m.    Lìber  I.    Caput  I.    Articnlas  2.    §  2. 

illi  adaptetur,  ut  generatim  loquendo  iis,  qui  eo  discrete  el 
denter  utì  velint,  copiam  facìat  illum  facilius  et  abundantìu 
quandi.    Quemadmodum   enim  finis  naturali  institutiom  { 
tutus  non  potest  esse  nisi  bonum,  ita  a  priori  certam 
bonum  non  apparens  sed  verum  esse  debere  (P.  I,  n.  29).  ' 
autem  quodcumque  bonum  praesentis  vitae  extemum  eateniu 
quatenus  illam  subordinationem  implicitam  habet  (P.  I,  n.  375 
377).  —  Confirmatur  insuper  ex  eo,   quod  alias  finis  so* 
publicae  dicendus  esset  ,,fìnis  in  se*",  quam  doctoinam  iam  : 
abunde  expugnavimus. 

Notanda  ad  solvendas  difflonltates. 

314.        Prae  ceteris  primum  requisitum  («bonum  commune') 
potius  obviam  eius  interpretationem,  qua  illud  demum  ob  l 
privatum  communiter  consequendum  reducatur,  recentìoiis  , 
publici**   patronis  displicere    non  sane  mirandum;    neque 
iuvat  eam  centra  apertos  pantheismi  et  absolutismi  politici 
tores  no  vis  argumentis  defendere.    Sed  sunt  alii,  qui,  theoi 
quidem  hanc  exaggerationem  vitantes,  principio  partim  ' 
eatenus  a  nobis  etiam  admisso  uti  solent  ad  eandem  in    f 
tionem  impugnandam.   Centra  hos  igitur  haec  aliqua  illustrati 
indiget. 

Ita  inter  alios  Bluntschli,   quo  tempore  adhuc  sub  inflan 
sanioris  philosophiae  iuris  publici  progressus  versus  absolui 
et  omnipotentìam  status  publici  nondum  simpliciter,  sed  com 
retico  moderamine  in   favorem  libertatis  civiUs  et  iorìum 
vatorum   sequi   solebat  (ut  apparet  adhuc  in  primis  editio 
operìs  ^Allgemeines  Staatsrecht,  ed.  2  Milnchen  1857,  ncmu 
I,  57  sqq.),  mediam  quandam  sed  non  minus  ambiguam  vu 
hac  re  amplexus  est.  Loco  nempe,  ut  finis  societati  civili       orar 
liter   propositus    generalissimo    dicatur   bonum   cammune  e 
rectius,  ut  ipse  opinatur,  dicitur  „salu8  publica**  (OfEentUche  WoUr 
fahrt).   Simul  tamen  nitro  consentìt  vi  huius  finis  naturale  offidom 
potestati  publicae  incumbere  privatam  quoque  dviom  prosperi^ 
tatem  prò  viribus  publicis  intendendi  ac  promovendi    Displioek 
autem  altera  illa  sententia,   quam  cum  doctoribus  scholastìds  et 
universa  philosophia  Christiana  tenemus,  non,  quod  sub  ratìone 
»boni  communis''  a  statu  publico  exigat  sollicitam  publicam  curam 
et  providentiam  circa  media  promovendi  privatam  dvium  prosperi- 
tatem  —  sed  quod  in  hoc  sólo  ministerio  totum  eius  finem  reponere 


De  fine  societatis  civilìs  formaliter  considerato.  285 

ir.  Hoc  enim  conciliari  non  posse  :  neque  cum  natura  status 

idf  quatenus  est  coUectiva  unitas  seu  persona  moralis,  et  qua 

)ropriam  vitam  habet  cum  proprio  analogo  fine  a  privatorum 

;  diverso  ;  neque  cum  nobili  patriotico  sensu  omnium  bonorum 

am,  quos  non  raro  videmus  cuncta  sua  bona  privata  et  vitam 

1  heroica  virtute  prò  salute  publica  immolare  i. 

Ad  haec  respondemus  : 

1.  Ultro  agnoscimus,  a)  societatem  publicam  personam  esse 

•alem,   propria  organica  vita  propriaque  activitate  praeditam, 

vita  et  activitate  privata  civium  distincta;  b)  eam  qua  talem 

n  divinae  ordinationis  in  bis  terris   exsistere;   ac  proin  e)  cum 


^  ,Auch  wir  preisen  es  als  einen  Fortschritt  der  Zeit,  dass  der  Einfloss 

il  des  Christenthnms  als  des  germanischen  Charakters  die  Rticksicht  auf 

ridnelle  Leben  im  Gegensatz  zu  der  Allmacht  des  Staates   nachdrtick- 

1       orgehoben  habe  .  .  .   aucb   wir  erkennen  an,    dass  das  Gesetz  und 

i        nìcht  bloss  Herrschaft  liber  die  Individuen,    sondem  in  sehr  wesent- 

B      hungen  Dienst  ftlr  die  Privaten  sei.    Aber  es  ist  dessenungeachtet 

ler  und  ein  politischer  Fehler,  zu  meinen,  der  Staat  sei  nur  um  der 

i     itpersonen  wiDen  da,   er  sei  nur  ein  Mittel  fflr  die  Privatwohlfahrt ,   das 

cht  also  auch  nur  eine  Unterlage  des  Privatrechts.   Logìscb  wird  damit 

ìi     iff  des  Staates  selbst  aufgel5st.    Es  g&be  keine  Gesamtheit,    die  als 

<      »  ein  eigenes  Leben  bàtte,  es  g&be  nur  eine  Summe  von  Einzelnen,  die 

nander  noch  sorgen  wfirden.    Der  gute  Wille,  mit  welchem  Millionen  ihr 

W     jwohl  der  Wohlfahrt  ihres  Vaterlandes  unterordnen,  die  Opferfreudigkeit, 

velche  Tausende  begeistert,  fiir  die  Ehre  und   die  Macht  des  Staates  in  den 

Tod  zu  gehen,   die  Grossthaten  der  Helden  aller  Zeiten  wftren   eitel  Thorheit 

imd  Schwftrmerei.  Die  Hoheit  des  Staates  wlirde  in  die  Gemeinntitzigkeit  einer 

Aasecoranzanstalt  umscblagen.    So  ist  es  aber  in  Wahrbeit  nicht.    Es  bestebt 

ein  orgamsches  Gesamtleben   der  Ydlker  und   der  Menschheit,   welches  nach 

der  gdttlicben  Weltordnung  eine  selbstàndige  Bedeutung  hat  und  dem  Einzel- 

leben  in  wicbtigen  Beziebungen  von  Natur  Ubergeordnet  ist,   dem  ein  eigenes 

Entwicklungsgesetz  innewohnt,   das  in  weit  grossem  Zeitrfiumen  sich  wandelt 

ala  die  Entwicklung  der  Individuen.     Seine  Wohlfahrt  ist  eben  die   offentUche 

Wohlfahrt  im  eigentlichen  Sinn,   und  indem    der  Staat  dafQr  zunàchst  sorgt, 

sorgi  er  mit  Recht  far  seine  eigene  Existenz^  (Allg.  Staatsrecht  I,  60). 

Geterum,  quod  notari  interest,  idem  iuris  publici  doctor  in  posteriore  vitae 
perìodo,  mterim  ad  francomurariam  dignitatem  evectus,  maiores  versus  Hege- 
lianam  statolatriam  progressus  fecit,  finem  publicum,  ut  iam  supra  notatum, 
^imxtatam  cuUurae  evolutionem  esse  docens  (,Die  Lehre  vom  modemen 
Staat*  I,  361).  Immo  ad  status  publici  propositum  pertinere  existimat  suam 
in  omnium  conspectu  magnificentiam  manifestare  („  seine  Herrlichkeit  aller 
Welt  zu  offenbaren'),  ut  legìtur  in  libro  ^Deutsche  Staatslehre  fQr  Gebildete* 
(1874)  p.  14. 


286  Sectio  IH.    Liber  I.    Caput  L    Artìcalus  2.    §  2. 

omni  vitali  organismo  hanc  naturalem  destinatìonem  co 
habere,  ut  semet  ipsam  in  suo  esse  conservet  et  perficiat. 

2.  At  vero  negamus  horum  quicquam  per  nostrani  sentei 
excludi  vel  non  implicite   supponi.     His   omnibus  enim  j 
ulterius  quaeritur,   cuiusmodi  sit  ista  perfedio  propria,  ad 
publica  societas  naturaliter  destinetur?  —  Cui  quaestioni,  in 
confisi  rationibus,  respondemus  :  hanc  perfectionem,  in  q 

re  ceteroquin  consistati  non  posse  esse  nisi  bonum  commune 
ne   illam   quidem   ipsam   puhlicam  prosperitatem  proprie  à 
(„die  5ffentliche  Wohlfahrt  im  eigentlichen  Sinn")  veram  soc 
publicae  ut  talis  perfedionem  exhibere,  nisi  in  quantum  rat 
habeat  boni  communìs,   qua  vel  proxìme  vel  remote  redun( 
bonum   privatum    civium   quantum    fieri   possit   omnium, 
suapte  natura  fructifera  nisi  succreverit,  nisi  noxios  influxi 
peraverit,  nisi  evoluta  fuerit,  nisi  floruerit,  in  suo  esse  ] 
esse  non  potest  ;  sed  haec  omnia  ad  propriam  arboris  per£ 
eatenus  pertinent,   quatenus  perfectam  frudus  f erendi 
denotant.   Similiter  societas  publica  secundum  naturae  propo 
exsistere,  se  conservare,  evolvi  et  fiorerò  debet,  sed  non  \ 
neque  ut  fioreat  suisque  fioribus  glorietur,  sed  ut  perfectan 
tutem  habeat  sociales  frudus  ferendì, 

3.  Per  hunc  respectum  bonum  publicum  nequaquam  cum 
privato  confunditur;  bonum  publicum,  qua  commune  est,  a 
privato  satis  eo  distinguitur,  quod  illud  est  bonum  privatum 
quidem,  in  medio  positum  et  applicabile  cunctis,  hoc  aotem  ì 
privatum  aduale,  in  particulari  applicatum;  illud  huius  colli 
vel  abundantius  et  facilius  colligendi  possibUitas  vel  indetem 
exstans  copia,  hoc  vero  illius  partialis  frudus  voi  de 
participatio;  illud  activitati  publicae,  hoc  libertati  privt  \é 
quam  proprium  obiectum  respondet. 

4.  Nihil  pariter  nostrae  sententiae  detrahit,  quod  prò 
communi  civibus  aliquando  magna  boni  privati  pars  ofEereni 
etiam  vitae  discrimen  subeundum  sit,  secundum  axioma:  ,£ 
conwnune  bone  privato  anteponendum  est.*  Id  quare  et  qui 
per  rationalem  ordinem  exigatur,  ex  his  fere  considerat 
momentis  facile  intellegitur  :  a)  Hominis  rationalis  propriui 
res  et  bona  non  solum  secundum  individualem  et  subiec 
delectabilitatem  sed  ctiam  secundum  obiedivum  vahrem  e 
scere  et  aestimare  (P.  I,  n.  43 — 46);  imde  fit,  ut  bona  a 


De  fine  societatìs  civilis  formaliter  considerato.  287 

DÌs  bonis  ordinis  inferioris,  bona  universalia  particularibus  ob- 
ve  praeferenda  centra  subiectivi  egoismi  stimulos  ratio  dictet. 
3C  modo  non  propriura  bonum  abiicit,  sed  inferius  cura  altiore, 
et  rationali,  commutat.  b)  Huic  rationis  indoli  universali 
mdet  in  voluntate  (appetitu  rationali)  momentum  analogum, 
vide  sensu  ^solìdaritatis"  tum  humanae  tum  civilis  orìundum, 

cum  stimulo  et  lege  caritatis.  Inde  enim  fit,  ut  quis  aliis, 
ertim  sociali  nexu  arctiore  sibi  coniunctis,  non  minus  quam 
psi  bona  exoptet,  immo  magnanimiter  sua  aliorum,  prae- 
n  multorum,   bonis  vel  sua  minora  aliorum  maioribus,  uni- 

ioribus  vel  magis  necessariis  ultro  postponat.  e)  Bonum 
aune,  tametsi  finalem  respectum  habet  ad  augmentum  boni 
iti,  vicissim  tamen  privatum  bonum  civium  aliquatenus  ut 
um  sibi  subordinatum  habet,  eatenus  scilicet,  quod  non  nisi 

xatione  virium  socialium  et  multiplici  sacrificio  privatae 
ionis  conflari,  conservari  vel  perfici  possit.  Et  quoniam  socie- 
)ublica  intuitu  omnium   coexsistentium  sit  naturaliter  neces- 

et  praecepta,  patet  illa  privatorum  sacrificia  ad  hunc  finem 
ria  non  minus  naturaliter  praecepta  esse  debere,  d)  In 
mutua  subordinatione  boni  communis  et  boni  privati  inter 
3mper  tamen  essentialis  ordo  finalis  servatur,  quo  numquam 
.  altioris  ordinis  et  essentialia  inferioribus  et  accidenta- 
1  subordinari  legitime  possint.  e)  Philosophicum  substratum 
doctrinae   prorsus   necessarium   est   animi  immortalitas   et 

moralis  in  futura  vita  complendus,   cuius  intuitu  praesens 

cum  omnibus  suis  institutis  et  bonis  relativum  tantum  va- 
n  habet. 

Sohclium.      Quemadmodum   bonum  commune   non   est   aliquid 

abstractum  aut  privato  bone  oppositum,  ita  et  generis  humani  qua 

perfectio,   quae   illi   tamquam  finis  idealis  in  his  terris  proponitur, 

lius  etiam  intuitu  societatem  civilem  necessariam   esse  probavimus 

,  n.  420  ad  3),    concrete    et   approximative  non   aliunde  quam  ex 

i  iugiter  et  latius  diffusa  singulorum  hominum  perfectione  efflorescit 

1  hanc  vicissim  iterum  finaliter  refertur.   Quare  utrumque  sine  onmi 

no  doctrinae   dissidio  recto   dici   potest:    tum   societatem  publicam 

ordinari   ad   amplificandam   et   evehendam   generis    humani 

un)  ]    fectionem,   tum  eam  destinarì   ad   augendam   perfectionem 

rum  quantuììi  fieri  possit  omnium;  dmnmodo  illa  nec  finis  in  se  nec 

rerum  humanarum  per  se  supremus  dicatur. 


288  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.   ArtìonlnB  2.    §  2. 

II.   Determinata  finis  enuntiandi  formula. 

317.        ThesiS  XXXVin.    Finis  societati  cìtUI  - 

propositus  est:  tum  ordinem  socialem,  quem  na 
dignitas  et  organica  soeietatis  structura  postulante  < 
fuleire,  tum  —  intra  limites  eiusdem  ordinis  —  i 
yilis  prosperitatis  socialiter  prosequendae  condici     b  tt 
publiee  neeessarias,  harmonice  proyidere. 

Praenotanda.     Thesis  quoad  substantiam  eandem  < 
nam  continet,  quam  omni  fere  aetate  scientia  Christiana  prol 
est;  eam  vero  delineatis  simul  eius  limitìbus  accuratìus  < 
conatur.    Itaque  in  prima  parte  veterum  .ìuris  fruitìo'  et 
altera   ^bonum  publicum^,    ,salus  publìca'^   etc.  magia  ei 
enuntiatur. 

Ad  primam  partem  notandum:  a)  „Ordo  socialis"  e£B 
fulciendus  comprehendit  tum  publicas  iuris  relatìones,  qui 
pus  sociale  qua  tale  subsistit  et  conservatur,  tum  iura. privi 
a  quorum  integrìtate  pax  et  securitas  civium  dependet.  b)  D 
„efficaciter  fulcire",  non   constituere  vel  officerò,   sdlicet  1      M 
auctoritate  et  potentia  obiectivum  iustitiae  ordinem,  qui  ] 
naturaliter  determinatus  exstat,  partim  positive  quidem  sed 
normas  eiusdem  naturalis  iustitiae  determinandus  et  oomj 
est.    e)  Per  additum  „quem  naturae  ratìonalis  dignitas  .  .  .] 
lant*'  adhuc  magis  determinatur  verus  socialis  ordo,  i.  e.  a  div 
fundatore  soeietatis  intentus.    Porro  ,  naturae  ratìonalis  digni 
non  solum  omnes  hominis  et  humanae  soeietatis  naiurales  re    bc* 
tus  ad  Deum  et  ordinem  moralem  positive  involvit,  sed  e 
supernatiirales ,  quos  superaddere  Deo  placuerit,  hypoihetìce  i 
plicitos  habet.     «Organica  vero  soeietatis  structura*,  qua  civi 
naturaliter  ex  praeordìnatìs  socialibus  organismis,  non  imm 
ex  individuis  faominibus  coalescìt,  ambitum  naturaliter  debitom 
libertaii  civili  asserit. 

In  altera  parte  asseritur  finem  soeietatis  publicae,  in  i^ore 
parte  exhibitum,  etsi  primarium  et  essentialem,  per  se  tamen 
nondum  completum  esse,  sed  insuper  ad  bonum  commune  potiiki 
procurandum  se  extendere  debere.  Quale  autem  id  ipsum  sit  et 
quibus  limitìbus  circumscriptum,  bisce  momentis  definitur:  a)  Efais 
obiediva  extensio  tam  late  patet  quam  publica  vìrtualÌB  copia 
omnimodae  dvilis  prosperitatis  socialiter  prosequendae,  Dicitor 
„civilis  prosperitatis'',  quae  quidem  eatenus  a  prosperitate  huwuma 


De  fine  socieiatis  civìlis  formaliter  considerato.  289 

ìnguitur,   quod  haec  immediate  hominis  bona  etiam   interna, 

autem  per  se  externa,  interna  vero  mediate  tantum  et  con- 

iter  comprehendit.  Intellegitur  proin  essentialiter  p-o^pertfas 

r  1    %e,  sed  utique  non  apparens,  sed  vera  seu  cum  respectu 

i  beatitudinem   hominis   perfectam   in  vita   futura   con- 

a«n.     Dicitur  praeterea  „socialiter  prosequenda^ ,  ut  ad  ea 

dvilis  prosperitatis  bona  restringatur,  quibus  comparandis 

ratim  loquendo  singulorum  civium  privata  facultas  non  suf- 

t,  quae  tamquam  vere  communia  communi  eorum  coopera- 

indigeni.   Porro  intra  hos  limites  eadem  prosperitas  ponitur 

v)da,  i.  e.  nullo  ceteroquin  boni  civilis   genere  aut  gradu 

se  excluso.  —  b)  Eius  procurandi  modus  talis  sit   oportet, 

adui  et  ordini  societatis  publicae  respondeat,  i.  e.   vere 

li    ì,    a)  Huc  pertinet,   quod  providentiae  publicae  proprium 

diatum  obiectum  esse   dicitur:  non  ipsam  prosperitatem 

vlorum  civium  aut  familiarum  direde  efficere  —  id  quod  privatae 

eitati  et  libertati  reservandum  est  — ,  sed  eius  (magis 

uè  et  facilius)  assequendae  „condiciones  extemas  publice 

1       a     «*  compiere,  seu  eam  reddere  per  se  cunctis  extrinsece 

u    t,  quantum  id  a  publico  interventu  pendeat.    Itaque  ne 

}uidem  »  extemas'  condiciones,  sed  eas  tantum,  quae  gene- 

1  loquendo  privatas  facultates  excedunt,  status  publicus  sub- 

andas  habet.    fi)  Accedit,  ut  id  ipsum  „harmonice''  pro- 

t,  i.  e.  ex  universali  quodam  rerum  obtutu  et  cum  respectu 

ad  bonum  vere  commune  totius  corporis  socialis,   non  unius  al- 

teriusve  tantum  classis  civium  cum   detrimento  reliquarum,   ac 

praeterea  bonum    hominis  supremum   et  essentiale  semper  saltem 

remote  intuendo,  cui  omnis  terrena  prosperitas  subordinatur.  7-)  Deni- 

que  tota  haec  positiva  providentìa  «  intra  limites  eiusdem  ordinis' 

contineatur  necesse  est,   qui  in  priore  parte  propositionis  descri- 

bitur,  et  in  quo  non  solum  primarius  scopus,  sed  etiam  inviola- 

biles  normae  publicae  actìvitatìs  praefiniuntur.   Quibus  praenotatis 

318.  Probatnr  pars  L  niud  prae  ceteris  ad  naturalem  civi- 
tatis  finem  pertinere  dicendum  est,  1)  propter  quod  familiarum 
tmio  sub  civili  nexu  probatur  fuisse  proxime  necessaria  et  ideo 
compellente  natura  inducta;  2)  quod  multitudinis  socialiter  ex- 
sistentis  bonum  commune  est  omnium  praesentissimum  et  maxime 
necessarium.  Atqui  utrumque  verificatur  in  eo,  quod  in  hac  prima 
parte  proponitur.    Ergo  .  .  . 

Meyer,  Ina  luktarale.   H.  19 


290  Sectio  IIL    Liber  I.    Caput  I.    Ariicaliis  2.    §  2. 

Prob.  min.  Primum  membrum  facile  ex  iis  colligitur,  < 
ad  probandam  nexus  civilìs  necessitatem  et  naturalem  or 
dieta  sunt  (P.  I,  n.  420;  P.  IT,  n.  290,  291).     Et  revei 
sane  moinentum  etiam  in  historica  civitatum  erigi         • 
efficacius  homines  ad  vivendum  sub  civili  imperio  com 
sub  eoque  continerentur ,   quam  ratio  securitatis  tum  pe 
tum  possessionum  ac  iurium. 

Alterum  membrum  bis  rationibus  certis  evincitur:  a)  Se 
orde,  qualis  in  thesi  describitur,  obiectivae  socialis  ii      tiae 
denotat;  iam  vero  buius  realis  executio  et  efficax  si      intatio 
condicio  est  stabilis  socialis  coexsistentiae,  et  corpori  se        i 
conservando   et  firmando   idem  fere  in   ordine  mo     i  p 
quod  in  ordine  physico  humano   corpori  compago  < 
vorum  ac  singulorum  organorum  inter  se  et  ad  to     ìtatem 
nismi  debita  proportio.    Hinc  verissimum  illud  .lustitia  est 
damentum  regnorum*".    b)  Etiam  abstractione  facta  ab  hac 
necessitate,  idem  orde  iustitiae  non  minus  prò  sodetate 
prò  singulis  hominibus  in  ea  exsistentibus  per  se  * 
inalienabUis   boni   rationem   habet.     Bonum  est  videlicet  i 
rationali  per  se  et  per  essentiam  conveniens,  cui  proin  fa 
sive  singillatim  sive  collective  spoetati  tam  parum  umq 
nuntiare  possunt   quam  rationali  dignitati.    Aliunde  autem 
bonum  vere  commune  est  et  tantum  in  civili  nexu  secure 
dum,   ut  dictum  est  in  priore  membro  argumentL     Ergo  n 
praedicatur  inter  bona  communia  multitudinis  socialiter 
«praesentìssimum  et  maxime  necessarium'. 

Conflrmatur  haec  prima  pars  propositionis  unanimi  co 
tum   veterum   tum   recentiorum   circa  generale  saltem   ob 
assertionis,  scilicet  conimunem  iuris  securitatem^.    Limil 
quos  thesis  illi  assignat,  evidenter  cum  limitibus  obiectivis  o 
socialis  ac  iurium  alibi  stabilitis  (P.  I,  n.  441  sqq.)  congni 
praeterea  indirecte  comprobati  sunt,   contrariis  falsis  inter] 
tionibus  et  acceptionibus  explicite  refutatis  (v.  supra  n.  3 
309  sqq.). 

*  Honc  primarium  fìnem  societatis   civilis  ipse  aposto        1  T 
manifeste  indìcat,  ubi  obsecrat  orandum  prò  regibus  et  omnil        qui  in 
tate  sunt  —  scilicet  prò  habentibus  potestatem  publicam  — ,   ^       i 
tranquUlam  ritam   agamus".    Sed   ne   quis   pntet   in   hoc   ah$o     e 
addii  eius  finalem  respectum  prò  homine  rationali,  p  el  d 

premum:  ^in  omni  pietate  et  casti  tate*. 


Probfttir  fan  IL    Haec  dmpUeim  asBertionem  implicitam 

AlUra  est  :  finem  publicae  socdetatìs  in  solo  ordine  sociali 

ido  nom  tatum  compim,  sed  eo  supposito  praeterea  propriam 

societads  perfectìon^n  (poblicam  prosperitatem)  pasitist 

nus  promèotendam  complecti;  oliera  haias  propriam  sphaeram 

oinat. 

Àssertio  prima  probatur. 

1.  Ex  thesi  XXXIY,  ^aes^tim  ex  eius  probatione  secundo 
posita  (v.  sopra  n.  305).  Xempe  socialis  ordinis  tatela  per  se 

»:  (D  a,  conservatìonem,  integrìtatem  et  sanitatem  tantum, 
p     nerìt,   etiam  ad  ratìonalem  polchritudinem  corporis 

is  ec  .  lam  Tero  omni  organismo  propriam  est,  nequa- 
1  in  sui  ipsius  integra  vel  etiam  decora  constitutione  finaliter 

cere,  sed  ope  huius  ad  posUivos  ritales  fructus  se  evolvere. 

2.  Ratio,  ob  quam  dvitas  prò  humano  genere  necessaria  esse 
ellegìtur,  generatim  loquendo  non  in  sola  securitatis  et  ordinis 
inm,  sed  aliorum  insuper  subsidiorum  socialium  indigentia  con- 

t,  quae  privatam  sufficientiam  excedunt  (vide  P.  I,  n.  420: 
n,  n.  290.  291). 

3.  Confirmatur  veterum  consensu  usque  ad  Eantii  novationem, 
,  qaod  plus  est,  constanti  practico  usu  populorum,  quem  ne  ipsa 
ddem  recens  contraria  theoria,  licet  publice  recepta,  serio  inter- 

"6  valuit. 

Àssertio  altera  probatur. 

Haec  quidem  fere  ipsa  praemissa  expositione  (n.  317)  satis 
)aet.  Ita  nempe  varia  momenta  ibidem  iam  insinuata  ad  formam 
■gumenti  redigi  possunt:   Positivum  istud  publici  finis  comple- 

im  tale  esse  debet,  ut  in  fine  totali  cuncta  „necessaria  requie 
la""  in  thesi  praecedenti  (n.  313)  stabilita  verificentur.   Atqui  id 

eveniret,  nisi  in  ilio  saltem  implicite  ea  determinatio  ob- 
ctivà  et  formalis  subintellegeretur,  qua^  in  altera  parte  theseos 
Kprimitur.     Nam 

1.  Nisi  illud  ^omnimodam  (veram)  civilem  prosperitatem  so- 
aliter  prosequendam"  eamque  solam  intentionaliter  comprehen- 
eret,  manifeste  vel  non  esset  bonum  ^extemum,  intra  praesentìs 
itae  terminos  conclusum",  vel  non  ,  qualitative  bonum  humanum 
ompletum". 

2.  Nisi  cura  eiusmodi  prosperitatìs  contineretur  intra  «limites 
[>cialis  ordinis"  supra  definiti,  aut  nisi  ad  solas  illius  ^condiciones 

.     19* 


292  Sectio  III.    Liber  I.    Caput  I.    Articulus  2.    §  3.  •  -  '" 

externas,  publice  necessarias,**  providendas  proxìme  r  -  ^ 

evidenter  non  eo  gradu  et  modo  bonum  commune  si     ps  ^  - 

haberet,  quo  sit  exclusive  et  specifice  „80cietati  civili 
sed  multiplìcìter  partim   cum  sphaera  libertatis   ind 
domesticae,  partim  cum  speciali  fine  ecclesiastico  col 
nus  huic  quoque  aliquatenus  convenit  eiusdem   proe 
cessarias  condiciones,  sed  primario  intemas  et  morcdes,  sop 

3.  Nisi  publica   circa  hunc   finem   providentìa    . 
exerceretur,  aeque  bene  damnum  quam  , bonum  vere  oo 
aut  bonum  apparens  prò  vero  procurari  posset  (cf.  ,Pn 
probationi  praemissa). 

Ergo  verus  finis  publicae  societatis  secundum  vei 
ambitum  in  thosi  enuntiatur. 

320.  Corollarìa. 

I.  Hinc  colligitur,  quomodo  secundum  naturalem 
stinationem  status  publicus  se  habeat  ad  familiam.  In  eo 
ambo  haec  socialia  instituta  conveniunt,  quod  natura 
successivi  gradus  et  membra  unius  eiusdemque  ordinis 
universalis,   cuius  finis  communis  est  ipse  homo  in  his  > 
cundum   naturam,  i.  e.  secundum   condiciones  naturalis  et 
perfectibilitatis,  evolvendus  et  perficiendus,    Sed  alio  grada 
bitu  familia,   alio   societas   civilis  ad   hunc   finem   adim] 
ordinatur.    Illa   ad  essentialia  humanae  exsistentiae  bona 
xime  refertur,  haec  ad  eorundem   uberìorem  amplification 
evolutionem  ;  illa  socialia  bona  homini  perficiendo  voi  per  e: 
tium   libertatis  immediate   applicat  vel  ad  hunc  usum  prò: 
disponit,   haec  eadem   ut   applicabilia   tantum   remote   pi 
eorumque  quasi  virtualem  copiam  in  medium  confort;   itla 
humanam  perfectionem  effìcere  et  actualiter  excolere  intra  Un 
privatae   sufficientiae   nititur,   haec  istam  sufficientiam  n 
omnium  custodire  et  piAlice  dilatatis  mediorum  fontibus  augen 
et  extrinsece  iuvare  contendit  (cf.  P.  I,  n.  429). 

321.  II.  Unde  recte  dicitur,  intuitu  finis  universalis  humanae 
societatis  publicam  activitatem  ad  privatam  accedere  tamquam 
huius  quasi  complementum  extrinsece  neccssarium;  Ulius  proinde 
propriam  sphaeram  ibi  solum  incipere,  ubi  huius  naturalis  ambitus 
desinit.  Verum  quoniam  hic  limes  in  praxi  non  mathematice  sed 
morali  aestimatione  definiendus  est,  evitari  non  potest,  quominus 
earum  rerum,  quae  publicam  interventionem  exigant,  aliqua  aesti- 


294  Sectio  III.    Liber  I.    Capnt  I.    Artienlns  2.    §  8. 

quae  ad  finem  supematuralem  disponunt,  vel  intra  limites  hoì 
naturalis  (legis  naturalis  observandae)  continetur. 

1.  Honestas  morum  privata  sive  supematuralis  sive  na 
ad  proprìum  civitatis  finem  pertinere  non  potest:  non  mij 
ralis,  quìppe  quae  per  auxilia  naturala  compararì  nequit;  f 
naturalis;  nam  —  a)  Haec  consistit  maxime  in  actibus  in    i 
ad  quos  dirigendos  potestas  civilis  per  se  impotens        in* 
est.    b)  Ob  eandem  causam  maxima  ex  parte  non  pò 
obiectum  iuridicae  (coactivae)  obligationis.  e)  Qua  talis  rt  ra 
sui  nullum  respectum  habet  ad  bonum  publicum  in  aensu 
explicato;  hunc  enim  respectum  eatenus  habere  potest,  qua 
non  iam  privatae  sed  publicae  honestatis  indolem  prae  se 
Nimirum 

2.  Honestas  publica  in  eo  consistit,  ut  vita  civiom  ex 
sociale  honestatis  decorum  servet,  idque  imprìmis  negative,  i.  e. 
que  moralis  turpitudinis  aut   impietatis  quasi  professionem 
hibendo,  neque  alio  scandali  genere  ad  peccandum  inciti 
subministrando  vel  circumferendo  ;  et  aliquatenus  etiam  posi 
i.  e.  eam  socialem  speciem  exhibendo,  quae  potius  ad  vi 
aestimationem    nutriendam    accommodetur.    —    a)  Quodai 
morum  honestas  supponitur  talis,  quam  ipse  naturae  orda  e: 
dubium  non  est,   quin  ea  per  se  ad  condidones  publi 
speritatis  etiam  temporalis  pertineat,    ideoque   ini    i  limi 
thesi  XXXYIII  assignatos  suapte  natura  publicae  i      lan 
providentiae  obiectum  esse  possit  ac  per  se  etiam  detx     .    I 
per  se;  nam  ipsa   ^harmonica"   ratio  promovendi  publicam  prò 
speritatem  in  praxi  aliquando  legitime  suadere  potest,  ut, 
gravioris  vitandi  gratia,   aliqua  mala  non  positive  opprimali 
quae  per  se  publice  impediri  legitime  possent  b)  Honestas  ) 
publica,    quae  et  quatenus  praecise  supematuralem  ordir 
audit,  non  quidem  per  se  et  immediate  ad  finem  civitatis  na 
liter  proprium  pertinet;   ad  eum  tamen  pertinet       di 
derivatam   et   consequentem   applicationem ,  ut  in£  aurati 
exponetur. 

Ad  hoc  totum  argumentum  illustrandum  inserviunt  quae  u] 
versim   quidem   de   morali   hominis   regimine    exposuit   Suar\ 
^Triplex  potest  distingui  moralis  gubematio  hominis:   quai 
politica,  quae  pertinet  ad  regimen  civitatis  et  communita      p< 


«  De  leg.  1.  8,  e.  11,  §  8. 


De  fine  societafcis  civilìs  materialiter  considerato.  295 

;    alia  oeconomica,  quae  spectat  ad  regimen  unìus  faniiliae 

domus;   tertia  dici  potest  propria  uniuscuiusque  circa  semet 

m,  quae  dici  potest  monastica,  quasi  unius  regimen  continens. 

)stas  autem  civilis  per  se  ordinatur  ad  gubemationem  poli- 

im  .  .  .  et  ideo  per  se  non  dirigit  oeconomicum  regimen   nisi 

,  quae  redundant  in  commune  bonum  civitatis  et  illud  pos- 

impedire  aut  promovere;  reliqua  enim,   quae  ad  privatam 

liliam  spectant,  non  per  leges  civiles,  sed  per  uniuscuiusque 

]     :amilias    prudentiam    ordinantur.     Ergo    simili  proportione 

ione  non  spectat  ad  leges  civiles  monastica  directio  seu 

priva      honestas  singulorum,  ut  tales  sunt,  sed  solum  ea  morum 

rectitudo  per  has  leges  constituitur ,   quae  bono  civili  vel  neces- 

earia  vel  valde  utilis  est/ 

325.      Quod  de  morum  honestate  dictum  est,  —  solum  philosophice 

qiridem  loquendo  —  eodem  fere  modo  de  religione  valet,   eadem 

lùmirum  adhibita  distinctione  religionis  prìvatae  et  publicae,  na- 

toralis  et  supernaturalis  ordinis,  atque  —  servato  respectu  prò- 

timo  et  directo  —  non  ad  futurae,  sed  praesentis  vitae  felicitatem. 

Eo  pertinet,  quod  monet  S.  Thomas^:    ,Lex  divina  principaliter 

instituitur  ad  ordinandum  homines  ad  Deum;  lex  autem  humana 

principaliter  ad  ordinandum  homines  ad  invicem.    Et  ideo  leges 

hniDaDae  non  curaverunt  aliquid  instituere  de  cultu  divino  nisi  in 

ordine  ad  bonum  commune  hominum  :  et  propter  hoc  etiam  multa 

confinxerunt  circa  res  divinas,   secundum  quod  videbatur  iis  ex- 

pediens  ad  informandos  mores  hominum,  sicut  patet  in  ritu  gen- 

tilium.*    Ceterum  de  «iure  publico  circa  religionem*^  infra  dicetur. 

6.  An  finis  soeietatis  dyilis  sub  lege  ohrìstiana  extensiye  aliqnun  mntationem 

Babierii 

326.  Aliquam  dubitandi  ansam  hac  de  re  suggerere  forsitan 
potest  factum  historicum  Ecclesiae  divinitus  institutae  tamquam 
societatis  perfectae ,  independentis  et  universalis.  Quae  licet  re- 
?num  sit  «non  de  hoc  mundo",  est  tàmen  in  hoc  mundo,  —  et 
licet  non  civilem,  sed  spiritualem  eV  supernaturaliter  informatam 
kominum  prosperitatem  in  bis  terrié  et  per  eam  directe  aetemam 
l^atitudinem  respiciat,  eo  ipso  tan^en  et  civilem  vitam  multipli- 
citer  penetrat  et  ut  fini  spirituali  utpote  altieri  conformetur  po- 
stulat,  —  et  quamquam  non  cives  singularum  civitatum  qua  tales, 


»  S.  theol.  1,  2,  q.  99,  a.  8. 


296  Sectìo  m.    Liber  I.    Caput  I.    Artìoiiliis  2.   §  8. 

eosdem  tamen  ut  homines  sibi  subdìtos  habet  aut  de  i     ) 
aggregare  potest.  Unde  obvia  oritur  quaestio:  num  su      } 
divinitus  hac  nova  et  positiva  institutione   quicquam 
et  naturali  extensioni  finis  publici  detractum  sit,  i      ut  sub 
Christiana  competentia  supremae  politicae  poi  arctioi 

limitibus  circumscripta  censerì  debeat,  quam  in  ordi 
fuisset?   —  Immo  haec  opinio  etiam  historìce  roboi     i  ^ 
Nam,  ut  ipse  S.  Thom(xs  (v.  supra  n.  325)  fatetur,  apud  pò 
gentiles  civilis  potestas  passim  sui  iuris  esse  reputabat, 
divinum,  saltem  quatenus  reipublicae  interesset,  directe  sta 
et  ordinare  —  quod  nunc  quidem   soli  Ecclesiae  competit    1 
cedit,  quod  in  familiis  et  communitatibus  patrìarchalibus,  < 
naturalia    quaedam    incunabula   societatum   civilium    exbi 
ipsos  patres  familias  et  patriarchales  principes  simul  cum  ; 
administratìone  sacerdotio  functos  esse  videmus. 

327.        Haec  tamen  et  similia  dubia  facile  solvet  qui  ^ 
naturalis  extensionem  formalem  non  obiter  tantum  ima^ 

Itaque  dicendum: 

1.  Finis  dvitati  formaiiter  praefixus  per  se  constans  est  et 
inmiutabilis,  non  secus  ac  ipsa  civitatis  natura  specifica  consid^ 
rata,  cui  ille  ex  correlatione  respondet.  Quapropter,  si  nihilih 
minus  aliqua  mutatio  circa  hunc  finem  ex  lego  Christiana  inttt^ 
venerit,  ea  non  potest  esse  nisi  extrinseca  seu  circa  finis  materim 
extrinsece  variabilem.    Porro 

2.  Finis  extensio  materialis  seu  quantitativa  duplex  distìngà 
potest,  alia  virtualis,  alia  adualis.  a)  Virtualis  ea  omnia  oom* 
prehendit  honorum  socialium  genera,  quae  in  abstracto  vel  per 
se  talia  sunt  vel  per  adiuncta  aliquando  talia  esse  possunt,  quao 
merito  pertineant  ad  „condiciones  extemas,  publice  necessarìaSt 
omnimodae  civilis  prosperitatis  socialiter  prosequendae' .  Qnare 
haec  per  se  et  obiective  non  minus  constans  est  quam  extensio 
formalis,  a  qua  sola  scilicet  suam  obiectivam  mensuram  accipiU 
Aliter  se  habet  b)  Actualis  extensio  quae  omnia  et  sola  ea  bc 
norum  socialium  genera  complectitur,  quae  prò  concretis  tem* 
porum  rerumque  adiunctis  supra  dictam  qualitatem  revera  praa 
se  ferant.  Hanc  sane  successu  temporis  variis  mutationibus  sub- 
iacere  nil  impedit.  Per  adiuncta  enim  contingere  potest,  ut  non- 
nulla obiecta,  quae  antea  in  abstracto  quidem  et  virtualiter  a 
materia  finis  non  excludebantur ,   seu  hypothetice  tantum  in  ea 


De  fine  societatis  civilis  mafcerialifcer  considerato.  297 

in<     *ntur,  deinceps  aut  realiter  completa  hypothesi  iam  adu 
Q      irtinere  incipiant  ;  aut  vice  versa,  quae  antea  actu  eidem 
iseri  poterant,  mutatis  rerum  adiunctis  ista  actualitate  vel 
bi        LS  vel  prò  semper  excidant. 

Id  ipsum  igitur  ad  praesentem  quaestionem  applicando 

e  facile  concludes:  Post  institutam  Christi  Ecclesiam  finis  so- 

Hb   civilis,    secundum   actualem  extensionem   quantitativam, 

tim   augmentum  partim   decrementum  accepit,    utrumque   per 

ae  stabile  et  in  perpetuum.     1.  Augmentum  quidem  duplex:   pri- 

mum,  quatenus  iuris  ordo   publice  fulciendus  obiective  dilatatus 

est;  civitati  enim  christianae  procul  dubio  per  se  officium   in- 

eombit  saltem  intra  fines  suos,  tum  ius  divinum  Ecclesiae,  tum 

iura  civìum  inde  manantia  non  minus  quam  reliqua  agnoscendi 

et  publice  tuendi;   aUerum,  quia  vera  ratio   civilis  prosperitatis 

publice  promovendae  deinceps  obiective  inseparabilis  esse  cogno- 

sdtur  ab  iis  quoque  socialibus  bonis,   quae  a  positivo  religionis 

fonte  derivantur.    2.  Decrementum,  quatenus  ,,limites  socialis  or- 

dinis*,  intra  quos  universim  exercitium  publicae  providentiae  et 

iuris  publici  propria  competentia  continetur  (v.  supra  n.  317), 

positivo  ecclesiae  iure  coarctantur.    Nam  postquam  Christus  Do- 

minus,  Rex  regum,  Ecclesiae  soUemne  mandatum  et  exclusivum 

ios  contulit  res  omnes,  quae  ad  Dei  cultum  et  religionem  vitam- 

qne  hominum  christianis  moribus  informandam  pertinent,  superna 

auctoritate  ordinandi  atque  sanciendi,  alia  sane  potestas  easdem 

fes  curandi,  tametsi  bonum  etiam   commune  civium  respiciant, 

civili  auctoritati  non  relinquitur,  nisi  derivata  et  subordinata,  i.  e. 

8oIiim  ex  consensu  ecclesiasticae  auctoritatis  exercenda.   Id  igitur 

Qt  sancte  servetur,   primarius  finis  societatis  publicae  postulat, 

nimirum  rectus  ordo  socialis  secundum  obiectivas  iustitiae  normas 

efficaciter  custodiendus. 

His  omnibus  neque  finem  civitatis  formalem  ncque  eius  ma- 
teriam  remote  seu  abstracte  consideratam  ullatenus  attingi  mani- 
festum  est.  Eo  sensu  et  Suarez^  docet,  potestatem,  ut  nunc  sit 
ìq  principibus  christianis,  in  se  nec  esse  maiorem  vel  minorem  nec 
alterius  naturae,  quam  fuerit  in  principibus  ethnicis,  ergo  ex  se  non 
kabere  alium  finem  nec  aliam  materiam.  Nimirum  per  se  (sicut 
semper,  ita  etiam  in  ordine  Christiane)  .potestatem  civilem**,  ait, 


De  leg.  1.  3,  e.  11,  §  2.  4.  5. 


298  Sectio  m.    Liber  I.    Capat  L    Artìoalns  2.    §  8. 

«non  respicere  felicitatem  supernaturalem  ut  finem  ultìmmii*, 
,ex  vi  propriae  naturae  vel  propriarum  actionum,  per  qi 
modo  versatur  circa  talem  finem  nec  circa  materiam  yel  i 
snpematm'alis  ordinis'^  ...  «et  in  hoc  maxime  distìngui  a  p< 
ecclesiastica''.  .  .  .    Eandem  tamen  potestatem,  licet  de  se 
natnralem'',  nihilominus    ^ut  sit  coniuncta  fidei,  in  illom 
referri  posse  ac  debere . . .",  scilicet  „per  extrinsecam  reta 
(subiecti)  habentis  illam*  (potestatem). 


I 


329.        Quod   supra  memoratas   rationes   apparenter   con 
attinet,  notandum  est:   1.  Etiam  apud  populos  gentiles  on 
divini  cultus  rerumque  spiritualium  non  tam  civili  potestati 
tali  quam  sacerdotali  seu  pontificiae  potestati  tribuebatnr, 
ilio  tempore  quidem  arcte  cum  potestate  civili  coniungi 
Gum  ea  tamen  tam  parum  confundebatur,  ut  in  rebus  p: 
difficilibus  ac  dubiis  reipublicae  rectores  effatis  et  consil 
dotum,  tamquam  deorum  interpretum,  publicos  actus  non 
religiose  conformarent.     2.   Similiter   in   familiis   patrìarcha 
sacenlotium  non  per  se,  sed  extrìnsece,  ncque  semper  et  c< 
niter,  sed  vi  specialis  vocatìonis  divinae,   potestati  pa' 
haerobat.   Eodom  enim  fere  tempore  illud  etiam  speciali 
personis  non  pn>  sua  tantum  domo  coUatum  apparet,  ut  v.  g. 
MoIclìistHloolì.   Et  quam  primum  multiplicatis  independentìbns  br 
miliis«  maiort>$  i\>etus  civiles  succedebant,  statim  etiam  aodo* 
ritas  saivnlotalis  a  potestate  civili  discreta  et  speciali  venflft* 
tiono   oiroumdata    apparuit.    Hìnc    etiam    in    populo    Israelitiieo 
AanMt  diviuitus   ad   hoc   munus  assumptus  est.    linde  apparet 
huno   {vMA<i;iiti:^  duali^ìum«   historice   stabilem   et  natorae  hor 
manata  swi^^t^^ti^  a^wniunodatum .   divinae  providentiae  lege  iH' 
stitwtww  w?«*. 


0    Al  «èm  Imi  *  ftièt  éfilk  tiltirM  fiaitìtatìft 

SSO.        S^^l;;t^^  hv.xus  v^uat^tionis  implicite  iam  continetur      prin'' 
oipio  ^ujM-;!!  v^    -"^'^^  ^x^NXsùto,  quare  solum  congrua  eius  t      i 
tion^   in«ì\.i^>^4.      K^   v^'titK^  quidem  opus  non  est  denuo   m<      € 
oiìism^ì  iìr,ìvi*i*,vi^  A  j^nvrt  >vrsari  non   posse  nisi  circa  < 
tonsion^m   i;»Av^1v;A5*A*ut    dtti$.   quam    ^aciualem^   appellavi 
»    f{wfojf\    ?N''V»'iv,    ^'^5v*-t\*ca    quaestio     affirmatìvum    respo 
oxiirorr    >'WMtm      <  nv    Avvuratius    ad    hanc   sententiam   reduci 


De  fine  societatis  civìlis  materialìter  considerato.  299 

1      iSl      XXXIX.     Quo  magis  et  uniyersalius  in  aliquo 

0  1      a     uà  aetate  genuina  ciyilitas  animique  cultura,  et 

<  alis  ciyium  spontaneitas  evoluta  fuerit,  eo  angu- 

lì     tibus  generatim  loquendo  quantitativa  extensio  finis 

!         idum  usum  actualem  et  praetieum  circumscribitur. 

Probatnr.    Finis  societatis  publicae  secundum  partem  suam 

vam   in    eo   consistit,    ut    «omnimodae   civilis   prosperìtatis 

e       iter    prosequendae   condiciones   externae**    —   non    quales- 

qua,    sed  —    „publice  necessariae  harraonice  provideantur" 

(Th      XXXVni)  ;  igitur  ad  eas  condiciones  subministrandas,  quae 

et  quatenus  sine  interventu  publico  iam  per  privatam  socialem 

spontaneitatem  oriuntur,  in  concreto  se  non  extendit.    Atqui  ne- 

gari  non  potest,   quo  magis  et  universalius  genuina   civilitas  et 

animi  cultura  in  aliquo  populo  aut  aliqua  aetate  profecerit,  eo 

maiorem  generatim  loquendo  efficaciam  foro   socicdis  spontanei' 

taUs  et   bine  privatam   sufficientiam   circa  multa   socialia  bona, 

qnae  prò  aliis  rerum  adiunctis  nonnisi  publicis  institutionibus  suppe- 

ditari  possent.     Ergo  .  .  . 

Dixi  »  generatim  loquendo",  i.  e.  per  se  et  ceteris  paribus; 
nam  per  accidens  et  aliunde  oboi-tis  obstaculis  realiter  aliquando 
contrarium  evenire  posse  non  infitiamur. 

33L  Corollariuni.  Nil  impedit,  quominus,  eadem  manente  vir- 
tuali extensione  finis,  positiva  publica  providentia  circa  bonum 
commune  prò  certis  temporum  adiunctis  practice  reducatur  fere 
ad  solam  harmonicam  directionem  socialis  spontaneitatis  ac  liber- 
tatis;  qualem  et  ii  tamquam  in  praxi  necessariam  admittunt,  qui 
universim  et  formaliter  in  sola  tutela  ordinis  iuridici  finem  pu- 
blicum  situm  esse  volunt  (cf.  n.  305  —  Rechtsschutztheorie).  Sed 
kec  qualiscumque  practica  congruentia  accidentalis  est  et  essen- 
tialem  theoriae  diversitatem  minime  toUit. 

332  Sobolinm  1.  Extensionem  finis  publici  tum  formalem  tum  quan- 
titativam  Suarez  *  ita  secundum  varia  eius  momenta  per  compendium 
describit:  ,Eius  (potestatis  civilis  legislativae)  finem  esse  felicitatem 
Mturalem  communitatis  humanae  perfectae,  cuius  curam  gerit,  et  sin- 
golornm  hominum,  ut  sunt  membra  talis  communitatis,  ut  in  ea  scilicet 
ù  pace  et  iustitia  vivant  et  cum  sufficientia  bonorum ,  quae  ad  vitae 
corporalis  conservationem  et  commoditatem  spectant,   et  cum  ea  pro- 


De  leg.  1.  3.  e.  11,  §  7. 


300  Sectio  III.    Liber  I.    Capai  I.    Artìonlus  8.    §  1. 

bitate  morum,  quae  ad  hanc  extemam  pacem  et  felicita     i  r 
et  convenientem  humanae  naturae  conservationem  neci       i  ' 

addìt  hanc  esse  mentem  Aristotelis  (Eth.  1.  1 ,  e.  2  et  4  ;  L  5  »  e.  1] 
divi  Thomae  (1,  2,  q.  90,  a.  2;  q.  95,  a.  1.  4;  q.  96,  a.  2.  8;  q.  99,  & 

Quae  recentius  inter  catholicos  philosophos  Balmes  *  in  • 
disseruit,  optime  quidem  inservire  possunt  ad  verum  bonam  ] 
falso  dìscemendum ,   et  ideo  finem  publicae  Bocietatis  exhibent  mi 
naliter  rectum,  sed  extensive  et  iuridice  minus  determinatom.   Ita  i 
ille  (si  latine  redduntur  eius  verba)  ratiocinatur  :    «Prosperìtas  pà       i 
aliud  esse  non  potest  nisi  perfectio  societatis. . . .    Societas  vero  est        | 
morale  ...  ;  si  praescinditur  ab  individuis,  non  est  nisi  ab'qnid  i       -a 
ergo  eius  perfectio  realiter  in  ipsis  individuis,  quibus  constat,  ni 
quaerenda  est.  .  .  .   Perfectio  societatis  consistit  in  tali  eius  organi 
quae  prae  omni  alia  aptissima  sit  ad  simultaneam  et  harmonic       ef^ 
lutionem  omnium  facultatum  quam  maximi  numeri  individuon       < 
eam  pertineant.  ...     Eo  igitur  perfectior  erit  societas,   quo 
tatis  intellectui,  quo  puriorem  moralitatem  voluntati,  quo  plenio 
factionem  materialibus  necessitatibus  quam  maximi  numeri  indi'      o 
praebuerit.'^     linde  consequitur:    „Fìnis  proprius  ultimus  omnia  a 
progressus,  civilitatis  et  quorumeumque  socialium  bononim,  qi 
similìbus  nominibus  designari   solent,    est:    perfectissima  quae 
possit  intellegentia,  perfectissima  moralitas,  perfectissìma  i 
speritas  prò  numero  individuorum  quantum  fieri  possit  max      .* 

Tametsi  societas  civilis  non  immediate  ex  individuis,  ut  ex  iitii 
videri  posset,  sed  ex  familiis  organico  conflatur,  ipsa  tamen  doetiÌM 
per  se  et  ad  mentem  auctoris  intellecta  vera  quidem  est.  At  vero  ào 
absolute  et  sine  omni  fere  certo  limite  competetUiae  pMieae  proponta  Mi 
sane  omni  abutendi  periculo  vacat,  cum  merito  timendum  sit,  ne  evi 
detrimento  legitimae  privatae  iibertatis,  quam  auctor  aliunde  acriterdr 
fendit,  maius  spatium  intemperantiae  publicae  legislationia  trìbuat 

333.  Soholium  2.  Quoniam,  ut  ex  dictis  satis  liquet,  in  quaestìoM 
de  fine  proprio  societatis  civilis  virtualiter  et  inseparabili  nexu  coofr 
netur  simul  quaestio  de  legitima  extensione  et  limitibus  poteatatis  pO" 
blicae,  utraque  quaestio  plerumque  fere  promiscue  aut  per  modum  univi 
tractari  solet.  Et  vero  praeterquam  in  librìs,  qui  de  iure  publieo  siva 
philosophice  sive  politice  agunt,  passim  de  eodem  argumento  virtualiter 
duplici  plus  minusve  fuse  discurritur,  a  medio  praesertim  saeculo  XH 
non  pauca  specialia  scripta  exstant,  quae  multorum  ea  de  re  politicaB 
opiniones  et  iudicia  exhibent.  Huc  inter  alia  referrì  possunt:  Murhard 
(1779—1853),  Der  Zweck  des  Staates;  W.  p.  Humboldt,  Versuch,  die 
Grenzen   der   Wirksamkeit   des   Staates  zu   bestimmen   (1851);    Aura/ 

»  Eth.  e.  21. 


De  corpore  societatis  civilis.  —  De  popalo.  301 

rrai.  De  l'Etat,  sa  place  et  son  ròle  dans  la  vie  des  socìétés  (1852); 

Ducpétiaux,   Mission  de  TEtat,   ses  règles  et   ses   lìmìtes   (1862); 

yn  Barrai  (f  1873),  De  la  centralìsation  et  ses  effets;   V.  Cathrein, 

Aafgaben  der  Staatsgewalt  und  ihre  Grenzen   (1882),  etc.   —  Ad 

lec  autem  non  panca  accedunt,   quae  e  principiis  partim  pantheisticis 

materialìsticis  plus  minusve   aperto  socialismo  theoretice  viam 

ttt. 

Articnlns  3. 

Natio  societatis  civilis  ab  elementis  eam  constituentibus  petita. 

Ad  fundamenta  physiologica  iuris  publici,  quibus  genuina 
completa  societatis  publicae  idea  superstruatur,  tertio  loco 
lerandus  est  accuratior  conspectus  interioris  structurae  et  ele- 
orum,  quae  illam  constituunt.  ^Accuratior^,  inquam;  nam 
)b'  et  generalis  eorum  notio  in  iis,  quae  supra  de  origine  civi- 
katis  disseruimus,  partim  explicite  partim  implicite  iam  haud  ob- 
Bcore  conotata  exstat,  eaque  sufficiens,  qua  etiam  ad  cogno- 
Bcendum  et  stabiliendum  naturalem  civitatis  finem  tute  uteremur. 
8ed  remanet,  ut,  quae  summatim  cognoscuntur,  per  partes  quo- 
que penitius  considerentur.  —  Et  vero  ex  dictis  hactenus  et 
ex  communi  indole  omnis  societatis  naturalis  satis  manifestum 
est  civilem  coetum  nequaquam  hominum  tantum  numero  instar 
acervi  aequalium  atomorum  conflari,  neque  eius  unitatem  quo- 
modocumque  moralem,  sed  natura  duce  arganicam  esse,  qua  scilicet 
dyilis  communitas  tamquam  persona  moralis  quodammodo  simili- 
tadinem  personae  individualis  referat.  Quemadmodum  igitur  homo 
animo  et  corpore  consistit,  ita  et  haec  entitas  moraliter  et  or- 
ganice  una  praecipue  ex  duplici  elemento  constituente ,  altero 
materiali  (materia),  altero  formali  (forma),  coalescit.  Utriusque 
elementi  distincta  proprietas  simul  et  vitalis  unio,  cum  respectu 
ad  correlatum  naturae  finem,  veram  demum  societatis  civilis  no- 
tionem,  physiologice  et  philosophice  completam,  intellegentiae 
suppeditabit. 

§  1.   De  elemento  constitutivo  materiali   seu  de 
corpore  societatis  civilis, 

335.  Materia  completa,  qua  corpus  organicum  publicae  socie- 
tatis consistit,  partim  personalis  partim  realis  est,  i.  e.  tum  pò- 
pulum  tum  terrae  plagam,  quam  is  inhabitat,  complectitur.  Quippe 
cum  dominia  rerum,  maxime  fundorum,   cum  ipsa  iam  societate 


302  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.    ArtìculiiB  8.    §  1. 

domestica  naturalìter  orta  sint  et  cum  eius  evolatìone  org 
conectantur  (v.  supra  n.  174  sqq.)i  necesse  est,  ut,  ubi 
in  sociali  evolutione  cursus  naturae  non  violenter  interroE 
populus  quoque  cum  terra,  in  qua  stabiles  sedes  habet,  qi 
ganice  coalescat  in  eaque  historicas  radices  figat  ab  eì 
stentia  et  vita  inseparabiles.    Id  ipsum  denotat  vulgaris  g( 
nica  expressio  „Land  und  Lente''. 

A.  Da  popvlo. 

336.        Populus,  si  strictiore  sensu  accipitur,  non  quemli) 
iorem  numerum  vel  arbitrarie  congestam  multitudinem       ( 
minum  sive  familiarum  denotat,  sed  potius  historice       org 
ortam  aggregationem  familiarum,  generum,  trìbuum,  comi 
tatum,  classium  hominum  etc.  in  unione  politica  convìventic 
In  vulgari  sermone  vocabula  ^populus"  (Volk)  et  „natìo^ 
tion)  non  raro  promiscue  usurpantur,  et  revera  ambo  conc 
interdum  materialiter  identificantur,  semper  tamen  essentiali 
mine  formaliter  diflferunt.     Ratio  discriminis  utrimque  in  fc 
unitatis  vinculo  sita  est.    Nam  populus  ab  unitate  polUiea, 
vero  ab  unitate  physidogica  denominatur.   ScQicet  postquam 
humanum  a  diluvio  in  varias  orbis  partes  diffosum  esset  (, 
quisque  secundum  linguam  suam   et  familias  suas  in  nati( 
suis"  (Gen.  10;  cf.  n.  268  sqq.),   originaria  quoque  physio 
unitas  totius  generis  successu  temporis  in  multas  varietat 
minusve  stabiles  distincta  est,  quae  per  saeculorum        i 
multipliciter  conunixtae  et  modificatae  vel  ulterìus  aue 
Ita  oriebantur  non  solum  generaliores  illae  hominum  ola    ^ 
vulgo  .Rassen',  .Races"  dicimus,  verum  etiam  intra  bas 
classes  iterum  varìae  secundariae  divisiones,  pariter  physio 
distinctae,  quae  totidem  gentes  seu  natianes  constìtaunt.   À< 
quod  et  in  singulis  nationibus  varìae  trìbus  (stirpee  —  ^ 
stamme)  plerumque  discemuntur,  quas  aliquando  historìce  in 
nationes  evolvi  contingit.  —  Ratio  philosophica  unitatis  nati 
(der  nationalen   ZusammengehOrigkeit  —  Nationalitàt) ,   ui 
vox  indicat,  in  communione  propaginis  (nativitatis)  ex  coi 
aliqua  (vel  quasi  communi)  gentilicia  stirpe  sita  est   Sed  qu 
haec  historìce  raro  pure  exsistit  et  vix  directe  constare 
practict  ad  externos  quosdam  characteres  redudtur,  qui  illi 
minus  quoad  singulos  homines,   tamen  universim  loquendo 
tari  et  indicare  solent  Tales  characteres  tres  munerantnr:  l 


De  corpore  societatis  oivilìs.  —  De  pepalo.  303 

carparis  typtis   et   animi   monimque   indoles   (Natìonal- 

,  q      secundum  constantem  historicam  legem  singulae 

s  Dus  quam  singula  individua  quandam  proprietatem 

I  ferunt.    Prae  ceteris  autem  linguarum  diversitas  ad  na- 

limites  (obiter  saltem)  discemendos  vulgo  inservit. 

I.  De  élementis  nationalibus  populù 

7.         Ethnographice  trìplex  praecipue  relatio  populi  ad  nationem 
1  ad  plures  nationes  esse  potest.  Vd  1.  populus  totam  aliquam  na- 
mmque  solam  in  unitate  politica  complectitur — et  haec  quìdem 
p<         a,  ceteris  parìbus,  ìnternae  unitati,  cohaesioni,  soliditati  et 
•(      I  corporis  socialis  favet.   Vel  2.  partem  tantum  alicuius  na-- 
l    ius  diffusae  eamque  solam  continet  —  et  tum  aliquatenus 
ium  prìoris  hypothesis  participat,  simul  autem  incommodum 
publicae  periculosum  adiunctum  habet.   Quodsi  enim  populus 
em  nationis  partem  politico  unitam  comprehendit,  moralem  at- 
^nem  in  alteram  minorem  vel  debiliorem  exercet,  unde  inter- 
]  iustitia  et  concordia  gravem  tentationem  subire  potest; 

1  contraria  partium  nationalium  proportio  exsistit,  populus 
moralem  attractionem  cum  periculo  independentiae  patitur. 
Vi  3.  68  gentes  aut  earum  fragmenta  unum  populum  politice 
—  et  tum  quoque  partim  periculum  partim  emolu- 
un  prò  corpore  politico  oritur:  periculum  quidem  —  propter 
em  conciliandi  necessariam  politicam  unitatem  cum  natu- 
rali membrorum  proprietate  et  varietate,  ita  ut  ncque  unitas 
in  uniformitatem  et  despoticam  centralisationem ,  neque  legitima 
membrorum  proprietas  ac  libertas  in  totidem  vires  centrifugas 
degenerent;  et  hoc  periculum  quidem  crescit,  quo  magis  una  gens 
Bupra  reliquas  dotibus,  potentia  vel  ambitione  emineat;  etnolu- 
tnentum  —  propter  multiplicitatem  elementorum  socialium,  unde 
fit,  ut  in  ordine  ad  communem  omnimodam  perfectionem  sese 
mutuo  abundantius  compleant.  Ad  harmonicam  evolutionem  civilis 
culturae  tum  intellectualis  tum  materialis  et  generatim  ad  veram 
communem  civium  prosperitatem  hoc  emolumentum  merito  magni 
faciendum  est,  ita  quidem  ut  —  supposita  sufficienti  politica  co- 
f^mne,  quae  longiore  historico  consortio  et  prudenti  legislatione 
finnari  solet  —  haec  tertia  hypothesis  utraque  priore  per  se  fe- 
licior  esse  videatur.  —  Ceterum  ex  dictis  apparet,  quantopere 
&b  hac  ipsa  diversa  compositione  et  natura  alicuius  populi  non 
solimi  eius  politicae  institutiones  et  regiminis  forma,  sed  tota 


304  Sectio  ni.    Liber  I.    Capnt  I.    Ariiculiis  8.    §  1. 

etìam  illius  historìa  ut  plurimum  dependeant;    similiter 
quam  caecus  et  pernicìosus  sit  error  eorum,  qui,  nullo 
respectu  historicae  eiusmodi  realìtatis,   formas  et  oi    sti 
politicas    voluti    vestimenta    prò    arbitrio    mutarì    p< 
trantur. 

338.        luridice  considerata  eadem  haec  inter  populnm  et  va 
gentes  relatio  ad  sequentes  quaestiones  nostro  maxime  ten 
ansam  praebet: 

Quaestio    prima.     Num  dentur  quaedam  na         la 
gentium,  quae  etiam  in  casu  polUicae  unianis  cum  alia 
potentiore  inviolahilia  censeri  debeant. 

Praenotanda.  a)  Alicui  genti  (Nationalitàt)  ut  U 
loquendo  eatenus  ius  competere  potest,  quatenus  col 
constituta  est  vel  esse  censetur,  ut  aliquatenus  prò  persi      \ 
et  hac  de  causa  prò  subiecto  iurium  agnosci  queat.  Vulgo  t 
de  iure  ^nationalitatis"  in  sensu  aliquo  latiore  loqui  soL    ;. 
eo  quidem  modo  propositum  hic  dubium  ad  hune  fere  i  re- 

duci posse  videtur  :  num  dentur  quaedam  iura  naturalia  il 
vel  civium,  quae  ipsis  ratione  gentis  (nnationaUtatis")  invi<      j 
competant.  —  b)  Si  exstet  positivum  unionis  aut  subiedùmis 
tum,  vi  cuius  alicui  genti  (vel  incolis  eam  participantìbiiB), 
primum  in  alienum  politicum  corpus  recipiebatur,  certa  ìm» 
privilegia,  acceptis  utrimque  condicionibus,  publice  asser         i 
firmata  fuerint,    per  se  evidens  est   eiusmodi  pactum  ft 

potestate  publica  citra  iniustitiam  prò  arbitrio  violar!  ;    ;  ib- 
rogari  non  posse.    Idem  fere  dicendum,  si  non  quidem  fo 
pactum  bilaterale,  sed  tamen  sollefnnis  pramissio  ex  parte  p< 
recipientis  intervenerit.  —  e)  Unde  haec  quaestio  practìce 
potissimum  rerum  statum  supponit,  in  quo  nullus  eiusmodi  p 
tivus  titulus  praesto  sit.  —  d)  Porro  spoetato  iure  naturali  di 
versari  non  potest  circa  ea  iura,  quae,  tamotsi  in  casu  parti     À 
speciali  modo  alicui  genti  propria  esse  videantur,  per  se  tan 
potius  iura  fiumana  sunt,  v.  g.  debita  libertas  consdentìae 
quo  legitima  consectaria  prò  vita  personali,  domestica  et  civili.  -- 
e)  His  autem  subtractis  non  alia  fere  remanont,  de  quibns  quaestio 
instituatur,   nisi  ea,   a  quibus  ipsa  particularìs  ezsistentia  ali- 
cuius  „nationalitatis''  proxime  dependet,    et  inter  quae  propria 
nationalis  lingua  primarium  locum  occupat.  —  Quibus  praemo- 
nitis  sit 


De  corpore  societatis  oiyìlis.  —  De  populo.  305 

ThesiS  XL«     Quaevls  natio  yel  nationis  pars,  etiam 
dìnata,  ins  habet  naturale  suae  particularis  natio- 
ei      t<     iae,  in  specie  suae  lingnae  eonseryandae  et  in 
sociali  commercio  usurpandae. 

Probatnr  pars  I.     1.  Neque  ad  finem  neque  ad  competentiain 

jeae  societatis  spoetare  potest,    immediata  naturalis  provi- 

iae  ìnstituta,  universali  socialis  ordinis  lego  fundata,  humano 

lìtrio  tollere  aut  in  aliquibus  suis  partìbus  studiose  opprimere 

\  thes.   XXXYIII).    Atqui  generis  humani  in   varias   nationes 

isio  atque  inde  exortae  natìonales  proprietates  generali  lego 

immediate,  immo  magis  immediate  quam  societates  civiles,  a 

ora  dimanant  et  simul  cum  bis  partem  aliquam  socialis  ordinis 

divinitus  intenti  constituunt.    Ergo  absque  recti  ordinis  et  natu- 

nlis  iustìtiae  laesione  politica  potestas  unam  gentem  in  favorem 

ceterarum  aut  ad  efficiendam  homogeneam  populi   aequalitatem 

sua  particulari  nationali  exsistentìa  privare  nequit. 

2.  Cives  suam  quisque  nationalem  proprietatem  inter  pretio- 
sissima  personalia  vel  familiae  bona  babere  solent,  eamque  tam- 
qnam  dotem  a  natura  et  suis  progenitoribus  hereditate  acceptam 
pie  colunt  et  magni  faciunt;  aliunde  vero  ad  bonum  commune 
non  solum  nulla  necessitas,  sed  ne  vera  quidem  utilitas  reperiri 
potest,  qua  illi  tanto  suo  bone  intuitu  rei  communis  renuntiare 
teneantur  (cf.  n.  337).  Atqui  civitatis  est,  omnia  bona,  quae 
dves  legitìme  possident,  maxime  autem  ea,  quae  antecedenter  ad 
omnem  nexum  civilem  a  nativitate  acceperunt,  publice  tueri. 
Ergo  a  fortiori  illi  suo  iure  exigere  possunt,  ne  a  civili  potestate 
eiusmodi  bonis  priventur. 

Quapropter  in  hac  re  nequaquam  audiendi  sunt  illi  auctores, 
qui  verum  bonum  commune  ultimatim  cum  bono  status  publid 
(Astraete  sumpti  (Staatswohlfahrt)  confundentes,  eiusmodi  ius  vel 
Degare  vel  admodum  precarium  tantum  admittere  coguntur^. 


'  Huc  referendum  est  noynm  politicum  dogma  :  ,Eme  die  Gesamtbevdlke- 
^g  mnfassende  nnd  die  eìnzelnen  Volksrechte  umbildende  oder  aufhebende 
^setzgebong  ist  ein  Bedflrfniss  des  entwickelten  Staates*  {Blufitschli,  Allg. 
Staatsrecht  [1857]  I,  71).  —  Quid  tale  prìncipium  per  se  iUimiUUum  prò  legitima 
^^  libertate,  immo  et  prò  ipsa  libertate  conscientiae  significete  ubicumque  poli- 
tica gobematio  esclusive  ^nationalis'  illud  nomine  iuris  publici  usurpai,  exemplis 
^rìcis  haud  ignotis  facile  illustrari  posset.  —  Nihilominus  tamen  idem  auctor 
ùi  praesenti  quaestione  nobiscnm  consentit  haec  principia  iuris  explicite  statuens  : 
Xeyer,  las  naturale,   n.  20 


306  Sectìo  IH.    Liber  I.    Capnt  I.    Articiiliis  8.    §  1. 

Probatnr  pars  II.    Natìonalis  proprietas  individuo      xa 
nationali  lingua  coniungitur,  qua  deficiente  iUa  quoq      brevi 
ficiet.  Itaque  ius  naturale,  quod  nationi  asserimus,  siiae 
conservandae  exsistentiae,  ius  quoque  suae  linguae  coi    sr 
implicitum  habet.    Ut  autem  lingua  conservetur,  neci        i 
eìus  usus  saltem  in  vulgari  sociali  commercio  vigeat      e  prò 
scholis  institutioni  popularium  deputatis  quasi  omnino  eze 

340.  Scholinni  1.    Huic  iurì  naturali  per  se  contrarium  ceni 
quit,  si  alicubi  publici  ordinis  gratia  in  negotiis  vere  pMieis,  L  e. 
ad  totum  corpus  politicum  pertinente   una  tantum  prae  cete: 
admittatur.    Utrum  vero  idem  pacticio  quoque  imi  pariter  e        i 
insuper  practice  opportunum  haberi  possit,  in  singulis  casib      ipc 

et  historica  populi  constitutione  aliisque  adiunctis  dimetìendum         - 
Similiter  non  quaelibet  media  i^moralia*  (i.  e.  in  spontanea  et  li 
ciali  evolutione  fundata),    quae  ob  graves  politicas  rationes  eo  1 
quando  adhibentur,  ut  quaedam  nationales  differentiae,  pacifici 
notabiliter  praepedientes,  suavi  et  spontanea  assimiìatione  mitig      ir, 
ipso  iam  tamquam  iniusta  vel  iniqua  haberi  fas  est.  Immo,  m 
specie  subactionis  vel  oppressionis ,   eiusmodi  influxus  prò  ce;       r 
adiunctis  cunctis  populi  partibus  salubris  et  exoptandus,  et  taro 
quam  politicae  sapientiae  conformis  esse  potest. 

341.  Soholinm  2.  Negare  etiam  nolumus,  quod  constans  fere  Uili- 
riae  experientia  testatur,  morali  quadam  necessitate  evenire,  ut  divcmi 
gentes  per  longiorem  mutuum  socialem  contactum,  maxime  auten  pff 
unionem  politicam,  paulatim  varias  modificationes  et  transfonnatioMi 
subeant.  At<|ue  in  ea  ipsa  re  divini  rerum  Gubematoris  sapientisii 
historia  populorum  haud  obscure  apparet.  Ita  enim  fit,  ut 
senescentes  seu  moraliter  vel  phjsice  deficientes  heterogeneis 
clementis  ad  novam  quasi  iuvenilem  vitam  resuscitentur,  aut  vice  ^ 
ad  regenerationom  alterius  gentis,  per  quam  assimiìatione  absorbenkiVi 
materìaliter  contrìbuant.    Exemplo   sunt  pleraeque  nationes  hodie  Eb* 


^Jedes  Naturvolk  hat  oin  Recht  auf  seine  natOrlichc  Existenz,  somit 
dere  ein  Rechi  y  seine  Sprache  zu  reden.*  Unde  suppressio  lìngoamm  ìnàiflt 
nanim  por  civile  imperium  ab  eo  tamquam  „horrenduB  abusHS  pcieMaOtT  oos- 
demnatur.  —  ^Ebenso  hat  das  Naturvolk  ein  Recht,  seine  natiimaU  Sitte  m 
Uben,  sowoit  diesolbc  nìcht  dem  hohem  menschlichen  Sittengesetia  wìdantratek 
odcr  die  Rcchto  dea  Staatcs  verletzt.  Die  Untersagong  onachldlicher  YoDct- 
spiele  ist  eine  nicht  zu  rechtfortigende  Anmassnng  des  Staatee*  (1.  e.  p.  70  sq.). 
Ibidem  refortur  ConsliiHtionis  Austriacae  a.  1849  §  5:  ,AUe  Yollcntlmme  waà 
gleichbercchtigt,  und  jeder  VolkBstamm  hat  ein  unverletzliohea  Bechi  aof  Wah- 
rung  und  Pflege  seincr  Nationalitftt  und  Sprache.* 


De  corpore  societatis  civilis.  —  De  populo.  307 

ìncolenteSy  qnae  diyersìmode  a  plurìbas  anterioribns  ortae  sunt, 
et  vel  ita,  ut  natio  politico  dominans  subactas  gentes  paulatim 
assitnilatione  incorporaret ,  partim  semet  ipsam  genti  subactae  po- 
conf ormaret ,  prout  bine  vel  illinc  maior  moralis  attractio  aut  na- 
bIìb  indolis  resistentìa  vigebat;  voi  etiam  tali  commixtione,  nt  e 
liei  elemento  nationali  penìtus  nova  tertia  natio  oriretur,  ut  v.  g. 
B  anglica  ex  commixtione  Normannorum  et  Saxonum  progenita, 
i  foederalistica  forma  unionis  politicae  generatim  eiusmodì  processum 
imilationis  vel  commixtionis  retardare  vel  etiam  diu  penitus  impedire 
est  —  Ceterum  hodie,  aucta  immensum  in  modum  gentium  communi- 
ione,  secluso  etiam  omni  politico  influxu,  naturalia  varìarum  gentium 
ervalla  magia  magisque  attenuari  necesse  est. 

2.  Quaestio  altera:  Num  varia  dementa  eiusdem  nationis, 
ice  et  politice  disiuncta,  vi  iuris  naturalis  facuUatem  sibi  vin- 
e  queant  in  unum  corpus  politicum  coalescendi. 

Notanda.    Haec  quaestio  proprium  philosophicum  funda- 

im  attingit  recentioris  illius  politicae  doctrinae,  quae  vulgo 

fdum  nationalitatis^  (Nationalitatsprincip)  nuncupatur.  Quod 

Q  secundum  practicam  applicationem  non  minus  ad  ius  inter- 

€  quam  ad  ius  publicum  civile  internum  pertinet.   Ad  rem 

item  tamen  idem  eatenus  omnino  spectat,  quatenus  gene- 

^em  aliquam  theoriam  circa  naturalem  populi  constitutionem  im- 

1    :e  contìnet.   Qui  eiiim  ad  propositam  quaestionem  affirmative 

ndent,  implicite  statuunt  :  per  se  et  iure  naturae  unitatem  pò- 

pdUicam  unitati  nationali  tamquam  potiori  iugiter  conformari 

^     ordinari  debere;  neque  contrarium  rerum  ordinem  legitimum 

i  posse,  nìsi  quatenus  nationales  partes,   quarum  interest, 

nterim  suo  iuri  cedant  aut  etiam  ob  altiores  fines  (ad  tempus) 

Te  teneantur  seu  cogantur.   Non  aliud  fere  quoad  rem  signifi- 

)  videtur,  quod  inter  alios  etiam  Bluntschli  cum  quadam  mo- 

(ione  docet:  Non  sane  unicuique  genti  (nationi)  qua  tali  et 

tempore  ius  esse   se  tamquam  populum  politicum  consti- 

uendi,  i.  e.  abrumpendi  prò  arbìtrio  nexus  politicae  dependentiae, 

li       alterius  populi  imperio  subordinatur,   ut  prò  se  propriam 

ita     1  fundet;  sed  potius  dicendum  esse:  ^Ut  aliqua  gens  ius 

sese  ad  statum  populi  politici  elevandi  et  independentem 

)ublicam  fundandi,  necesse  est,  ut  capacitate  et  dignitate  prae- 

a  sit  illam  erigendi  et  stabiliter  sustentandi.   Sed  de  ista  capa- 

ate  et  dignitate,  propter  insufficientiam  iuris  gentium,  utique 

1  humano  sed  divino  iudicio  decernitur,  quod  in  mundi  historia 

20* 


308  3ectìo  III.    Liber  I.    Caput  I.    Articnlcu  8.    §  1. 

se  manifestata  ^  —  At  vero  tale  ìus  cuique  nationì,  etsi  condì 
nate  attrìbutum ,  practìce  tamen  ad  „iu3  foriioris*^  redndtar; 
factum  contra  iu8  alienum  vi  et  felici  successu  completimi  i 
coram   ratìone  humana  ncque  coram   ^iudido  divino*  per  se 
immediate  iuris  titulum  constituit.  —  Itaque 

343.  Besponsum  ad  propositam  quaestUmem  per  haec  do 
capita  subiicimus: 

1.  Uti  consanguinitas ,  ita  et  communis  «nationalitas'  j 
naturalia  momenta  omnis  socialis  unionis  et  cohaesioms,  adet 
etiam    efficiendae   unionis  politicae  praecipuum  .locmn  occi 
eique,   si  per  se  solum  speciatur,  tamquam  naturalis  efled      i 
spondet  populorum  realis  partitio  secundum  natìonee. 

2.  Sed  nationalitas  nequaquam  unicum  ncque  som 
ceteris  fortissimum  momentum  naturale  est,  quod  ad  corpus  « 
ciale  politice  unum  efformandum  suam  efficaciam  exerceat  Lg 
fortius  enim  non  raro  vinculum  socialis  cohaesionis  orìtor: 
cohabitandi  vìcinia,  ex  mutua  indigentia  et  necessitudine,  et  p 
sertim  ex  communi  historia,  i.  e.  ex  longiore  coexsistentìa  sub  eo( 
regimine  et  iisdem  publicis  institutionibus,  e  commanibus  ] 

et  laboribus,  e  triumphis  et  casibus,  e  communibus  etiam  vir 
exemplis  et  glorìae  monumentis  contexta.  Hinc  in  ordine  n 
reali  et  historico  fieri  piane  non  potuit,  ut  iidem  ubique  • 
fines  populorum,  qui  et  nationum. 

'  «Irrig  ist  der  offc  gehOrte  Satz:  jedes  Natairolk  sei  jedeneit  1 
tigt,   sich  als  SUMtstólk  geltend  za  machen,  d.  h.  sich  gegen  die  Heir 
eines  andern  Volkes  aufzulehnen  and  fUr  sich  einen  Staat  zu  hUden. . . . 
grosse  Zahl   asiatischer  and   afrikanischer  Volker  wird  fOr  immer  m 
lange  Zeìt  der  Vonnundschaft  and  Leitang  der  earopftisohen  Stftmme  bc       Sea. 
Jener  Satz  ist  daher  enger  so  zu  fassen:   Damìt  ein  Natorvolk  berecut       l 
sich   zum  Staatsvolk   za   erheben  und   einen  selbstftndigen  Staat  xn  grand 
musa  es  fdhig  und  wUrdig  sein,  den  eigenen  Staat  heryorxabringai  ond  n 
haupten.    Ueber  diese  Fàbigkeit  und  WOrdigkeit  entacheidet  freilioh  bei  i 
unvollkonimenen  Zustande   des  VOlkerrechts  keìn  menschliehea ,   aondeni  i 
das  Gottesgericbt,  welcbes  in  der  Weltgeschichte  sich  offenbart  [!].    Nnr 
grossen  Kftmpfen  durch  seine  Leiden  und  seine  Thaten  bew&hrt  das  Yolk 
wOhnlich  seine  Berechtìgung*  ( Allg.  Staatsrecht  [1857]  I,  72  ;  qnod  anelor  \ 
iisdem  verbis  repetit  in  recentiore  opere  ,Die  Lehre  vom  modemen  Staat*  I,  l] 

Non  minus  obiective  indeterminatam  et  practioe  pericalceam  eondic 
qua  illud  ius  nationis  agnosci  debeat,  proponit  R,  r.  MM,  Staatsreeht»  "^ 
recht  und  Politik  II,  348 — 851.    Nempe  tum  solum  illud  admitti  Tiilt,   ai 
litica  unitas  nationis  populo  ad   obtinendos  suos  vitae  fines   (quoa?)   nei 
saria  sit. 


De  corpore  societatis  civilis.  —  De  populo.  309 

3.   Id  ipsum  non  solum  a  naturae  ordinatore  intentum,   sed 

sapientissime  prò  tota  humana  societate  provisum  esse  intel- 

tur,  ut  iam  supra  (n.  337)  monuimus.   Quod  in  corpore  sociali 

LCD  coniugia  sunt,  quibus  nativa  sanguinis  unitas  adventicia 

li     e  cmn  sanguine  extraneo  interrumpitur  et  modificatur,  id 

)  quandam  analogiam  esse  videtur  in  corpore  politico  di- 

Tim  gentium  consociatio  ad  unitatem  populi.    Ideo  in  utro- 

casu  Dei  ordinatione  fit,  ut  originarium  naturae  vinculum  per 

d  advenUcium  multipliciter  temperetur  vel  superetur,  analogico 

illud  Gen.  2,  24:    ^Relinquet  homo  patrem  suum  et  matrem, 

adhaerebit  uxori  suae/ 

4.  Ex  his  omnibus  manifesto  consequitur,  ius  aliquod  naturale 
ituendi  unum  corpus  politicum  nequaquam  voluti  privilegium 

onibus  competere,  nec  proinde  umquam  ut  titiUum  iuris  invocavi 

,  quo  in  favorem  unitatis  ncUionalis  corporis  politici  compages, 

5  iure  legitima,  prò   arbitrio  solvatur   aut   mutUetur,   ubi 

vires  suppetant.  —  Namque  ius  ineundi  politicam  socie- 

lote  et  indeterminate  cunctis  hominibus  aequaliter  com- 

i;  proxime  autem  et  determinate  non  solum  hoc  ius,  sed  etiam 

lun  ad  quamlibet  collectam  hominum  multitudinem  pertinet, 

voluerit  in  communi  regione  una  coexsistere  et  vivere,  aut 

per  rerum  adiuncta  morali  necessitate  ad  hoc  adigatur. 

5.  Itaque  „principium  nationalitatis"  theoretice  et  practice 
aperte  se  exhibet  ut  membrum  magni  illius  systematis  errorum 
socialium,  quod  , liberalismi"  nomine  vulgo  comprehenditur ,  et 
coios  characteristica  indoles  est  :  rationalistica  negatio  et  dissolutio 
iotius  qua  late  patet  ordinis  socialis  naturaliter  et  divinitus  stabiliti. 
Nempe  ut  profanatio  coniugii  et  libertas  divertii  familiam,  ut 
principium  personalis  ^libertatis  et  aequalitatis"  omnem  socialem 
organismum  naturalem,  ita  „  principium  nationalitatis"  structuram 
naturaliter  organicam  societatis  politicae  et  internationalis  magis 
loagisque  dissolvit,  donec  omnia  demum,  quae  divinae  ordinationis 
vestigia  prae  se  ferunt,  hominum  inventis  et  experimentis,  atque 
ipsa  Dei  gubemacula,  ut  sperare  videntur,  humanae  usurpationi 
locum  cedant. 

II.   De  reliquia  dementis  organicis  populi, 

^.  Praeter  familias,  municipia,  oppida  et  reliquos  hypothe- 
ticos  coetus  familiarum  cohabitantium ,  per  quos  voluti  gradus 
quosdam  completa  civitas  succrescit,  et  qui  cum  nationali  origine 


310  Sectio  ni.    Liber  I.    Caput  I.    Artieoliu  8.    §  1. 

plerumque  intime  cohaerent,  aliae  praeterea  in  corpore  sociali 
ganicae  differentiae  haud  minorìs  momenti  exsistunt,  qoae 
socialis  vitae  statibus  fundantur  et  propterea  strìctiore  sei      ; 
sociales*'  vocantur  (Stando,  Elassen  der  Gesellschaft).    £i 
classes  socialiter  distinctae  plus  minusve  in  onmi  populo  i 
liter  orìuntur,  partim  ex  individuali  hominum  inaequiJìtate  ( 
tatum,  indigentiae,  indolis  etc),  partim  ex  eo,  quod  bonnm 
mune  maioris  communitatis  ex  magna  varietale  bonomm         I 
coalescit,  quibus  comparandis  proinde  non  una  sed  plm       e 
ciales  quasi  officinae,  specialibus  functionibus  et  studiisTalde 
versae,  requiruntur.    Ita  fit,  ut  homogeneae  faculta*     , 
neae  necessitates  et  homogenea  vitae  commoda  int      comi 
populi  unitatem,    secundum  legem  cuiusdam  affini 
socialia  corpora  gignant;  quae  dum  singula  speciales  vitae 
naturali  studiorum  communione  prosequuntur,  eo  ipeo  suain  ] 
contrìbuunt  ad  eam  bonorum  copiam,  quae  prò  sua  niultìid 
tamquam  bonum  commune  toti  populo  accommodatur  et 
diversimoda  participatione  in  eius  membra  redundat 

Pro  varia  autem  populorum  origine  et  historìca  evolu 
prò  vano  influxu  religionis  et  philosophiae ,   et  bine  prò  ' 
adiunctis  temporum  et  regionum,  eadem  distincta  popoli  e 
multiplices  historicas  formas  induerunt,  quae  ad  duas 
cipuas  classes  revocarì  possunt.     Ratione  formae  nimimm 
sociales  sunt  vel  her editarti  (Erbstànde)  vel  non  hereditarii 
officiorum,  „Berufstande^  et  «Klassen^),  prout  membronun  agi 
gatio  ipsa  nativitate  et  naturali  successione  vel  alia  personali 
dicione  determinatur. 

345..       1.   Status  hereditarii  latissime  sumpti  iterom  duas  q\ 
species  historice  et  natura  diversas  exhibent.    Àlii  enim  sunt, 
vulgo  ^Kasten''  (Castes),  alii,  qui  sensu  strictiore  status  (,Stftnde' 
nuncupantur. 

a)  Status  prioris  speciei  (Kasten)  praecipue  apud  Indoe  or 
tales^  ab  antiquissimis  temporibus  tam  altas  radices  egeront, 

*  Cf.  Lassen,  Indische  Alterthamskunde.    Ed.  2.   Leipzig  1874.  1  mi 

Geschichte   dea  alten  Indien.    Berlin  1881—1885.    R.  HutUer,  The  I  ry 
India  from  the  earliest  ages  to  the  fall  of  the  East  India  C 

Fr.  Laouenan,  Du  Brahmanisme   et   de   ses  rapporta  avec  le  ò  é% 
Christianisme.    Pondichéry  1884.    Voi.  I,  p.  362  sqq.    I.  j     kh       », 

indische  Volkstam  und  seine  Bedcutung  fOr  die  Gesellscha  e.  i  lOl 


De  corpore  societatis  civìlis.  —  De  popolo.  311 

socialìs  institutio  per  omnes  saeculorum  vicissìtudìnes  invìcta 
1  tenacitate  ad  hunc  usque  diem  perduret.   Simìles  formae, 
t  apud  alios  nonnullos  antìquissimae  origìnis  populos,  v.  g. 
rpidos,  reperiuntur,  ab  India  primum  participatae  et  derivatae 
intar.    Propria  autem  indoles  huius  systematis  («Eastenord- 
)  ^  in  eo  consistita  quod  communi  lege  omnes  gradua  sociales 
0     10  usque  ad  infimum  sola  ratione  sanguinis  et  descenden- 
é         respectu  ad  momenta  vel  merita  personalia  determinantur, 
<     d  haec  diversitatis  ratio  non  quomodocumque  ad  eos  digni- 
distinguendos  inservit,  sed  potius  prò  insuperabili  quodam 
*petuo  intervallo  erigitur,  quo  illi  ab  invicem  veluti  aliena 
in       conclusa  corpora  ab  invicem  separantur.   Eiusmodi  cor- 
apud  Indos  numerantur  praecipue  quattuor,    quorum  duo 
'ema  (Brahmani  et  Eshatryas)  classes  aristocraticas ,  tertium 
(Vi      ^as)  gradu  mediam,  et  quartum  (Sudras)  infimam  classem  in- 
i    tium  complectitur.   SinguUs  sua  propria  educatio,  sua  mu- 
et  operatìonum  provincia^  suus  studiorum  ambitus  a  gene- 
in  generationem  non  interrupta  serie  transmittitur,  ita  ut 
admodum  cuiquam  ascensus  ad  gradum  altiorem  pateat.  Itaque 
hic  orde  fere  unico  traditionum  conservatìoni  inservit  et  eatenus 
il    iis  superiorum  classium  favet,   dum  infimam  classem  ad 
etuam  servitutem  et  ignominiam  condemnat;   omnem  autem 
8    ilem  evolutionem  et  culturae  progressum  vix  non  penitus  ex- 
dDdit.  —  Quod  eius  originem  attinet,  ista  institutio  tam  parum 
a  naturali  aliquo  fonte  derivari  potest,  ut  potius  vitiatam  naturae 
et  humanitatis  notionem  supponat.    Orta  autem  et  magis  magis- 
que  firmata  esse  videtur  ex  pridem  obliterata  conscientia  creationh 
6t  originariae  consanguinitatis  generis  humani,   cuius  loco  subin 
insulsae  mythologicae  fabulae  invaluerunt,  cuique  classi  peculiarem 
et  essentialiter  diversam  originem  a  divinitate  tribuentes  ^.    Cui 
dementa  populi  origine  et  stirpe  valde  diversa  favebant. 

b)  Status  hereditarii  ardiore  et  vulgari  sensu  accepti  gene- 
ratim  populis  minus  remotae  originis  sive  ante  sive  post  Christum, 
praesertim  occidentalibus,  proprii  sunt  et  passim  fere  per  Europam 
aevo  suam  maximam  evolutionem  obtinuerunt.    Per  se  qui- 


*  De  eo  in  particalari  agìt  legum  codex  qui  dicitur  .Leges  Manu''.  Pa- 
naÌB  ed.  1833. 

*  Ita  V.  g.  „Manu**  1.  1 ,  v.  31  :  ,Pour  la  propagation  de  la  race  hu- 
niaine  Brahma  produisit  de  sa  bouche  le  Brahmane;  de  son  bras  le  Kshcttrya; 
de  sa  cuiase  le  Vaìsaya;  de  son  pied  le  Sudra.* 


312  Sectio  m.    Liber  I.    Capnt  I.    ArtìoiiliiB  8.    §  1. 

dem  et  in  sua  orìgine  (ante  Chrìsti  legem  receptam)  non 
analogìa  cum  prìorìbus  carebant,  idque  non  solum  quod  ] 
heredìtarìo  iure  sociabantur,  sed  etiam  quod  non  raro  sang 
dignitatem  religiosis  mythis  exomare  vel  a  divina  stirpe  deri 
praetendebant.  Nota  autem  distinctiva,  qua  ab  illis  diffémn 
eo  maxime  sita  est,  quod  non  tam  exclusive  solum  sangi 
ortum  respiciunty  sed  simul  personalibus  mentis  et  inaigli 
suum  valorem  et  altius  emergendi  spatium  relinquunt;  quapro 
et  inter  varìos  gradus  non  tam  insuperabiles  limites  respectu 
gulorum  neque  tam  rìgidam  et  frigidam  separationem  custodì 
Hinc  fit,  ut  et  hi  status  socialium  quidem  traditionum  consi 
tioni  parìter  faveant,  nec  tamen  moderatum  progressum  et  < 
lutionem  culturae  generatim  excludant. 

346.         2.   Status  non  hereditarii.     Eo  pertinent  status  officio 
(Berufsstànde)   et   aliquatenus   etiam  quos  nostro  tempore  | 
ralius  ^Elassen"  appellant. 

In  occidentali  societate,   quae  ex  ruderìbus  Imperli  H 
et  barbarìs  gentibus  evangelio  subactis  per  Ecclesiam  Gb 
generata  et  informata  est,  socialis  organismus  sua  sponte 
ubique  quinque  praecipuos  ordines  numerabat,  scilicet:   e     , 
bUium  cum  suis  gradibus,  civium  (St&dtebewohner,  BOrgerst 
cum  suis  collegiis  (Innungen,   Ztinfte),  et  ruricdarum  seu  r 
corum  Oàndiiche  BevOlkerung,   Bauemstand),   quorum  alii  l 
alii  glebae  addicti  (Hdrìge)   distinguebantur.     Status    clerici 
cum  suis  gradibus   hierarchicis  suapte  natura  hereditarìus 
non  potuit,  si  quidem  lex  caelibatus  naturalem  successìonen] 
cludebat.     In  reliquos  autem  status  prìncipium  hereditatis, 
antiquitus  tam  efficax,  etiamnum  magnum  influxum,  tametsi 
Christiana   libertate   multipliciter  temperatum,   exercebat. 
latim  tamen  is  quoque  diminui  coepit,  ita  ut  a  media  aetate 
prìetas    et  nomen   status  hereditarii  magis  magisque  ad  e 
fere  nobilitatis  ordinem  restringeretur,  cui  et  praecipuae  poli 
functiones   iure    vel    consuetudine    annexae    manebant.    Ini 
pariter  intervalla  iuridica  non  solum  inter  rusticos  liberos  e 
dictos  (Ecclesiae  praesertim  beneficio  et  monasterìorum  ^)  sed  i 

>  Id  fatetur  ipse  Bluntschli  1.  e.  p.  183:  ,Wie  die  Aafhebang  der 
verei  zum  grossen  Theile  den  Einwirkungen  der  Kirche  za  verdanken  ù 
ist  auch  die  Erhebung  der  hòrigen  Leute  von  jeher  voraoB  darch  die  1 
begUnstigt  worden.     In   der  That,   wo  Kirchen   and  KlOeter  Grondlierrli 


De  corpore  societatìs  civilis.  —  De  populo.  313 

ci'^       et  ruricolas  in  favorem  personalis  dignìtatìs  et  socìalìs 
ni     3nis  successu  temporis  practice  diminuebantur.  Ita  factum, 
nceps   in    civitatìbus   christìanis   passim   usu   praevalerent 
hereditarii  (status  officiorum).     Maior  inde  orta  in- 
societatis  mobilitas,  quae  per  se  rationabili  progressui  cul- 
A  favebat,  necessaria  tamen  conservativa  stabilitate  non  ca- 
,  quamdiu  et  sacerdotium  et  nobilitas  accommodatum   illi 
ilibrium  morale  et  politicum  subministrabant. 
Demum  destructo  per  pseudophilosophiam  praeteriti  saeculi 
ornili  fere  sociali  organismo  naturali  et  historico,   populi  nonnisì 
(kibus  liberis  et  iure  aequalibus  (Citoyens,   Staatsbiirger)  con- 
stare fingebantur.   Mox  tamen,  ipsa  cogente  necessitate,  in  locum 
TÌtalium  organorum,  quibus  amputatis  corpus  sociale  foede  muti- 
laverant,   artificialia  et  quasi  mechanica  segmenta  subrogarunt, 
qoae  communi  nomine  „Classes"  (Volksklassen)  appellari  solent. 
Haec  recens  distributio   non  tam  socialis  quam  politica  est  et 
hndatur  in  diversa  relatione,  quam  quisque  ad  statum  publicum 
seu  ad  politicam  unitatem  qua  talem  obtinet.    Ideo  et  „  status 
poKtici*  (politische  Stando)  dicuntur.    Eorum  praecipue  quattuor 
distìngui    possunt:    1.    Classis    (actu)   gubemantium   (regierende 
Klassen),   scilicet  principes  et  magistratus  publica  potestate  in- 
signiti.   2.   Classis  aristocratica  non  actu  gubemans,  sed  nomine 
et  divitiis  in  civitate  pollens.     3.   Status  „tertius"   („der   dritte 
Stand")  vulgo  dictus,   cives  complectitur  animi  cultura  et  oeco- 
nomica   independentia    praestantiores ,    in    quantum   ad    classem 
priorem  non  pertingunt.  Denominatio  «status  medius"  (Mittelstand), 
à  propria  huius  significatio  spectatur,  illi  hodie  iam  imperfecte  tan- 
tum correspondet.   4.  Status  quartus  („der  vierte  Stand"),  omnium 
nomerosissimus ,  comprehendens  omnes  populi  classes  oeconomice 
vel  cultura  inferiores(„Kleinburger",  „Kleinbauern",  „Handwerker**, 
.Arbeiter",  ,Proletarier").  —  Verum  cum  tota  haec  classificatio  in 
moderno  sociali  materialismo  (systemate  oeconomismi  individualis) 
fcndetur  et  ideo   elementis  idealibus  societatis  (clero,   nobilitati 
Weditariae)  proprium  locum  non  relinquat,   merito   de  longiore 


^^^s&ssen,  gingen  aie  meìstens  voran  in  Ertheilung  bestìmmter  Rechte  und  Gè- 
▼àlinmg  wichtìger  Freiheiten  fflr  ihre  HSrigen,  und  zuerst  wurden  die  Gotteshaus- 
^t  den  freien  Bauern  angen&hert.  Dann  folgten  auch  die  E5nige  dem  Bei- 
spiele.*  —  De  eadem  re  historica  documenta  affert  E.  Michael,  Geschichte 
dea  dentechen  Volkes  seit  dem  13.  Jahrhundert  I  (Culturzust&nde  des  deutschen 
^olkes  wfthrend  des  13.  Jahrhunderts,  1897),  p.  40. 


314  Sectio  m.    Liber  I.    Capnt  I.   Artìonlns  8.    §  1. 

eius  duratione  dubitali  potest.    lam  nunc  in  perpetuo  flaxa 
satur,  per  singula  decennia  immensis  mutationibus  obnoj       i 
semet  ipsam  cum  tote  sodali-polìtico  systemate,  quo  i     lur, 
struxerit,   ut  sociali  alìcui  regenerationi  ex  principiis  eh: 
et  novis  organicis  formationibus  locum  cedat. 

Atque  haec  quidem  de  organicis  populorum   i 
sufficiant.    Uberìores  de  hoc  argumento  discurs      f 
potius   de  societate  doctrinam  (Gesellschaftslehre)  e       i 
publicum  pertinent  ^, 

B.  Da  tomiorio. 

347.  Ad   constituendum   corpus  politicam  simul   com  p 
pariter   terrìtorium   materialiter    concurrit.     Sicuti    fami       o 
fundo,   in  quo  stabilem  sedem  fixit,   immediate  organice 
gitur,  ita  populus  mediate  et  remote  cum  suo  territorio  q 
unum  coalescit.    Mirum  propterea  non   est  uniuscuiosque  ] 
evolutionem  physicam,  moralem,  socialem  et  politicam  multìpl 
citer  a  terrae  plaga  pendere,  quam  inhabitat.  Eiusmodi  influì 
exercent  non  solum  terrae  situs  et  coeli  propria  tem 

etiam  finium  maior  minerve  ambitus,   eorum  forma  et  < 
geographica  (litora  maris,  flumina,  montes),  subsidiorom       m 
lium  ubertas  vel  penuria,  facilior  vel  difficilior  conmiuni     io 
terna  et  extema  etc.    Non  minus  igitur  bine,  quam  ex       e 
libus  dotibus,  cuiusque  civitatis  historica  indoles  et  indii 
determinatur  2. 

I.  Recta  aestimatio  ìstius  organicae  relationis  eo  minus 
glegenda  est,    quod  duplici  errori  in  rebus  politicis  gra^ 
tamquam  naturalis  medela  opponitur. 

348.  Primus  errar  eorum  est,   qui,  ius  publicum  cnm  prì' 
confundentes,  omnem  iurisdictionem  publicam  et  iura  principi 
ita  ab  originario  dominio  fundorum  derivare  studebant,  ut  ]     I 
civilis  potestas  realiter  vix  difierret  ab  oeconomica  admi 
tiene  magnae  dicionis  agrorum,  in  quibus,  tamquam  aco< 

in  principali,  etiam  incolae  habitarent,  simul  cum  agrìs  >  < 
mino  fructificantes.  His  quidem  terrìtorium  simul  cum  homin 
servitiis  in  civitate  vix  non  totum,  subditi  vero  qua  subiecta 


>  Cf.  Held,  Staat  und  Gesellschaft  voi.  II.  /.  /.  RosOadt,  Oesohichte 
Gesellschaft.   Wttrzburg  1868—1875. 

«  Cf.  Constantin  Frantz,  Naturlehre  dea  Staates  (1870)  p.  92  sqq. 


De  corpore  societatis  civilis.  —  De  territorio.  315 

m  prò  minimo  erant.    Favebat  hic  error  imprirais  regio  abso- 

a  saeculo  XY  cum  Macchiavellismo  multipliciter  sociato. 

[ine  enim  bella  prò  domestica  utilitate  prìncipum  absque  uUo 

ectu  ad  bonum  commune  publicum,  etsi  populorum  sumptibus 

bine  prìncipum  arbitrio  alienatae,  commutatae,   venditae 

ormn  provinciae,   nulla  habita  ratione,  non  dico  consensus, 

ne  iurìum  quidem  et  salutis  incolarum.  —  Idem  fere  sy- 

.  nostri  temporìs  socialismus  eatenus  restaurare  molitur,  quod 

territorìi  directum  dominium  statui  publico  vindicat,  substi- 

olutismo  regio  absolutismum  status  publici  vel  „nationis^, 

S49.        AUerum  errorem  partim  genuit  partim  enutrivit  resistenza 

(.reactio')  per  se  legitima  centra  excessum  praedictum  Christiana 

sodetate  tam  indignum.    Hinc  nempe  eo  facilius  invaluit  opinio 

alreme  opposita  eorum,  qui  in  organismo  politico  nil  nisi  meram 

kminum  liberorum  sodetaiem  agnoscebant,    territorium   interim 

flt  aliquem  complexum  fere  solum  dominiorum  privatorum  con- 

siderantes.   ESnc  imprimis  imaginariae  illae  sociales  theoriae,  quae 

in  .contractu  sociali^  universum  fere  politicum  ordinem   fundare 

coDabantur,  multorum  animos  alliciebant;  hinc  etiam  vulgi  appro- 

batione  non  caruit  nova  illa  moderni  constitutionalismi  inventio, 

qua  reges  deinceps  non  a  territorio,  sed  a  populo,  cui  praeessent, 

denominari  placebat,  ita  ut  iam  non  dicatur  rex  Galliae,  Belgii  etc, 

sed  rex  Gallorum,  Belgarum  etc.  —  quasi  vero  populus  Gàllorum, 

Belganim  a  Gallia,   Belgio  seiunctus  realiter  ut  talis   umquam 

exsistere  potuisset.     Accessit   cognatum  buie   errori    «principium 

natìonalitatis",  similiter  illi  despotismo  politico  extreme  oppositum, 

non  minus  tamen  erroneum  (n.  338  sqq.)  K 

Itaque  veritas,  in  physiologica  civitatis  ratione  fundata,  inter 
ntrumque  hunc  errorem  medium  occupat. 

350.  n.  Ex  naturali  et  speciali  unione  cuiusque  populi  cum 
Particulari  aliquo  territorio  facile  quoque  solvitur  dubium  a  non- 
nuUis  auctoribus  motum: 

Quaerunt  nimirum,  utrum  generis  humani  divisio  in  diversos 
populos  politico  distinctos  et  independentes  originaria  naturae 
uistitutio  (ab  auctore  naturae  directe  intenta)  censenda  sit,  an 
^6ro  in  historica  necessitate  per  se  accidentali  fundata  (indirecte 
6t  consequenter  tantum  a  Deo  volita). 

*  Cf.  e.  Frantz,  Naturlehre  des  Staates  p.  97  sqq.  et  140  sq. 


316  Sectio  m.    Liber  I.    Caput  I.    ArtìcoliiB  8.    §  2. 

Respondemus  : 

1.  Spectato  quìdem  primaevo  hominìs  statu  innocentiae, 
naturalibus  Dei  donìs  exornato,  dubitali  non  potest,  qui 
humana  societas  ex  intentione  antecedente  conditoris  longc 
formam  acceptura  fuisset,  scilicet  immediato  et  universi 
regimini,  unitati  familiae  filiorum  Dei  et  terrae  nondum  ma 
felicissimae  ubertati  accommodatam. 

2.  Spoetata  autem  natura  praesentis  ordinis,  quae  sol; 
naturalis  fundamentum  esse  potest,  nihil  magis  necessarìu 
magis  naturale  dicendum  videtur,  quam  generis  in  varìas 
et  varios  populos  divisio,  quorum  deinceps  separata  exsi 
et  quasi  individualizatio  necessario  consequebatur  ipsam 
nicam  implantationem  in  certam  terrae  plagam,  quam  sin{ 
storico  sortiebantur.  Quemadmodum,  non  obstante  ideali 
munione  bonorum,   divisio  dominiorum  naturaliter  erta 

n.  174),  ita  orbis  terrarum,  idealiter  toti  generi  pron  le 
in  ordine  realiter  naturali  non  potuit  non  successiva  gentiun: 
patione  dividi;  atque  ita  necessario  propria  territoria  d  dt 
politica  corpora  orta  sunt. 

351.  Soholinm.  Inde  collige,  quid  veri,  quid  vero  etiam  falsi 
doctrina  de  ideali  ambitu  status  publici  contineat,  quam  inter  ali< 
derni  Status"  cultores  im primis  Bluntschli  philosophice  erìgere  e 
Ita  enim  docet:  ^Civitates  secundum  nationum  ambitum  limitata 
tivam  tantum  veritatem  exhibent  et  relativum  valorem.  Philoso] 
bis  supremam  status  publici  ideam  nondum  adiropletam  agnoscere 
Ipsi  status  publicus  est  organismus  humanus,  persona  humana  (1 
tatis).  Quod  si  ita  est,  spiritus  quoque  humanus,  qui  in  ilio  vivit, 
hìimanum  habere  debet.  .  .  .  Ergo  status  publicus  perfectus  toti 
raliter  visibili  humanitati  aequalis  est.  Status  mundi  (status  uni^ 
scopus  idealis  est  progredientis  humanitatis.*'  *  Postquam  hanc 
historice  etiam  in  humanitate  plus  minusve  semper  vigoisse  et 
versus  unitatem  conatibus  se  manifestasse  ostendit,  simul  spem  e 

^  AUg.  Staatsrecht  I,  39:  ^Die  national  beschrftnkten  Staaten  ha 
eine  relative  Wahrheit  und  Geltung.  Der  Denker  kann  in  ihnen  noe 
die  ErfUllung  der  hòchsten  Staatsidee  erkennen.  Ihm  ist  der  Staat  ein 
licher  Organismus,  eine  menschliche  [puta:  menschheitliche]  Person. 
aber  das,  so  muss  der  menschliche  Geist,  der  in  ihm  lebt,  aaeh  einen 
lichen  Korper  haben.  .  .  .  Der  vollkommene  Staat  ist  also  der  k9rperli 
haren  Menschheit  gleich.  Der  Weltstaat  ist  das  Ideal  der 
Menschheit/ 


De  elemento  formali  societatis  civilis.  317 

ire  ut  aliquando  etiam  ad  analogìam  catholìcitatis  ecclesiasticae  realìter 
complerì  contingat. 

Granum  veritatis,  quod  buie  opinioni  subest,  in  eo  consistita  quod 

&ta  imitate  generis  bumani  socialis  naturae  efficacia  in  efformandis 

sularìbus  cìvìtatibus  nondum  quiescit,   sed  necessario  contendit  ad 

iorem  et  ultimum  gradum  socialis  organismi,  qui  est:  intemationalis 

d  quantum  fieri  possit  universàlis  populorum  oc  civitatum  sodetas,  uni- 

versalissimo  morali  vinctdo  unita  (cf.  P.  I,  n.  429).     Eidem  autem  error 

duplex  inbaeret:    1.  Quod  ìntemationalem   communionem,   quae   suapte 

natura  foederativa  tantum  esse  potest,  arctiori  corpori  politico  assimilat. 

U  quippe  nomen  « Weltstaat*   insinuare  videtur.     2.   Quod  in  bumano 

genere  lapso  idealis  illa  totius  familiae  populorum  unitas  frustra  putatur 

naUter  construi  posse  supra  fundamentum  solius  ^bumanitatis",  reiecto 

lapide  angulari  Cbristo.    Homines  namque,  per  peccatum  a  Deo  com- 

mani  unitatis  principio  et  ideo  etiam  inter  se  ipsos  divisi,  per  solum 

Chrìstnm  iterum  unius  Patris  filii  et  inter  se  verissime  fìratres  facti  sunt. 

Propterea  in  solo  Cbristo  et  eius  visibili  regno,  Ecclesia  romano-catholica, 

universàlis  illa  populorum  congregatio  in  unam  Ìntemationalem  familiam 

non  solum  possibilis ,   sed  etiam  divinitus  intenta  et  universali  caritatis 

lege  praeordinata  est.  Haec  autem  intemationalis  societas  per  se  neque 

propriam  populorum   autonomiam   politicam   neque   singulorum   propria 

terrìtorìa  excludit.   Quod  si  enim  in  ea  bypotbesi  praeter  Cbristi  legem 

in  Ecclesia   iugiter   exstantem   insuper  viva  intemationalis    auctoritas 

poàtiye  requireretur ,   quae  toti  cbristianae  familiae  gentium  praeesset, 

ea  tamen  a  particulari  politica  potestate  ipsa  universalitate  et  foederativa 

indole  longe  differret.   Sed  de  bac  re  uberìus  in  libro  II  De  iure  inter- 

naiàonali  dicendum  erit. 

§  2.     De  elemento  formali  societatis  civilis. 

352.  Formale  elementum  constitutivum  societatis  publicae  illud 
Dominamus,  quod  supposita  tota  eius  materia  buie  tribuit  prò- 
pium  esse  corporis  politici.  Et  si  quidem  societas  publica  vitalis 
organismi  et  personae  moralis  qualitate  gaudet,  necesse  est,  ut 
^i«8  „forma^  vitali  principio  et  animae  rationali  per  analogiam 
^miletur. 

A.  In  quo  eina  forma  aita  ali 

353.  Quod  si  metaphysica  tantum  essentia  civilis  societatis 
^P^tur,  proprìam  eius  formam  in  morali  principio  stabilis  civilis 
^nionis  sitam  esse  iam  ex  alibi  (P.  I,  n.  351  sqq.)  dictis  certo  colli- 
Star.  Porro  hoc  principium  partim  obiectivum  partim  subiectivum 
^-   Qua  obiectivum  essentialiter  in  publico  fine  (bono)  communi, 


318  Sectio  III.    Liber  I.    Capat  I.    Artìouliu  8.    §  2. 

qua  subiectivum  in  triplici  sociali  unione  ab  ilio  intrinsece 
formata  consistita  nimirum  in  unione  intellegentiarum  circa  ì 
ut  commune  bonum  cognitum,    voluntcUum  circa  illud  ut  < 
munem  finem  intentum,  virium  circa  eundem  faune  scopum  ( 
spiratione  mediorum  et  actuum  consequendum.    Sed  hoc  uni 
prìncipium  eatenus  vera  forma  civilis  societatis  esse  potc      < 
tenus  unionem  gignit  per  se  non  transitoriam  sed  atabi         B 
in  ordine  quidem  mere  ideali  negarì  non  potest,  prindpium 
descriptum   hac   etiam   proprietate   praeditum    esse.         pi 
enim  bono  communi  obiective  stabili  et  per  se  univ'ersim  < 
cognoscibili,  in  ahstracto  quidem  videtur  ex  ipsa  stabilitate  fii 
stabili  unitate  obiectiva  triplex  quoque  illa  subiecUva     \io 
consequi  debere.     Atque  ita  in  ordine  metapfaysico        id       ti 
constituendum  formaliter  corpus  politicum  illud  absolu 
non  immerito  admitti  potest. 

Aliter  res  se  habet,   si  civilis  societas  secundum  i 

physicam  et  in  ordine  recdis  exsistentiae  consideratur.    N      q    ■ 
quid  metaphysice  et  absolute  ut  possibile  et  eatenus  fo: 
constitutum  concipitur,  illieo  etiam  recdUer  possibile  ce 
est.    Et  sane,  ut  requisita  triplex  socialis  unio,  itUdUgei    i 
vóluntatum  ac  virium  in  ordine  reali  stabilis  esse  possit, 
obiectiva  finis  unitas  et  stabilitas,  ncque  communis  eius  co{ 
scibilitas  sufficit,  sed  necesse  est,  ut  aliquo  modo  de  facto  a  dvi 
cognoscatur  et  agnoscatur,  ut  voluntates,  tametsi  liberiate  va 
biles  et  privatis  studiis  divergentes,  nihilominus  in  illum  e 
dirigantur,  et  ut  vires,  licet  pondero  egoismi  multipliciter  : 
datae,  tamen  efficaciter  ad  eundem  conspirent,    Id  ipsnm  ' 
per  solam  audoritatem  socialem  fieri  posse  manifestum  est  Ut 
certa  ponitur  condusio: 

In   ordine   reali   corpus  politicum  non  nisi  per  audorUa 
politicam   in   sua  formali  unitate  complete  constituUur  et  eom 

vatur. 

Hoc   citra  omne   dubium  praefinito,   practice  parum  in^ 
est  ulterìus  quaerere:   utrum  eo  ipso   auctorìtas  politica  per 
forma  societatis  civilis,   an  vero,  ut  alii  volunt,  tantum  est 
tiale    élementum    formalem    societatis    constitutionem    conMeque^ 
dici    queat?  —  Maioris    momenti    esse  ducimus   qnae  notane 
supersunt. 


De  elemento  formali  societatis  civilis.  3X9 

B.  Qnaedam  ooiiBeoiarìa. 
I.   MuUUudo  an  et  quatenua  sU  persona  iuridica, 

Tum  apud  S.  Thomam  tum  auctores  scholasticos ,  prae- 

i  de  origine  vel  iuridica  constdtutione  societatis   civilis 

nt,   frequens  usus  est  vocabuli  „muUitudo*^ .    Utuntur   autem 

promiscue  sive  ad  hominum  turbam  nondum  politice  unitam, 

e  ad  totalitatem   corporis  politici  iam   constituti  simul  cum 

)osito  sibi  regimine,  sive  ad  coUectionem  omnium  civium  vel 

X)rum  alicuius  civitatis,  secluso  publico  gubernio,  designan- 

Simili  fere  modo  hodie  quoque   „populu8"  (Volk)  indeter- 

I  vulgo  usurpari  solet.    Et  haec  quidem  utrìusque  nominis 

itas  non  raro  errandi  materìam  praebuit,  cuius  declinandae 

<      iutn  in  ea  quam  supra  exposuimus  doctrina  de  formali  prin- 

canstUutiva  societatis  civilis  continetur. 

Quamquam  enim  «multitudo*'   vel   ^jpopulus"   prò  vario  ilio 

significandi  modo  materialiter  quidem  fere  eandem  rem,   certam 

nempe  hominum  collectionem ,  denotat,  formaliter  tamen  et  iuri- 

dice  longe  diversa  ratio  prò  varia  hypothesi  illi  subesse  potest. 

Nimirum 

355.  1.  Multitudo  hominum,  nondum  moraliter  in  unum  corpus 
unita  et  organiee  constituta,  non  realem  sed  logicam  tantum  uni- 
tatem  coUectivam  exhibet,  i.  e.  numerum  individuorum  vel  etiam 
familiarum,  quae  totidem  sunt  subiecta  iurium  mere  privatorum. 
Perperam  propterea  multitudo,  eo  sensu  accepta,  prò  persona 
wora/t  aut  prò  corpore  politico  haberetur,  cum  tamen  qua  talis 
nec  veri  publici  actus  nec  publici  iuris  subiectum  esse  possit. 

2.  Huius  condicionis  in  ordine  reali  censenda  est  omnis  ho- 
iiùnum  multitudo,  priusquam  in  ea  aliquo  modo  realiter  exsistat 
^^ctùritas  socialis  sive  explicite  sive  implicite  determinata,  sive 
definitive  sive  provisorie  eius  collectivam  unitatem  repraesentans. 

3.  Totalitas  demum  vel  quasi  totalitas  civium  aut  subditorum 
Alicuius  civitatis  constitutae,  si  seiunctim  a  legalibus  organis  pu- 
bici regiminis  consideratur,  prò  rerum  adiunctis  modo  veram  per- 
8onam  moralem  publicam,  modo  quantitative  tantum  collectum 
iiumerum  privatorum  repraesentat.  Primum  sane  obtinet  in  re- 
publica  democratico  constituta,  in  qua  publica  potestas  legitime 
^  civium  corpore  residet.  Idem  vero  etiam  sub  constitutione  per 
8®  non  democratica  contingere  potest,   ubi  vi  legis  fundamentalis 


320  Sectìo  III.    Liber  I.    Caput  I.   Artìonlus  4. 

legalia  organa  prò  certis  adiunctis,  v.  g.  prò  iurìum  e 
provisa  sunt,  quae  sufficienter  subditì  populì  tamqoam  or] 
corporis   iura   repraesentare    queant.    In    hoc    casa    sul     » 
^multitudo''   non   quidem   integre  constitutum   corpus  poli 
sed  tamen  eius  quantitative  niaximam  partem,  organice  et 
liter  unam,  quoad  eius  iuridicam  relationem  ad  organa  supr 
potestatis  exhibere  dicenda  est.   Atterum  vero  obtinety  ubi  orgi 
unitas  multitudinis  neque  legalis  neque  naturalis  sufficiens       (    r. 

U.   Status  ptiblicua  quomodo  differat  a  „8aeUtaU''. 

356.        In  recentiore  iuris  publici  tractatione  mos  invaluit  i 
distinguendi   „stafum  publicum"   et   „societatem*'   (Staat  nnd  G^ 
sellschaft),   et   nonnulli  de  hac  inventione  tamquam  de 
scientiae  progressu  gloriantur^.     Quod  si  autem  istos  de 
pria   utriusque   ratione   interrogas,    statim    apparet   prog 
hunc  esse  confusionis  magis  quam  scientiae.  Misere  quippe      b 
publicum  (Staat)  cum  potestate  publica  (Staatsgewalt)  confùm 
et  eo  ipso  partim  politicam   ^centralizationem'',    quam  8      i 
distinctione  caverò  praetendunt,  potius  roborant,  partim        a- 
losum   dualismum  in  rebus  politicis  erigunt.     Eos  audi<      ) 
ceres    statum    publicum  cum  suis  organis  institutionem  • 

corpore  sociali  materialiter  piane  distinctam  atque  illi  voluti 
reum  et  frigidum  thoracem  extrinsecus  superimpositam. 

Genuina  relatio  «societatis'  ad  „ statum  publicum'  nonaliandft 
quam   ex  modo   dictis   de  formali  societatis  civUis  demento  de- 
promenda  est.     Hinc  enim  patet   „statum*'   aliud  non  es$e  nid 
societatem  organice  unitam  ;  quae  si  spectatur  materialiter  tantum, 
i.  e.   abstrahendo  a  formali  principio  huius   organicae  unitatis, 
id  ipsum  exhibet,  quod  hodie  vulgo  „societa8^  (germanice  cum 
articulo  ^die  Gesellschaft*' )  dicitur.   Est  igitur  ^societas'  eo  sensa 
accepta,    quasi  substratum  materiale  (in  suis  partibus  organicum) 
status  publici;  quod  ubi  publica  unitate  informatum  fuerit,  illioo 
cum  statu  publico  identificatur  2. 

Hanc  rei  naturam  citra  omnem  ambiguitatem  exprimit  nomen 
„societas  civUis"  apud  scholasticos  auctores  usitatum  et  etiam- 
num  usu  ecclesiastico  consecratum,  voi  etiam  ^respuhUca"  (ras 
populi  —  Gemeinwesen),  quod  veteribus  placuit.    Neque  dÌBsean* 

>  Cf.  Ahrens,  Naturrecht  t.  n,  §  110. 
«  Vide  Civiltà  catt.  1873,  voi.  XI,  p.  548. 


De  idea  completa  et  definitione  societatis  civilis.  321 

historica  nomina  ^regnunnf^,  „imperiumf',  quae  potissimmn 
i  unitatem  populum  inter  et  territorium  insinuant.  Voca- 
li autem  ^stcdus^^  (Etat  —  Staat),  quod  ortum  prìmum  in 
Et  inde  simul  cum  politico  „ unitarismo*'  et  regio  absolutismo 
oavit,  sua  ipsa  significandi  infinitate  ad  omnem  abusum  theo- 
im  et  practicum  mirifice  accommodatur. 

Artìcnlns  4. 

De  idea  completa  et  definitione  societatis  civilis. 

E  particularibus  momentis,  quae  hactenus  singillatim  con- 

avimus,  in  unitatem  essentiae  collectis,   completa  societatis 

idea  prodeat  necesse  est.    Quae  si  insuper  integre  et  ac- 

verbis  enuntiata  fuerit,  verae  ideae  vera  quoque  definitio 

idebit.     Longe  tamen  facilius  est  illam  mente  assequi,   vel 

Q  a  suis  essentialibus  notis  describere,  quam  definitione  omni 

larte  insta  compienti.  Immo  dubitari  merito  potest,  utrum  ex 

meris  definitionibus ,  quae  hactenus  exstant,  uUa  reperiatur, 

t  piane  et  simpliciter  perfecta  dici  queat.     Quapropter  neque 

propositum    esse    existimamus,    idem    problema    feliciore 

1  conatu  omnibus  numeris  absolvere,   neque  rigorosa  de- 

ionis   forma    ad    rem    tanti  refert,    ut    in    ea  disquisitione 

US  immoremur.     Id  potius  diligenter  curandum,   ut,   quae- 

(jue  rei   descriptio   suscipiatur,    neque   a   ventate  neque   ab 

tritate   obiectivae   illius    ideae    deflectat.     Idque    eo    magis 

«sarium  est,   quod   variae   definitiones  vel  quasi-definitiones, 

)  variis  temporibus  invaluerunt,   nequaquam  formali  tantum, 

non  raro  quam  maxime  reali  discrimine  inter  se   differant, 

lue  diversos  civitatis  conceptus  exhibeant.    Id  ipsum  varia 

}  publici  systemata  bis  conceptibus  analogico  superstructa   et 

3  eisdem  respondent  variae  pliases  politicae   evolutionis   ad 

um  commonstrant. 

Omnis  autem  in  ea  re  divergendi  ratio  in  duplici  potissi- 

eapite  versatur,  nimirum  in  vero  constituendo  fine  civitatis 

rite  determinando  proximo  rerum  genere,  cui  illa  prò  sua 

3  attribuenda  videatur.    De  controversia  circa  finem  iam 

a      icl      e  dictum  est.     In  determinando  autem  proprio  es- 

i  get     \  difficultas  aliqua  ex  eo  nascitur,  quod  civitas  suapte 

ra  simultanee  tum  ad  ordinem  historicum  liberae  activitatis 

ad  ordinem  naturae  et  necessitatis  pertinet;  ex  ilio  praecipue 

Bjer,  loB  DAturale.   n.  21 


322  Sectio  III.    Liber  L    Caput  I.   ArtìcoluB  4.    §  1. 

habet,  ut  sit  societas,  ex  hoc  autem  magìs  instUuti  naturdis 
dolem  prae  se  fert.  Itaque  non  solum  inter  se  sed  etiam  a  ' 
tate  discrepante  qui  sive  huic  sive  illi  generi  dvitatem  ita 
censent,  ut  par  alterius  ratio  non  habeatur. 

§  1.    Varia  de  civitatis  conceptu    schemata 
referuntur. 

359.  Status  publici  conceptus  (Staatsbegrìflfe)  tot  fere  ni 
rantur  plus  minusve  inter  se  distincti,  quot  diversa  syste 
politica  per  saeculorum  decursum  sive  practice  sive  theorel 
viguisse  videmus.  Quare  singulos  crìtice  lustrare  longum  < 
luvat  potius  praecipuas  eorum  dasses  easque  non  tam  histor 
serie  quam  criterio  philosophico  distinctas  summatim  conspec 
subiicere. 

360.  Prima  classis  apte  generali  nomine  idealismi  pUitìco 
comprehendi  potest,    cui   tamquam  conceptus  polìtìcus  prò; 
respondet    „der    sittUch- ideale   Humanitàtsstaat^'.     Huius  ci 
nempe  communis  ratio  est  in  concipiendo  statu  publico  ab  ii 
vel  abstracta  universalUate  ad  partictdaria  tamquam  unius  ii 
ordinis  elementa  descendere.   Unde  in  civitate  primario  il 
naturae  vel  „ordinem  divinum**,   —  secundario  tantum  h 
societatem  considerat.     Huic  annumerari  merentur: 

1.   Idealis  respublica  (mXtzeta)  Platonis,  quam  ipse  in 
dialogis,  praesertim  in  libris  ^legum"  et  ,de  republica'',  non  ( 
formaliter  definitam,   sed   tamen   dare  depictam  nobis  re 
Duabus  autem  maxime  notis  eius  proprietas   continetar:  a)  1 
glecta  vera  sociali  hominum  natura   et  individuali   dignitate, 
corpore  civili  fere  unico  ponderat  organicam   uniiatem  illii 
analogiam  cum  organismo   individui  hominis  ita   exagge      , 
quo  magis  civitas  tum  in  suo  regimine  naturaliter  rationali 
morali,  tum  in  adaequata  singulorum  membrorum  eorumque  fi 
tionum  dependentia  organica,   individui  organismi  humani  sii 
tudinem  referat,  eo  perfectius  genuinam  civitatis  ideam  attinj 
dicatur.  b)  Scopus  idealis  civitati  propositus  non  est  bonum 
gulorum  neque  etiam  omnium,   sed  smnma  rationalis  evoluti^ 
consequenter  felicitas  totius  organismi  polUici  ut  talis,  cui  tamqi 
fini  in  se  omnes  fines  privati  et  omnes  humanae  vitae  rati< 
religio,  scientiae,   artes  penitus  subordinantur.     Singulis  ao 
moralis  pariter  perfectio  et  felicitas  proponitur  tantum  in  dvì 


Yaria  de  civitatis  conceptu  schemata  refenintnr.  323 

civitatem  et  quatenus   ea  ordinatur  ad  idealem  perfec- 

n  personalitatìs  publicae.  Hinc  consequenter  in  favorem  com- 

^onis  honorum  positivae  omnia  privata  proprietas  et   civilis 

>nomia  excluditur,  quemadmodum  scilicet  in  individuo  homine 

icta  sunt  hominis  totius  et  prò  homine  i. 

2.  Idea  ^Status  moderni'^,  Schellingiano-Hegelianae  philo- 

I  vestigiis  plus  minusve  insistens   („der  moderne  Humani- 

Culturstaat").   Haec,  si  nonnullas  modificationes  et  formas  ex- 

,  tum  in  principiis  tum  in  consequentiis  sìmillima  est  ideae 

onicae. 

Definitiones  vel  descriptiones  civitatis,  quae  a  mediante  fere 

ilo  XIX  prodierunt,  pleraeque  ad  hanc  classem  aliquo  modo  re- 

i  possunt,  non  eodem  tamen  modo  neque  eodem  gradu.  Videlicet 

a)  Alti  ordinis  politici  idealem  obiedivitatem  pantheistice 

oiunt. 

Ita  secundum  Schelling,  si  varia  quae  affert  elementa  in  suis 
,'         mgen  iiher  die  Methode  des  akademischen  Studiums*'  in 

Q  colligas,   haec  fere  descriptio   oritur:   Status  puhlicus  est 

«  organismus  ;,harmoniae  inter  necessitatem  et  lihertatem" 

i(      lihertate  ohtentae,  ab  aetema  ratione  in  historia  productus 

t      lam  immediate  realis  apparitio   vitae  ahsoluta^  —  proinde 

D<     secundum  certum  gradum  in  fieri  (cf.  P.  I,  n.  537). 

Hegel  vero  prò  suo  pantheismo  dialectico  multo  apertius 
statum  puhlicum  cum  ipso  Deo,  qua  in  mundo  praesente,  iden- 
tificat  et  in  totum  ius  puhlieum  non  minus  impiam  quam  super- 
stìtiosam  statolatriam  inducit  (cf.  P.  I,  n.  538.  539,  not.  3). 

363.       h)  Aia  eandem  in  sensu  non  quidem  diserte  pantheistico, 
««rf  Uimen  naturalistico  adstruunt.     Ita  inter  alios  : 

Hasner:  »  Status  puhlicus  est  lex  mundi  qua  persona."  ^ 
Eisenhart  statum  puhlicum  secundum  ideam  perfecti  hominis 
vocat  jsalvatorem  mundi"  (Heiland  der  Welt!!)^     A  quo  haud 
niultum  diffenmt  quicumque  de  statu  puhlico  ita  loquuntur  atque 


*  Cf.  De  Rep.  1.  5,  e.  10,  ed.  St.  p.  462  e  :  .  .  .  àpurra  dtotxeÌTai .  .  .  T^rtq 
\w^ts)  (^  èryÓTara  hòq  ài^pénou  i^et.  Cf.  1.  4.  6  etc.  De  legibos  1.  8,  ci, 
^  5^.  p.  829  a  :  .  .  .  <Je?  ^è  aòr/jv  (t^v  TzóXtv)  xa^dnep  iva  àvùpwizov  ^ijv  sZ, 
Alibi  pasaim. 

'  ,Das  Weltgesetz  als  Person  ist  der  Staat''  (Philos.  des  Rechts.   1851). 

'  Philoaophie  des  Staates.   1843. 

21* 


824  Sectio  IIL   Liber  L    Caput  I.   Ai^dcnliis  4.    §  1. 

ita  eius  finem  ^humanae  culturae^  exaggerant,  ut  in  eo  pò 
agnoscant  ^institutum  (eine  Anstalt)  ad  educationem  g(      is 
mani*',  aut  immo  profiterì  non  vereantur:  «statimi  pnblìcum^ 
institutum  publicum  coercitivum ,   quo  homines  posthabi 
individualitate  ad  altiorem  gradum  culturae  duci  debeant"  K 

Bluntschli  quoque,  ubi  analytice  conceptum  status  explì 
conatur,  ab  eius  analogia  cum  organismo  humano  procedit, 
propterea  status  idealis  ipsi  est  status  internationalis  univa 
(,Weltstaat**).  Cf.  n.  351.   Quo  sensu  dicit:  „Status  est  ì 
organice  constituta,  sed  humanitas  in  forma  viri,  non  feminae  (co 
formam  Ecclesiae  attribuit);  Status  est  virf   Statum  autem  hi 
ricum  definit:  „communem  complexum  hominum,  qui  sub  forma  n 
minis  et  regendorum  in  determinata  terrae  plaga  ad  unam  persoti 
moraliter-organicam  coniuncti  sunt*^  ^   —  jj^  quidem  ille  in  pri 
fere  docendi  periodo.     Sed  inde  post  duo  circiter  decennia 
definitionem  prò  «hodiemo  mundo  civilisato",  ut  ait,  itaeni 
9  Status  est  populi  in  determinata  terrae  plaga  habitantis  ; 
ad  autonomiam  organice  constituta.'^  ^ 

Similia  alii  multi  e  schola  recentioris  liberalismi  (cf.  n.  309  8( 
cui  proprium  est  ambitum  iuris  publici  in  detrìmentum  liberta 
privatae  exaggerare. 

364.         e)  Alii  eam  christiano  ordini  (subiective  saUem  intdlet 
accommodare  conantur: 

Huc  plerique  auctores  „historicae  scholae''  aliquo  modo  p 
tinent,  ita  tamen  ut,  qui  inter  eos  catholice  sentiunt,  etiam  . 
clesiae  tamquam  independenti  divinae  institutioni  suum  locum 
vatum  velint.    Omnes  autem  in  eo  conveniunt,  quod  hac  d( 


>  V.  Kretschmann  (t  1820),  ,Hof  und  Staat*  (lib.  perìod.)  :  .eine  i 
Zuchtanstalt ,   darch  welcbe  man  die  Menscben  mit  Aofopfenmg  a]       in 
dualìtàt  auf  eine  bSbere  Stufe  der  Entwicklung  fOhren  mOase*. 

*  Allg.  Staatarecht  I,  46  :  „Der  Staat  ist  die  organUirU  MtmsekkeU, 
die  Mcnscbheit  in  ihrer  mdnnlichen  Erscbeinung,  nicht  in  der  weiblichen 
staltung.  Der  Staat  ist  der  Mann*  —  (Quorsum  baec?  —  an  forte  phfftmt^ 
ratio  (!)  quaetìtur  subordinandi  Ecclesiam  statui  civili?)  —  p.  86:  j,Der  t 
ist  eine  GesanUheit  van  Menschen ,  in  der  Form  von  Regierung  und  Regii 
auf  einem  bestimmten  Gebiefe,  verbunden  zu  einer  sittlieh'OrganitdktH  Ai 
lichkeit,'' 

*  Deutsche  Staatslehre  fOr  Gebildete  (1874)  p.  15:  .Im  Hìnbliek 

(im  Vorausgehenden  bezeichneten)  Merkmale  kOnnen  wir  den  Begrìif  ém  Sti 
fttr  die  heutige  civilisirte  Welt  kurz  so  erkl&ren  :  Der  Staat  itt  die  tmr  St 
hestimmung  organisirte  Volksperson  eines  hestimmtsn  Ixindm," 


Yaria  de  civìtatis  conceptu  schemata  refenmtar.  325 

ihodo  efficacius  expugnari  spiritum  revolutìonis  et  firmari  or- 
publicì  stabilitatem  posse  existimant: 

F.  L  Stahl  dìstinguens  in  statu  publico  eius  formam  extemam 
idealem  rationem  intemam  ita  fere  suam  mentem   explicat: 
,     tos  secundum  speciem  et  formam,  qua  constituitur,  est  sodalis 
}  alicuius  poptUi  sub  aliquo  imperio  (regimine);  secmidum  idealem 
em  intemam  est  aliquod  regnum  morale  j  inmio  est  simpli- 
)r  fi       'u8  moralis,  i.  e.  moraliter-sapiens  conformatio  societatis 
I  in  se  ipsa,  quatenus  consideratur  secundmn  omnes  suas 
noi      ,  ligamina  et  fines,   prout  sibi  suum  proprium  opus 
sui      vocationi  conforme   (omissa   hic   eius   coniunctione 
Deo  —  religione,   Ecclesia)/  —  Quam  descriptionem  dein 
iore  explicatione  prosecutus,    hanc  denique,    non    ut  per- 
ii       ,  sed  ut  quasi  formam  definitionis  subiicit:   ,  Status  pu- 
est  socialis  unio  alicuius  populi  sub  aliquo   regimine  ad 
a  et  curam  omnium  bonorum  et  corporalium  et  spiritualium, 
in      dculari  ad  exercendum  ius  et  iustitiam/  ^ 

Sa      \y  similem  ideam  magis  concrete  concipit.    Ipsi  status 
i       , visibile  corpus  spiritualis  conmiunionis  populi'   seu 
V       US  qua  talis  organico  exsistens*'  ^. 


>  Rechts-  imd  Staatslehre  t  I,  §  36  (ed.  3),  p.  131  :  ,Der  Staat  ist  nach 
Art  nnd  Form  seines  Bestandes  der  Verhand  etnee  Vólkes  unter  einer  Herr- 
*ékaft  (Obrigìeeit),  Nach  Gehalt  und  Bedeutang  ist  er  ein  aitUiches  Reich. 
h  ist  schlechihiii  die  sUUiche  Welt,  d.  i.  die  sittlich-verBtftndige  Gestaltung 
der  menschlichen  Gemeinschaft  in  ihr  selbst  nach  alien  ihren  Zust&nden,  Ban- 
dea  und  Zielen ,  wie  sie  ihr  eigenes  Werk  und  Beruf  ist  (abgesehen  von  der 
Eimgimg  mit  Gott  —  Religion  und  Eirche).  Er  ist,  tiefer  betrachtet,  die 
menschliche  Ordnung  und  Begierung,  durch  welche  die  menschliche  Gemein- 
flcliaft  die  Weltordnung  Gottes  erhalten  und  seiner  Fiihrung  als  Werkzeug 
dienen  soli,  in  Gottes  Erm&chtigung  und  Auftrag,  aber  in  selbstftndiger  Weise 
D^b  eigenem  freien  Pian  und  aus  eigenem  Ansehen.  .  .  /  Post  longiorem 
Wus  descriptionis  explicationem  subdit  :  ,Darum  gìbt  es  keine  erschSpfende 
^  Bohin  keine  allein  richtige  Definition  des  Staates.  Will  man  die  Form 
der  Definition  schlechthin  nicht  aufgeben ,  so  kann  man  allenfalls  sagen  :  Der 
^^  ist  der  Verhand  eines  Volkes  unter  einer  ObrigkeU  zu  Schutz  und  Pftege 
^  iMichen  und  geistigen  GUter,  insbeaondere  zur  Handhabung  dea  Rechts  und 
^  Oereektigkeit,^  —  Similem  obiecti  materialis  universalitatem  ordinis  moralis 
^  ùtelleetualis  statui  publico  vindicat  Edm,  Burke  in  suis  meditationibus  super 
'^▼olutionem  gallicam  (Reflections  on  the  Revol.  in  Franco),  ubi  non  tam  de- 
«deos  qoam  fosius  describens  civitatem  concludit ,  „8t(Uuin  pubUicum  esse  con- 
^^^ionem  in  omni  scientia,  in  omni  arte,  in  omni  virtute  et  in  omni  perfectione^ . 

*  Sjstem  dee  rdmischen  Rechts  I,  22:  ,Die  leibliche  Gestalt  der  geistigen 
volksgemeinschaft*  et  .Die  organische  Erscheinung  des  Volkes*. 


326  Sectio  III.    Liber  I.    Caput  I.    Articiiliis  4.    §  1. 

F.  Walter,  in  Statu  ipsam  societatem  organico  consti 
agnoscit,    unde   „  status  ipsam  humanitatem  exhibet  sub 
populi,  qui  tamquam  communitas  perfecta  subsistit'  K 

A,  Trendelenhurg  in  concipìendo  statu  publìco,  saltem 
retice  et  philosophice,  iterum  propius  ad  ideam  Platonicam  ai 
existimans  ideam  esse  status,  ^hominem  idealem''  seu  .u 
salem""  quodammodo  actualem  efficere  in  forma  individuali  pc 

365.  Secunda  classis,  si  priori  comparatur,  e  generalissin 
indole  aliquatenus  realismi  socialis  nomine  insìgniri  posse  vi 
Ei  respondet  in  sensu  latissimo  conceptus  status  publici  ut 
tatis   („der   Gesellschaftsstaat^).     Nimirum   in    civitate  pri 
societatem  hominum  libertate  praeditorum  agnoscit  et  secuì 
tantum,  i.  e.  secundum  praeconceptam  hanc  sodetatìs  qualil 
eius  quoque  relationem  ad  idealem  mundi  ordinem  intelleg< 
esse  supponit.    Hoc  ipsum  autem  iterum  diversimode  fieri 
et  piane  diversos  civitatis  conceptus  parit,   prout  quis  gen 
et  obiectivam,  vel  falsam  et  mere  subiectivam  humanae  soc 
notionem  tamquam  deductivum  principium  assumit.     Vera 
et  obiectiva  notio  humanae  societatis  a  vera  et  completa  n 
humanae  naturae  eiusque  essentialium  relatianum  omnino  dep 
Bine  intellegitur ,   quam  divergentes  conclusiones  et  politic 
ceptus  e  principio  apparenter  quidem  uno  deduci  queant, 
istud  a  philosophia  gentili,  vel  naturalistica,  vel  Christiana 
beatur.     Ita  igitur,  spoetata  generalissima  tantum  forma, 
classe  sociantur: 

366.  1.  Bealismus  socialis  veterum. 

a)  Civitas  Aristotelica,  In  construenda  idea  civitatis  - 
teles  more  suo  a  realibus  et  particularibus  elementis  incipil 
quidem  in  familia  proximum  et  maxime  essentiale  socialis  n 

>  Naturrecht  und  Polìtik  n.  43  et  48  :  ,Eiii  Staat  ist  die  £n 
der  Menschheit  in  der  Gestalt  eines  ein  selbst&ndiges  Gemeinwesen  bi 
Volkes."  —  ,Da8  Richtige  ist,  dass  Staat  und  GeaelUchaft  ein 8  sind 
der  Staat  nichts  anderes  ist  als  die  organisrte  Gesellschaft  ;  dass  jed 
Thfitigkeit  der  Staatsgewalt,  der  Wille  der  Regierung,  nicht  alle  Lebena 
nungen  im  Staate  gleichmàssig  beherrscht.*  (In  eandem  rem  citai  i 
System  dea  r^mischen  Rechts  t.  I,  §  9.  10.) 

'  Naturrecht  §  151  :  ,  Jeder  Staat  ist  ein  Versuch,  den  idealen  M 
ZVL  verwirklichen.    £s  ist  die  Idee  des  Staates  —  Yerwìrklichimg  dee 
sellen  Menschen  in  der  individuellen  Form  des  Yolkes  and  danma  Sell 
gong  und  Selbstftndigkeit." 


Yarìa  de  civitatis  conceptu  schemata  referuntur.  327 

tatum  agnoscit.   Sed  quia  haec  cmn  sua  immediata  dilatatione 
genera  et  vicinias  non  sufficiat  ad  vitam  humanam  instituendam 
ji  ex  parte  perfectam,  huic  fini  compiendo  insuper  civilem  socie- 
ex  naturae  intentione  praeordinarì ,   hominesque  ad  vitam 
Qem  naturaliter  destinali  docet.     Immo   hac  in  re  ad  Plato- 
im  idealismum  eatenus  accedit,  quod  in  ordine  finali  civitas 
totum  prius  cogitari  debeat  quam  eius  partes,  scilicet  domus 
singuli  homines^.    Nihilominus  per  se  considerata   civitas   ab 
IO  concipitur  tamquam  societas  generum   et  vicorum   seu   oppi- 
tun  (ysvwv  xae  xw/iwv  xotvwvla),  ea  tamen  non  qualiscumque  et 
documque  instituta,   sed  tou  eu  C^v  seu  ^w^q  TsÀslag  x^piv 
aòrdpxouQy  i.  e.  ad  vitam  physice,  intellectualiter  et  moraliter 
ctam   et  sibi   absque   extraneo   complemento   sufficientem  ^. 
ropter  intuitu  huius  altissimi  finis  nonnisi   homines   liberos 
ie  cives  esse  et  habendos  esse  dicit.    Itaque  civitas  Aristo- 
ab  ideali  absolutismo  gentili  nequaquam  recedit;   eatenus 
verae  societatis  indolem  servat,   quod  licet  naturalis  et 
i       mediante  communione  et  associatione  tamen  comparare 
volt  non  aliquod  bonum  humanitatis  abstractum  tamquam  finem 
in  se,  sed  potius  copiam  mediorum,   quibus  insufficientia  tantum 
nngulorum  ad  perfecte  vivendum  compleatur. 

b)  Bespublica  Ciceronis.  Romana  iuris  publici  philosophia, 
(       praecipuus  interpres  Tullius  merito  censetur,  universim  qui- 

Sraeci  fontis  alveum  tenet,  id  tamen  Romano  ingenio  pro- 
I  habet,  quod  magis  explicite  ad  realia  et  practica  vitae 
ci  momenta  descendat.  Huic